Сборник научных статей международной научно-практической конференции «Современные тренды педагогического образования»

604 
сөздің қадірін, өз кезегінде сөз қадірі арқылы өз қадірін арттырған бабалар үнін 
түсінуге шақырады.
Ғалым, жазушы ретінде өз шығармаларында көтерілген мәселеге ұлтты 
тәрбиелеуді көздейтін бірегей ұстанымы ерекше көрініс береді десек қателесе 
қоймаспыз. Сөзіміздің дәлелі балалар мен ересектерге де тәрбие беретіндей ел 
аузындағы әңгімелер, аңыздар, ертегілерді негізгі желісін сақтай отырып, 
тыңдаушысының құлағына «майдай жағымды етіп» шұрайлы тілмен жеткізе 
білген шеберлігі өз алдына бір төбе. Мысалы, ертегілер жанрында Ғабдолла 
Құлқыбаевпен бірлесе жазған «Бақыт» атты ертегі желісінде осы қасиеттері 
айқын көрініс берген. Ғалымның «Қазақ: «Бақыт балақтан кіріп, басқа қонады» 
дейді. Осы сөздің мәнісі қандай? Халқымыздың Бақыт туралы түсінігі қандай 
болған?-деп сауал қоя отырып оқырманды ел аузындағы әңгіме желісімен 
ойлануға қарай жетелейді. Адамзат әулеті үшін туу ортақ, өлу ортақ, ішкен су 
мен жұтқан ауасы ортақ, олай болса бәріне «бақыт та» ортақ екенін айта келе, 
«табанын жерге тигізіп, маңдайын күнге сүйгізіп, өз тіршілігін өз қолына алған 
кезде бақыт адамның балағынан кіреді» дей келе, ары қарай «бақыттан басы 
айналған» біреудің сол бақытты балағында тұншықтыратынын, ал бағасына 
жете білген ерлер одан ары оны көтеріп «белге» өткізіп күш-қуатқа ие 
болатынын айтады. Одан ары күш-қуатты елінің бақытына жұмсай алмаған 
жанның сан соғып өкініп қалатынын «Жүк ауырын нар көтереді, ел ауырын ер 
көтереді», «Өзін-өзі билеген ел бақытты, өзін-өзі билеген ер бақытты» деп ой 
түйеді. Одан ары бақыттың қарынға, кеудеге, тілге, содан соң барып басқа 
қонатын тұстарын және біртіндеп жоғарылаған сайын «бақытты ұстап 
қалудың» қиындай түсетін деңгейлерін салыстырмалы түрде шұрайлы тілмен 
жеткізеді. Және авторлар әңгіме желісін халықтың тіліндегі қанатты сөздерімен 
тұздықтай отырып түсіндіреді. Иә, бір ғана «Бақыт» туралы ертегісі ғана емес, 
жазушының «Бақ, Дәулет және Аман», «Әйел - Ана» сияқты т.б. 
шығармаларының өн бойы тұнған ұлттық танымға толы материалдар [4, 307-
315 бб.].
Ел ішіндегі дүниетанымдық, этно-тәрбиелік және этнологиялық тұрғыдан 
маңызға ие бұндай шығармалармен өзі айтатындай жастайынан таныс болған 
А.Сейдімбектің ұлттық тарихқа деген қызығушылығы ерте оянғаны заңдылық 
деп санаймыз. Оның ішінде ұлттық тарихты тануы мен өз тарапынан халі 
жеткенше елге танытуы эмоцияға негізделген жолдың бірі саналатын жай ғана 
қызыл тілге ерік берумен емес, негізінен ғылыми негіздерде жүрген. Бұл 
жайттар ғалымның ғылыми теориялық тұрғыдан қыруар әзірліктерден өткен 
мықтылығын да айқындап тұр. Оны ғалымның ең алдымен «тарих» деген не? 
Және тарих ғылымына тікелей қатысты «деректеме», «деректану», «тарихнама» 
терминдерінің мәніне терең үңілгенінен байқалады. «Кеңістік пен уақыттан тыс 
ештеңе жоқ» -дей келе, «тарихтың өзі адам қоғамы бар жерден басталып», 
«тарихты тек адам санасы ғана парықтай алады» деген ғылыми маңызға ие 
қорытындыларынан байқауға болады [1, 14-15 бб.]. Ғалым соның ішінде 
этнографиялық деректердің халықтың рухани жаңғыруы мен тарихи санасының 

605 
оянуындағы маңыздарына өз еңбектерінде ерекше мән бере қарастырады. Қазақ 
халқының ұмытылып бара жатқан рухани әлеміне қайта үңілуге қоғам назарын 
аударған еңбектері де аз емес. Оның ішінде ЖОО студенттеріне оқу 
құралдарын әзірлегені белгілі [5].
Біз зерттеу мақаламыздың мақсатына орай, яғни ғалымның тарихты ұлттық 
таным арқылы зерделеуге сіңірген тұстарына тоқталмастан бұрын, Ұлы 
Даладағы тарихи сана шежірелік деректер арқылы ұрпақтан ұрпаққа жетіп 
отырғанына аздап тоқтала кеткенді жөн санаймыз.
Әрине, далалықтардың тарихи санасын қалыптастырып, сақтауға қызмет еткен 
жазба тарихы болмаған дей алмайсыз. Болған. Оның өзі де сол шежірелік 
сипаттарда жазылғаны тарихи деректер арқылы анық байқалады. Сондықтан 
шежіре деректерді пайдалану маңызы айтпаса да түсінікті. Алайда, кешегі 
кеңестік кезеңде тарихты оқыту батыстық мектептердің соңынан кетті де, 
дәстүрлі шежіретанулық мектептер жұмысы біртіндеп тежелді. Тіпті, 
ғасырлардан сабақтастық тауып келе жатқан шежірешілер мектебі жойылуға 
бет алды. Тарихшы мамандар «жаңаша» талаптармен әзірлене бастады. Бұл 
істер мақсатты түрде халықты тарихи жадынан айыруды көздеген саясаттың 
нәтижелері еді. Міне, сол кезеңде қазақ зиялыларының арасынан аз ғана шоғыр 
ғалымдар рухы жетіп шежіренің тарихи дереккөз ретіндегі маңызына тоқтала 
алды. Идеологиялық тұрғыдан шежіреге «ескіліктің қалдығы» сипатында 
берілген бағалаулар ғалымдардың құлашын кеңге серпуге мүмкіндік бермеді. 
Жазылғандарының өзі әдеби тұрғыдан басымдау қаралып, көп жағдайларда 
жалпыламалық сипаттарда қарастырылды.
Дегенмен ұлттық зиялылар кез келген мүмкіндікті жібермеуге тырысқан. Бірақ 
үстем саясаттың шоқпарын соғушылар ондайларды аямаған. Мысалы, кезінде 
Қазақ Совет энциклопедиясының 1972-1979 жж. жарияланған он екі 
томдығында жарияланған шежірелік деректердің сол кезеңде партия саясатына 
теріс келетін тұстары туралы мәселе көтеріліп, ескілікті дәріптеп отыр деп 
редакциялық алқаның қызметкерлері идеологиялық қыспақтан зорға құтылғаны 
бұл бағыттағы жұмыстың қаншалықты «қауіпті» болғанын анық байқатады. 
Сонда да болса сол еңбекте қазақ шежірелері туралы қаншама жол мақалалар 
жазылып, шежірелік сана туралы ойлар тарихи сабақтастығын белгілі бір 
деңгейде сақтауға тағы бір мүмкіндік алыпты [6, 9-11 бб.]. Сондықтан қазақ 
шежірелерін тарихи дереккөз ретінде ғылыми зерделелу жұмыстарының 
жанданған кезеңі елдің тәуелсіздік дәуірімен тікелей байланысты деп айта 
аламыз. Осы кезеңде шежірені тарихи дереккөз ретінде пайдалану бойынша 
арнайы ғылыми тақырыптарда диссертациялар қорғалып, құнды пікірлер өмірге 
келді.
Ақселеу Сейдімбек өз зерттеулерінде қазақ тарихындағы шежірелік сананың 
орны мен оның ғылыми негіздерін алғашқылардың бірі болып назарға алу 
бойынша сүбелі ойларын ортаға салған ғалымдар қатарынан саналады. Әсіресе, 
ғалымның мәселеге ғылыми келудің жолдарына қатысты құнды пікірлері бар 
екеніне тоқталмауға болмас. Бұл орайда, ең алдымен ғалым шежірені нағыз 

606 
тарихи дереккөз ретіндегі маңызына ерекше мән береді. «Қазақ шежіресінде 
адам-тарихтың негізгі тұлғасы, ал адам сапасы - тарихтың қозғаушы күші» 
деген пікірлері ұлттық тарихқа әлемдік тарихтың деңгейлерімен сыңаржақ қана 
бағалауға болатынын байқататын ой айтады. Екіншіден, ғалымның сондай 
ғылыми негізі берік, тұжырымды ойларының қатарында қазақ шежірелерінің 
Қазақ хандығы құрылған соң қайта жинақталып, жіктелгені жайлы пікірлерін 
қосар едік. Ғалым кез келген қазақ шежірелерінде келтірілетін ру-тайпалардың 
аталарының санына қарай таратқанда 24-25 атадан аспайтын тұстарына қарап 
осындай қорытынды жасаған. Бұл ғылыми танымнан алшақ емес. Сонымен 
бірге ғалым одан да көп санды шежіре деректердің ел ішінде кездесетін 
тұстары бар екенін де тілге тиек ете отырып, халықтың тарихи санасын 
қалыптастырып сақтап келген шежірелердің тарихы тереңде жатқанын 
байқататын да пікірлерін білдірген. Үшіншіден, ғалым өз пікірлерін тек 
фольклорлық деректерге ғана негіздеп қоймай тарихи жазба деректердегі 
материалдарды, этнографиялық, мәдениеттанулық және археологиялық т.б. 
деректермен толықтырып отырады. Бір сөзбен айтқанда, кешенді зерттеу 
әдістерімен қарастырады. Ең бастысы қандай деңгейдегі еңбегі болсын ондағы 
дүниені ұлттық мүдде тұрғысынан зерделеуге бейім. Ал өз кезегінде бұл 
көпшілік мамандарға кейде жетпей жататын қасиеттер.
Әрине, баяндама аясында ғалымның шежіреге қатысты барлық зерттеулеріне 
тоқталып шығу мүмкін емес. Бұл жерде біздің мақсат ғалымның қазақ 
шежірелеріне қатысты бай мұраға ие екендігіне және оларды таратып елге 
жеткізудің ғылыми жолдарына ерекше ден қойғанына көпшіліктің назарын 
аударғымыз келеді. Сол бағытта ең алдымен ұлттық танымды арқау ете отырып 
мәселеге келгені ұлттық тарихи сананың қырларын былайғы елдің тез түсінуіне 
кең жол ашатын тұстарына көңіл бөлгеніміз артық болмас еді. Бүгінгі кәсіби 
тарихшылар әзірлеуде бұл жайттар жас мамандар бойынан табылуы тиіс ең бір 
керекті қасиеттердің бірі деп санаймыз. 
Қазақ ғылымында «Ақселеутану» мектебінің тұлғатанулық бағыттары берік 
қалыптасып келеді. Алдағы уақыттарда ол бағыттың жан-жақты, кешенді түрде 
дамитынына ғалымның өзі қалам тартқан ғылым салаларының санының көптігі 
мен сапасы ғана емес, сол еңбектерді бүгінгі және кейінгі ізденушілерінің 
тұлғаның асқақ армандарымен қоса қаншалықты меңгергеніне тікелей қатысты 
болмақ. 

жүктеу/скачать 8,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: