Сәкен Сейфуллин атындағы қазақ агротехникалық универси теті реферат тақырыбы

Сәкен Сейфуллин атындағы қазақ агротехникалық универси
теті
РЕФЕРАТ
Тақырыбы:
Орманның вегетативтіқайта жаңаруы. 
Орманның тұқымнан қайта жаңаруы, Орман және 
фитонцидтер, Орманның өсуiне климаттың маңызы
№1 СРС 
Дайындаған:Исақай Дариға Ерланқызы
Тобы: 02-079-21-05 
Тексерген:
а.ш.ғ.к., доцент Есмурзаева А.К.
Астана 2022

Жоспары:

Кіріспе

Орманның вегетативтіқайта жаңаруы

Орманның тұқымнан қайта жаңаруы

Орман және фитонцидтер

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Кіріспе
Вегетативтік жаңарудың барлық органдары жаңа дарақтың 
басы болып табылатын бүйректен пайда болады. Қалпына келтіру 
бүйректері бұтақшаның аймағын құрай отырып, қашу негізінде 
дамиды. Білім берудегі жаңа дарақ бірі-бүйрек атап келесі 
кезеңдерден тұрады: бүйрек → қашу-сосунок → қашып қабілетті, 
өз бетімен күнелтуге, → жеке бұта (партикула) → дербес өсімдік 
(тип, күрделі бұта).Ересек бүйрек қолайлы жағдайларда қашуға — 
өз тамыры жоқ және аналық қашу есебінен қоректенеді. 
Ассимиляциялаушы жапырақтар мен өз тамырларының пайда 
болуымен, егер ол аналық қашудан оқшауланған болса, қашу өз 
бетінше өмір сүруге көшуі мүмкін. Аналық қашумен байланысты 
сақтау кезінде қарапайым бұта қалыптасады, ал дарақтар 
ыдырағаннан кейін бөліктерге клон пайда болады. Бұталы 
дақылдар өмірінің екінші жылында күрделі бұта пайда болады, 
онда қашу арасында күрделі қарым-қатынас бар. Әрбір дәннің 
бұтасында генеративті және вегетативті қашуды бөлуге болады. 
Генеративті өркендер жеміс беретін гүл шоғырымен аяқталатын, 
және гүл шоғыры ұрықтанған жағдайда және жапырақтардың 
қынаптарында жасырын болатын жасырын генеративті болып 
бөлінеді. Вегетативтік қашулар арасында өте жақын торап 
аралықтары бар жапырақтар мен қысқа сабақтардан тұратын 
қысқартылған қашулар және жақсы дамыған сабақтары бар, бірақ 
гүл шоғыры жоқ ұзарған қашулар бөлінеді.
Шабындықтар мен жайылымдардағы мәдени-техникалық 
іс-шаралар.Мәдени-техникалық жұмыстардың көлемі, әсіресе 
орман және орман-дала аймақтарында үлкен, өйткені табиғи 
шабындықтар мен жайылымдардың едәуір алаңдары ұсақ шөптер 
мен бұталармен жабылған. Шөгінділердің болмауы және дұрыс 
пайдаланылмауы нәтижесінде олардың бетінде шөгінді, жер 
қазатын, мал соятын, пневды және құлпынай қыртыстары пайда 
болады, ал шөгінді шөгінділерде қуыс сулардың төмендеуінен 
кейін әртүрлі қоқыстар, шөгінділер, шұңқырлар және т.б. 
қалады.Ағаш және бұта өсімдіктерінен тазарту. Егер табиғи 
шабындықтар мен жайылымдардағы ағаштар мен бұталардың су 

қорғау және эрозияға қарсы маңызы болмаса, оларды жер үсті, 
сондай-ақ түбегейлі жақсартылған кезде жояды. Беттік жақсарту 
кезінде тазаланғаннан кейін жалаңаштанған, егер айналасында 
тамырлы шөптер өсетін болса, өсімдіктермен тез жабылуы 
мүмкін. Тұздалған учаскелердің өсуін жеделдету үшін шабындық 
шөптерді 
себу 
керек.
Орман 
– 
жер бетіндегі табиғи қорлардың, оның ішінде өсімдіктер ж
амылғысының басты бір типі. Ормандкарда ағаш, бұта шөпт
есін өсімдіктер, мүк, қына өседі. Орман қорлары бүкіл био
сферадағы тіршілік үшін, оның ішінде адамзат қоғамы үші
н аса маңызды. Тиімді пайдаланған жағдайда өз - 
өзінен қайта қалпына келіп тұратын таусылмайтын табиғи қо
р. Орман ағаштарынан үйлер, тұрмысқа қажетті заттар, қағ
аз т.б. алынады. Ормандағы ағаштардың арасында жидектер 
мен саңырауқұлақтар өсіп, өнім береді. Орманды аймақта
рды 
паналап, 
қоректерін 
табатын 
жан 
– жануарлар 
мен жәндіктер көп. 
Орман топырақтың құрылысына, су ламасуына, онда ор
ганмкалық және минералдық заттардың жиналуына әсер ет
еді. Орман топырағында ылғал жеткілікті, сондықтан оның
құрамында шірінді көп. Орманды жердің топырағы қышқыл, 
мұндай топырақ өсімдік тамыры терең бойлап, минерал зат
тарды мол алады, суды буландырып, ондағы жануарлар ме
н өсімдіктерге қолайлы микроклимат жасайды. Орман ағаш
тары, оның ішіндегі мәңгі жасыл, қылқан жапырақты ағаш
тар өз жапырақтары арқылы өздері өскен қоршаған ортаға
зиянды ауру қоздырғаш бактерияларды өлтіретін, хош иісті 
заттар (фитонцид) шығарады. Сондықтанда қылқан жапрыра
қты орманды аймақтарды көпшілік демалып, тынығатын к
урорт- 
санаторийлер 
орналастырылады. 
Қазіргі кезде дүние жүзінде ормандардың аумағы 3 млрд га.-
дан астам, яғни дүние жүзінің 27-28 %-
н ормандар алып жатыр. Өкінішке орай, адамзат қоғамы өз 
тарихында бүкіл орманның 2/3 бөлігін жойған, сонымен
бұрын 
жер 
бетінің 
75 
%-
н алып жатқан ормандардың көлемі көп кеміген. 
Әлемдегі ормандар негізінен 5 белдемде өседі. Жалпы оны

ң таралуындағы заңдылық салқын аймақтарда қылқан жапы
рақты, қоңыржай ацмақтарда қылқан жапырақты және май
да жапырақты ормандар аралас, ал жылы аймақтарда негі
зінен ірі жапырақты ормандар өседі. Әлемдегі ормандар нег
ізінен 
5 
белдемде 
өседі. 
Ормандар 
негізінен экваторлық, субэкваторлық, тропиктік, субторпиктік 
және 
қоңыржай 
белдеулерде 
таралған 
. Орман белдемдерінде табиғи күйінде ағаш бұта өсімдігі б
асым орын алады. Олар ылғал артық немесе жеткілікті жағда
йда қалыптасады. Экваторлық белдеуін көп жерін: Экваторл
ық Африканы, Оңтүстік Америкадағы Амазонка өзенінің а
лабын, Малайя топаралдарын және Мұхиттың аралдары эква
торлық ылғалды, мәңгі жасыл ормандар белдемі қамтиды. К
үлгінделген ферралит топырақта сан алуан өсімдік түрлері
өседі. Мұхит және теңіз жағалауында мангр тоғайлары кед
еседі. 
Табиғат жағдайлары маусымға байланысты өзгермейді. Солт
үстік және Оңтүстік шарлардағы Субэкваторлық белдеулер
де экватордан алыстаған сайын ұдайы ылғалды ормандар
белдеміне өтеді. Мұндағы ағаштардың біразы құрғақшылық 
маусымда суды аз буландыру үшін жапыраған тастайды. Тро
пиктік және субтропиктік белдеулердегі орман белдеулеріне
жазы ыстық, қысы жылы климат тән. Өсімдік вегетациясы
жыл бойы жүреді. Бұл белдемдердегі өсімдік вегетациясыны
ң қарқыны жылу мөлшерінің маусымдық өзгерістерінен гө
рі ылғалдану сипатының өзгерісімен байланысты. Орман тро
пиктік белдеудің шығыс аймақтарында, Солтүстік Американ
ың оңтүстік шығысында, Орталық және Оңтүстік Америкад
а, Африканың және Австралияның шығысында таралған. Ұда
йы 
ылғалды 
ормандарда 
қызыл 
– 
сары латериттік топырақты мәңгі жасыл ағаштар өседі. Маус
ымдың ылғалды ормандарда қызыл фералит топырақта мәңг
і жасыл ағаш түрлерімен қатар құрғақшылық кезеңде жапыр
ақ тастайтын ағаштар өседі. Субтропикалық белдеудегі орма
н белдемі - гемиглей муссондық аралас орман және жерорта 
теңіздік құрғақ ормандар мен бұталар белдемшелерінен тұра
ды. Гемиглей бүкіл жыл бойы ылғал өте мол түсетін ауданд

арға тән. Мұнда қызыл қоңыр сары және қызыл топырақта
мәңгі жасыл ормандар өседі. Азияның, Солтүстік және Оңтү
стік Американың, Австралияның климаты муссондық шығыс 
шеткі ауданында лианалар шырмаған, орман асты шілігі қа
лың, көп қабатты аралас ормандар өседі. Климатты жерортат
еңіздік аймақтарда орманның қызыл қоңыр топырағанда қатқ
ыл жапырақты ормандар мен бұталар таралған. Қоңыржай бе
лдеудің ормандары негізінен солтүстік жарты шардағы құрлы
қтарды алып жатады. Оңтүстік жарты шарда Оңтүстік Амер
иканың батысындағы Анд тауларының 38º о. е.-
тен оңтүстікке қараған бөлігін және жңа зеландияның оңтүст
ік аралының шағын ауданын қамтиды.. Ең суық айдың орта
ша температурасы – 40 ºС-қа дейін, ең төмен жылы айда – 10 – 
20 
ºС аралығында. Қыста жылудың жеткіліксіздігінен өсімдік ве
гетациясы баяулайды немесе мүлде тоқтайды. Жылдық жауын 
– 
шашын 
мөлшері 
300 
– 
1000 
мм. 
Қатаң климат жағдайларына байланысты өсімдік түрі аз. Ор
ман 
құраушы 
ағаш 
түрлері 
әдетте 
5 
– 
8 
түрден аспайды. Қоңыржай белдеудің орман қылқан жапыра
қты, аралас жалпақ жапырақты орман белдеулерінен тұрады. 
Қысы қатаң аумақтарды шырша, малқарағай, балқарағай, сам
ырсынның тұратын қылқан жапырақты ормн басым. Оларға 
ұсақ 
жапырақты 
ағаш 
түрлері 
– 
қайың мен көктерек араласады. Құрлықтар мен мұхиттарға 
іргелес бөліктерде жалпақ жапырақты ормандар таралған. О
ларда емен шамшат, жөке үйеңкі, шегіршін өседі. Орман ас
ты шілігі мен шөп өсімдігі қалың. Аралас ормандар қылқан 
жапырақты және жалпақ жапырақты ағаш түрлерінен тұрад
ы.Қылқан жапырақты орман астында күлгін топырақ пен т
айганың тоң топырағы, аралас ормандарда шымды күлгін, ж
алпақ жапырақты ормандарда орманнның қоңыр топырағы қ
алыптасқан. 
Ормандардың экологиялық жүйе ретіндегі өзіне 
тән ерекшеліктері бар. Біріншіден, адамның әсерінен 
көп өзгеріске ұшырамаған, табиғи күйде сақталған 
экожүйелердің бірі; екіншіден, бұл жоғары өнімділікпен си

патталатын, агаш, детрит, гумус түрінде органикалық зат
шоғырланған ең қуатты жүйе; үшіншіден, ормандар тірі
затқа 
тән 
функцияларды 
ашық 
көрсететін күшті орта түзуші және ортаны тұрақтандыруш
ы фактор; төртіншіден, көптеген жануарлардың мекен ету 
ортасы; бесіншіден, орман — шаруашылықтың көптеге
н салалары үшін бағалы органикалық өнім мен шикізат 
көзі 
болып 
табылады. 
Сонымен 
қатар, 
орманның 
санитарлық-
гигиеналық, тынығу, стресс жағдайынан құтылуда, эстетика
лық және экологиялық тәрбие берудегі маңызы зор.1992 ж
ылы 
Рио-де-Жанейродағы 
БҰҰ-
ның конференциясында «Ормандарга қатысты мәлімдеме І
Іринциатерінде» былай делінген: «Ормандар атмосфераға 
түсіп, парниктің эффектке әкелетін көміртегі мен сутегін с
іңіретін қойма болып табылады». Дүниежүзілік 
форумда мұндай құжаттың, қабылдануы ғаламдық, 
экологиялық, экономикалық және әлеуметтік мәселелерді ш
ешудегі 
ормандардын 
маңыздылығын 
көрсетеді. 
Ормандардың 
экологиялық 
қызметін 
бағалауда қоршаған ортаға әсерінің екі түрін бөліп 
көрсетуге болады: биогеохимиялық (Вернадский бойынша, тірі 
заттың 
бірінші 
ретті 
қызметі) 
және 
механикалық 
немесе 
физикалық 
(тірі заттың екінші ретті қызметі). Биогеохимиялық қызмет ә
р түрлі физиологиялық процесстердің (фотосинтез, минералд
ық 
қоректену, 
транспирация, 
қоршаған ортаға әр түрлі аққыш заттарды бөліп шығару және 
т.б.) жүзеге асуы арқылы көрінеді. Механикалық қызметі био
масса оның көлемі арқылы, сонымен қатар алып жатқан ауда
ны және негізінен бірлестіктің іші мен сыртынан тыс террит
орияда арнайы экоклиматты түзу, аудағы заттарды тұндыру
қызметі 
арқылы 
көрінеді. 
Бірінші 
қызметі 
роганикалық 
заттың 
түзілу жылдамдығына (өнімділік) байланысты. Ұзақ өмір сүр
етін ағашты өсімдіктер көп мөлшердегі биомассаны түзілу қ
абілеттілігіне байланысты, ортаға әсер ететін фактор болып 

табылыды. 
Ормандардың көміртегіне қатысты кызметі. Атмосферадағы 
көміртегінің артық мөлшерін шығару арқылы парниктік эффект 
мәселесін шешуде адамдар орман экожүйелерінен үміттенеді. 1 т 
(абсолюттік құрғақ салмақ) өсімдік өнімі түзілуі үшін 1,5—1,8 т 
көмірқышқыл газы сіңіріліп, 1,1—1,3 т оттегінің бөлініп 
шығатыны белгілі. Өнімділігі орташа орманға өсептесек 1 га 
орман жылына 6—7 т көмірқышқыл газын сіңіріп, 5—6 т оттегін 
бөліп шығарады.
Ормандардағы көмірқышқыл газының орасан көн мөлшерінің 
концентрациясы ағаштардың биомассасының үлкен болуына 
байланысты. Жер шарының өсімдіктерінде жиналған көміртегінің 
бүкіл массасының 92% орман экожүйелерінде жиналған. 
Құрлыктың басқа жүйелерінде көміртегінің тек шамамен 7%, ал 
мүхиттың өсімдік ағзаларында – 1%-дан кемі шоғырланған. 
Көміртегінің көп мөлшері ормандардың өлі органикалық затында 
(детрит), топырақ гумусында және орман торфтық кабатында 
саңталған. Сондықтан, көміртегінің байланыстыру процестерін 
жылдамдату үшін ормандардың ауданын кеңейту мен өнімділігін 
арттыру шаралары колға алынуы қажет.Өкінішке орай қазір жер 
шарында ормандардың ауданы мен биомассасының кемуі 
адамзатты толғандырып отыр. Бүл олардың тек көміртектік 
функциясын ғана емес, басқа да көптеген функцияларының 
орындалуына 
әсеретеді. 
Ормандардың ауа тазартудағы қызметі. Атмосферадағы 
көміртегі балансына әсер етумен қатар, ормандар ауадағы басқа да 
бөгде заттарды жоюга қабілетті. Ауаны ластаушы заттардан 
тазарту оларды сіңіру арқылы да (бірінші ретті), физикалық 
тұндыру (екінші ретті) арқылы да жүзеге асырылады. 
Өсімдіктердің бірінші peт кызметі ластаушы заттарды, соның 
ішінде улы заттарды (күкіртті ангидрид (SO2) денесінде жинауы 
арқылы көрінеді Улы заттар кейін топыраққа түскен 
жапырақтармен немесе басқа жолмен ағзадан шығарылады. 
Мәліметтер бойынша 1 кг жапырақ маусымда 50—70 г күкіртті 
газ, 40—50 г хлор және 15—20 мг қорғасынды сіңіре алады. 
Азоттың кос оксиді және аммоний түздары түріндегі 
қосылыстары аз мөлшерде сіңіріледі де, тамырдан тыс үстеме 

коректендіру (жапырақ аркылы) факторы болып табылады. Бірақ 
бұл заттардың артық мөлшері, басқа да ластаушы заттар тәрізді 
өсімдіктердің 
түрақтылығын 
төмендетіп, 
оларды 
уландырады.Екінші ретті қызметімен негізінен ауадагы 
бөлшектерді тұндыру байланысты. Бұл процесс құрғақ күйде де 
(ауырлық күшінің әсерінен), ылғалды атмосфералық жауын-
шашында немесе су буында еріген күйде де жүруі мүмкін. Орман 
алабында орманды емес жермен салыстырғанда ауаны тазарту 
интенсивтілігі 20—30 есе жоғары болады. Ауа жоғары дәрежеде 
шаңданган кезде, 1 га орман жылына 50—60 т шаңды сіңіріп, 
тұнбаға түсіре алады. Танап қорғайтын орман белдеуі ауаны 
топырақтық жел эрозиясының өнімдерінен тазартуында осы 
эффект 
колданылады.
Орман 
өрті 
– 
абайсыз жағылған от, сөнбей қалған шоқ, кейде найзағайда
н да пайда болатын апат. Орман өрті көбінесе құрғақшылық 
жылдары, ерте көктемде және күзде болады. Оның негізгі 
себебі 
– 
ауыл шаруашылық қалдықтарын өртеген кезде қауіпсіздік т
алаптарының бұзылуынан туындайды. Орман өрттері ағаш
қорын кемітумен қатар ағаштың өсуін нашарлатады. Орманд
а зиянды жәндіктердің ағаш ауруларының таралуына өте қ
олайлы жағдай жасайды. Орман өртттері жер бетін қамтыға
н 
кезде 
жапырақ, 
бұта, 
шөп- 
шалам, көк шөп, ағаштың жас өркендері жанады, от қызу
ы 
400-900 
ºС-қа 
жетеді, 
жалын 
0,5-1 
м-
ге 
көтеріледі, 
өрт 
сағатына 
0,25-
5 км жылдамдықпен таралады. Көлемі кішкене шарпыма өр
тті 
топырақ 
химиялық 
заттар 
(диамоний 
фосфат, 
амммоний 
сулфаты, 
т.б.), су шашып, жасыл бұталармен соққылап сөндіріледі.
Қаулама өрт жалыны ағаш басын шалады, оның бұтақтары, 
жапырақтары жанады. Өрт жел бағытына, күшіне қарай са
ғатына 
5 
– 
25 
км-
ге дейін өршиді. Жер астындағы кеулеме өрттте топырақ
арасындағы өсімдік шірінділері, шымтезек жанады, от жал
ыны көбіне сыртқа шықпай, бықсып жанады. Мұндай өртт
і өшіру үшін жанған жердің айналасын тереңдігін ыза суға 

 жеткенше, 
енін 
1 
м етіп қазады. Орман өрттерін сөндіру үшін табиғи кедергі
лер 
- 
өзен, жыра батпақ, жол арнайы жасалынған орман аралық а
ғашсыз жолақтар пайдалынылады. Қарсы о салып та тоқта
тылады. Күшті өртке ұшақтар мен тікұшақтар арқылы жоға
рыдан 
су, 
химикаттар 
шашады.
Орман зиянкестерінен ормандарға өте көп зиян келеді
. Орман зиянкестеріне ағаш бұта өсімдіктерін зақымдайтын
жәндіктер, кейбір кене түрлері, ормыртқалы жануарлардан қ
оян, тышқан тұқымдас кемірушілер жатады. Қазақстанщда
орман зиянкестернің ішінде жиі кездесетіні жәндіктер қоре
ктену түріне қарай: жарырақ жегілер, дің кемірушілер, там
ыр зиянкестері немесе топырақ мекендеушілер немесе топ
ырақ мекендеушілер және жеміс, тұқым зиянкестері деп б
өлінеді. Бұлардан көбелектер, құмырсқа, ышбындар ткачтер 
тез көбейіп кететін болса, жапырақ жегілер, бізтұмсықтар, у
лы алагүлдіктер т.б. біркелкі көбейіп әсірсе жас ормандард
а, саябақтарда, егін қрғау алқабында белгілі бір аймақты т
аралады. Дің зиянкестері негізінен қоңыздар кейбір жарғақ қ
анатттылар және көбелектер. Бұл зиянкестер ағаш тінін, сү
регін кеміреді. Ағашты қуратады. Тамыр зиянкестеріне қоң
ыз, қарақоңыздар, тақта мұртты қоңыздардың дернәсілінде 
жатады. Орман зиянкестеріне қарсы олардың көбею тарал
уының алдын алатын және жойып жіберетін химиялық жә
не биологиялық шаралар қолданылады. Үлкен аймақтарда ұ
шақпен 
пестицидтер 
себіледі. 
Дің зиянкестері таралиау үшін орманда өсетін ағаштар құра
мы жақсартылады, зиянкестерге төзімді ағаштар түрлері ег
іледі, орман кесу ережелері, орманды тазалау т.б. шарала
рды 
дұрыс іске асыру қадағаланады.
Орман зиянкестерінен орман
дарға өте көп зиян келеді. Орман зиянкестеріне ағаш бұта
өсімдіктерін зақымдайтын жәндіктер, кейбір кене түрлері, о
рмыртқалы жануарлардан қоян, тышқан тұқымдас кемірушіле
р жатады. Қазақстанщда орман зиянкестернің ішінде жиі к
ездесетіні жәндіктер қоректену түріне қарай: жарырақ жегіл

ер, дің кемірушілер, тамыр зиянкестері немесе топырақ ме
кендеушілер немесе топырақ мекендеушілер және жеміс, т
ұқым зиянкестері деп бөлінеді. Бұлардан көбелектер, құмы
рсқа, ышбындар ткачтер тез көбейіп кететін болса, жапырақ
жегілер, бізтұмсықтар, улы алагүлдіктер т.б. біркелкі көбейіп 
әсірсе жас ормандарда, саябақтарда, егін қрғау алқабында
белгілі бір аймақты таралады. Дің зиянкестері негізінен қоң
ыздар кейбір жарғақ қанатттылар және көбелектер. Бұл зиян
кестер ағаш тінін, сүрегін кеміреді. Ағашты қуратады. Там
ыр зиянкестеріне қоңыз, қарақоңыздар, тақта мұртты қоңыз
дардың 
дернәсілінде 
жатады. Орман зиянкестеріне қарсы олардың көбею тарал
уының алдын алатын және жойып жіберетін химиялық жә
не биологиялық шаралар қолданылады. Үлкен аймақтарда ұ
шақпен 
пестицидтер 
себіледі. 
Дің зиянкестері таралиау үшін орманда өсетін ағаштар құра
мы жақсартылады, зиянкестерге төзімді ағаштар түрлері ег
іледі, орман кесу ережелері, орманды тазалау т.б. шарала
рды дұрыс іске асыру қадағаланады.