Сборник научных статей международной научно-практической конференции «Современные тренды педагогического образования»
жүктеу/скачать 8,65 Mb. Pdf көрінісі
|
pedagogikalyk bilim berudin zamanaui trendteri zhinak
| дидактикалық эссе
: «Менің Сөзімнің бірі біреудің көңілінен шығар және ол оны өзі үшін көшіріп алар немесе тек есіне сақтар; егер олай болмаса – менің сөздерім, ел айтқандай, өзімде қалады» [11, 7]. Егер «Қара сөздерден» (Абай оларды нөмірленген тізімде береді) әрбір «Сөзді» тақырыптық атауға әрекет қолданса, онда біздің алдымызда нақты тақырыптардың және де Монтеньдегі дерексіз тақырыптардың да болу суреті алдыңызға келеді. «Бірінші сөз» – мысалға, «Мені жазуға итермелеген себептер туралы» деп атауға болады; «Екінші сөз» – қазақтардың көзімен ұлттардың кейбір ерекшеліктері туралы» және т.б., мұнда «... туралы» – бұл жанрдың өзіндік формуласы болып табылады, яғни эссенің мәні атау емес, көмектес септікте беріледі, ғылыми шығармадағыдай тіктеп емес, бір бүйірден қарастырады, ойды өрістетудің себебі қызметін атқарады, ол толық шеңберді сипаттап, өзіне – яғни авторға кету және келу нүктесі ретінде қайтып келеді» (М.Энштейн). Ғ.Есімов Абайдың «Ғақлиясындағы» қалыпты эссеистикалық стильдің барлық қасиеттерін атай отырып, кейде: біз жоғарыда айтып өткен спонтанды, фрагментарлық және басқалары «Сөздерді» эссенің жанрлық көрсетуі деп тура атамайды: «Өз ойын еркін жеткізу үшін, Абай жаңа өзіндік жанрды – Сөзді тапты. Ақынның сөзі – бұл тиісті формада кигізілген еркін ойлы жанр. Абай өз ойларын жеткізуде қажетті жүйені іздеп қиналған көптеген танымал философтардың тағдырынан сәтті аулақ жүріп өтті. Бірақ, өкінішке орай, Абай жасаған жанр отандық мәдениетте одан әрі дамуға ие болмады... Әрине, Абайдың дәстүрлерін жалғастыру, жеке айтқанда еркін ойдың жанрын дамыту, өткен жылдардың жағдайында мүмкін емес болатын... Мұқият оқушы, ақынның сөздерінде кейбір жүйесіздікті сөзсіз байқайды. Бірақ бұл Абайдың өз өзіне 416 қайшы келетіндігін білдірмейді. Дұрысы, бұл оның шабытты ойының туындауы мен жетілуін көрудің сәтті мүмкіндігі болып табылады» [8, 125]. Әдебиет зерттеушісі А.С.Исмакова да «ХХ ғасырдың басындағы қазақ көркем прозасының поэтикасы (тақырыптама, жанр, стиль)» жұмысында алдыңғы кезеңдерде прецеденттері болмаған қазақ әдеби шығармасы үшін жаңа жанрды Абайдың ашқандығын көрсетеді, және ол оның әлемнің әдебиет тәжірибесімен байланысын және ықпалын жолшыбай байқап: «Абайдың классикалық стилі сол заманда жазылған сөздің барлық формаларын: философиясын, тарихнамасын, очерктерін қамтиды. Ақынның «Ғақлиясы» дәл стильдік қатынастағы қазақ прозасының жол салушысы болып табылатындығы кездейсоқ емес. Абай шығармаларының ерекше жанры пайда болғаннан кейін қазақ әдебиетінің перифериясында болған прозалық формалар енді бірінші жоспарға жылжиды... Тек қазіргі ғана емес, сонымен қатар алдыңғы (өзінің және бөтеннің) әдебиеттің әр түрлілігінде Абай ұлттық әдеби шығарманың рухына сәйкестірек келетінді алды», – және бұдан әрі, – «Ғақлияны» оқып отырып Монтень де, Паскаль да, және Грасиан да, Ларошфуко да, Ницше де, және Шопенгауэр де еріксіз есіңе түседі... Абай жасаған осы эстетикалық ашылу бұдан әрі ертеректе болмаған прозалық жанрлық формалардың қазақ әдебиетінде жылдам қалыптасуына мүмкіндік берді» [9, 34-39]. Монтень де және Абай да адамның әлемдегі артықшылықты жанның орталығы деген бекітуді қабылдамайды және үзілді-кесілді қабылдамайды, яғни антропоцентризмнің тұғыры олардың әлемді сезінуі үшін сипатты емес. Екі ойшылда да астарлап айтудың тұмандылығымен эфемерлік пікірлері, ал бастан өткізілген тәжірибенің болуымен сентенциясы, адресаттың анықталу «татымымен» шындығы бар. «Тәжірибелер» мен «Қара сөздерді» салыстыру Абай мен Монтенің көзқарастарының фокусы тепе-теңдігі адамның діни сезімдерінің табиғатын, Құдайды біртұтас деп мойындауын, антропоцентризмді терістеу сипатты түрде көрсетеді, бұл Монтень мен Абайдың түрлі конфессионалдық тиістілігіне, және діни рефлексияларына қарамастан (Монтенің Ескі және Жаңа өсиеттерін сыртқа тарату; Абайда – Құран) Абайдың «Ғақлиясының» эссеистикалық табиғатына біздің көзқарасымызды растайды. Монтень: «Мейлі ол (адам – М.С. ), - өзінің ақылы көмегімен маған өзіне таңылған қалған мақұлықтардан үлкен артықшылықтары неге орнатылғанын көрсетсін. Бұл көкжиектің ғажайып қозғалысы, бұл оның басындағы шамшырақтан сәулетті айналған мәңгілік төгілетін жарық, бұл ұшы-қиырсыз теңіздің айбатты наразылығы – мұның бәрі тек ол үшін, оның ыңғайлылығы мен оның қызметіне қанша ғасырлар жасалды және тіршілік етеді дегенге адамды кім сендірді?... Ол өзіне жазып алған сол артықшылық неге негізделген, осы ұлы әлемде тек ол өзі ғана оны жаратушыға мадақ бере алады және Жаһанның пайда болуындағы және тәртібіндегі есепті өзіне береді?... Қиялдың абыр-сабыры бойынша ол өзін Құдайға теңейді, өзіне құдай берген қабілеттерді 417 жазады, өзін басқа көптеген жаратылыстардан айыра таниды және ерекшелейді» [10, 12]. Абай: («Отыз сегізінші қара сөзі», [11, 123]. Осылайша, Абайдың «Қара сөздер» – бұл белгілі мағынада қазақ эссеистикалық ойының негізін салушы болып табылады. Атаудың түпнұсқасы «Қара сөздер» және аударманың орысша нұсқалары – «Слова назидания», «Книга слов» (деректер көпше түрде), біздің ойымызша, баяндау формасының астын сыза отырып, шығарманың эссеистикалық үндестігін көрсетеді: сұрақтардың кең шеңбері бойынша біраз ерікті жиналған фрагменттер-рефлексиялар, олардың мета мәтіні – бір адамның ашып беруі, тәжірибесі, оның көзімен көрінген әлем мен адамдар. Ал екі ойшылдың (Монтень мен Абай) тақырыптық, ассоциативтік үндестік, мотивтердің ұқсастығы шығармашылық ортақтастығының мысалын көрсетеді, мысалы Г.Бельгер тапқан үндестік – «Гете мен Абай» эссесінде [12]. Сондықтан «Монтень – Абай» зияткерлік мықты тандемінің көзқарастарын, эссеистикасын талдау өзінің жеке зерттеуін әлі де күтуде... Эссе қабылдай алатын формалардың біріне әдеби портрет пен әдебиет зерттеушілік суреттемені жатқызуға болады. Әдеби портреттің жанрының өзі, оған тиесілі жеңілдікпен совет уақытындағы болмыссызға іс жүзінде батып кеткен. Оны алмастыруға абажадай, ауыр салмақты, үнемі ыңғайлы оқылмайтын, негізінен монография мамандарына жарамдылары келеді. Еуропалық әдебиетте бұл жанр әдебиет зерттеушілік формасы бойынша көркем эссенің пайда болуына және одан арғы шалп-шолпына дем береді. Эссеге әмбебаптық, бір синтетикалық қасиет тән. Жазушының талаптарына жауап беретін көркемдік; публистикалық (адамдардың кең шеңберіне үндеу); философтарға қажетті жалпылықтың қажетті деңгейі бар. Эссе – бұл сапа мен көркемдікті, публистикалықты және философиялық сыйымдылықты біріктіретін жанр. Сәйкесінше, жанрдың параметрлері ішінде жатады, олар ерікті және ағымды. Автордың тапсырмасы эссенің формасын өзі анықтау – немесе бұл екі-үш сөйлемде пікір білдіру, немесе бұл роман-эссе (роман түріндені эссе, алдыңғысына тең мағынада қолданылатын термин). Уақыт туралы философиялық талқылаулар, әдеби кездесулер есебінен – эссеистикалық арта түседі. Эссе – бұл дәуір тікелей көрінетін жанр, сондықтан эссеге біз Ш.Айтматовтың және М.Шахановтың соңғы шығармаларының бірін «Плач охотника над пропастью (Исповедб на исходе века)» жатқызамыз, оған жоғарыда тізбектелген сипаттамалардың барлығы жатады. Авторлар шығарманың жанрын мәңгілік және ауыспалы, өзектік туралы қысқартылған әңгімесін бай дәстүрлерге қайыра сілтейтін «диалог-кітап» ретінде анықтады. Жанрдың авторлық, біршама еркін және кең анықтамасы В.Е.Хализевтің келесі туралы өте дұрыс бақылауын растайды, яғни «авторлар өз шығармаларының жанрларын ерікті түрде, дағдылы сөзді қолдану сәйкессіздігін жиі білдіреді» [13, 320]. жүктеу/скачать 8,65 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|