Сәкен Сейфуллин атындағы қазақ агротехникалық универси

Жоспары:

Кіріспе

Ағаш түрлерінің жарық сүйгiштiгi

Жарық сүйгіштікке фотосинтезтің әсері

Орман тұқымдарының жарыққа деген қабілеті

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Кіріспе

 
Ағаш
- адамның күнкөріс қарекеті мен руханиөмірде ере
кше орын алатын табиғатнысаны. Анимистік дүниетанымға 
байланыстытуындаған наным-
сенімдер бойынша ағаштардажаны бар 
«тіршілік иесі». Әлемніңкөптеген халықтары ағашты қастерл
еп, табынған.Саян-
Алтайдағы түрік халықтары ағашқақұрбандық шалып, 
сан түрлі жора-
жосындаратқарады. Олардың ағашты ерекше қастерлеуіорм
анды өлкенің тұрғындары болғандығыменбайланысты болс
а керек. Мысалы, иркитруы өздерінің «әкесі ырғай, анасы қай
ық» депсанайды. 
Ал 
қазақта қыпшақ руының арғы тегіағашпен байланысты айты
латыны белгілі.Иендеөскен жалғыз ағашты қасиетті ағаш, ш
ығысқазақтары сетер ағаш немесе көбіне тал кездесетіндікте
н 
сетер тал
депатайды.Қазақ наным-
сенімі бойынша әулиеадамның табаны тиген жерде өскен не
месеәулиенің көлеңкесі түскен ағаш қасиетті шашқаайналад
ы екен. 
Қазақ жапан далада жалғыз өскенағашты 
киелі ағаш
немесе 
ә
улие ағаш
деп санап, 
оны кеспейді, зақым келтірмейді, тіптен саясынабарып, ұйық
тамайды. Әйтпесе сол ағаштай сопиыпжалғыз қаласың, 
ал дүниеде жалғыздықтан өткенжамандық жоқ, жанның құл
азуынан асқан 
қорлық жоқ деседі. Жалғыз ағашты жалғыз қалудыңнышаны
деп қарайды. Топырақ үйілгентөбенгіктер, құла түздегі жалғ
ыз ағаш, шөл мекен далада бұтақтары тарбиып өскен бұғала
р да қасиетті делінеді. 
Сол жерлерде түнейді, шүберекбайлайды. Әулие жатқан жер 
деп танып, мал сойып, тілеу тілейді.
Қазақ дәстүрінде жаңа шыққан көкті жұлмайды, ағаш бүрлерін үз
бейді. 
Көк шыбықты, 
көк өркендісындырмайды. Өйткені жас өркеннің бәрібақыттың б

астамасы, барлық тірліктің қайнар көзідеп біледі. 
Көк жұлсақ көктей соласың депырымдалады. Сондай-
ақ қазақ дәстүріндеқосарланып өскен, қатар біткен ағашты кеспе
йді. Себебі қосағыңнан айырыласың, қанатыңнанқырқыласың де
п тыйым еткен. 
Яғни, дүние түгелегізден жаралған, 
ал егіздің сыңарын құлатқан 
оңбайды, көңілі қапаланып, зарығып өтеді депқатты ырымдайды.
Қазақ мифологиясында бәйтереккосмос ағашты ретінде рәміздел
еді. Бәйтеректіңшағын модель-үлгілері 
бақан, адалбақан, 
таяқ, асатаяқ
ғұрыптық жосындарды атқаратын киеліқұрал қыз
метін атқарады. Бәйтерек - 
үш әлемдібайланыстырушы дәнекер ретінде әспеттелінеді. 
Қазақ арасында кең 
тараған адамның жаны киелітеректе сақталады деген ұғым бәлкі
м осы жайтқабайланысты қалыптасқан сияқты. 
Ол туралымынадай миф 
бар: 
«Рух адамның тәнін өлерденқырық күн бұрын тастайды. Сөйтіп, 
құсқа 
(көгершінге) айналып, ұшып барып бәйтеректіңжапырағында өз 
адамының есімі жазылған бұтаға қонады. Мұнда адамның аты жа
зылған қисапсызжапырақтар көктеп-солып, алма-
кезек ауысыптұрады. 
Жал 
адам өлгенде шыбын бейнесіндеденеден шығып, 
үй ішінде ұшып жүреді. 
Тек қырық күннен кейін барып, үйді біржолататастайды. Бәйтере
ктің діңгегі арқылы әлгі жал жерге түсіп, 
не жерге шығып жүреді де, мезгіліболғанда әйелдің құрсағына қо
нады, сөйтіп, 
жаңа өмір пайда болады. Жануарлар да, өсімдіктер де 
дәл осылай өмipгe қайта келеді».Жапырағына жанорналасқан ос
ынау киелі терек туралы миф түркіхалықтарына кең таралған. 
Қазақта басқаша бірнұсқасы 
тағы 
бар. Онда «Жер мен көктің кіндігіндежападан жалғыз өскен киел
і бәйтерек бар. 
Бұл теректің басы аспанмен, 
түп тамыры жер астыменжалғасқан. 
Ол 
көзге көрінбейтін киелі ағаш. 
Бұл бәйтеректе жайқалып өскен әрбір жапырақ жержүзінде жасағ

ан әрбір адамның өмір тіршілігініңны¬шаны, жер жүзінде тіршілі
к етіп отырған әрбірадам киелі теректің жапырағы жарылғанда ө
міргекеледі, жапырағы жайқалып өскенде өсіп, үлкейіп, кемеліне
келеді, жапырағы мезгілсіз сарғайса, қайғы-
қасіретке тап болады, жапырағы солса, қартаяды, жапырағы үзілі
п, жерге түссе, 
қазаға ұшырайды» дейді. 
Бұл сюжеттерде әлем ағашты, 
яғни ғаламның вегетативті моделі көріністапқан. 
Қазақ халқы өзінің өмір-салтын, тұрмыс-тіршілігін, кейбір 
әрекетін ағашқа теліп, ағаштарды адам бейнесіне енгізіп, сан 
түрлі аңыз-әңгіме шығарған.Бұл мифтік сюжеттер қазақтың 
байырғы 
өмір 
салтының 
метафоралық 
образы 
іспеттес. Расында да, ағаштардың сыртқы түр-
түрпаты, өсетін мекенінің ерекшелігі қазақтың ежелгі тіршілігін 
еске түсіреді. Ұзын қарағай тәкаппар адам, мықшиған сексеуіл ж
азықсыз жапашегуші, таста өсетін арша тасбауыр, қызылтобылғы
ұялшақ кейіпкерлер ретінде сомдалып, халқымыздың қалыңмал 
төлеп неке салтыныңкөріністері айқын бейнеленеді. Осындай ми
фтіктүсініктен туған ағаштардың араздығы мен татулығы, құдала
су сарыны «Ағаш өлең» депаталатын кейбір халық өлеңдері мен 
жұмбақайтысқа да жиі арқау болады.
Ертеде дәстүрлі ортада ағаштың тұрмыс пеншаруашылыққа жара
мдылығына қарай 
отындықағаш
және 
кәделік ағаш
деп екі топқа
бөлген. 
Ал, Ағаштардың өсу, 
даму сатысына байланысты да екітүрге бөледі: 
жас ағаш
және ті
ршілік циклы аяқталуы жақын 
кәрі ағаш
. Балғын жас ағаштыкесу
ге қазақтар «коктей соласың» деп тыйымсалады. Сондықтан жас, 
толық өсіп жетілмегенағашты қажетіне қарай ғана кеседі. Өсіп ж
етілгенағашты шірімей, құрт жемей тұрып қажеткежаратады. Кәр
і қуарған ағашты жығып, шауыпотынға пайдаланған.Ағашты кес
кен кездесүрегіндегі 
шеңберлердің санына қарап, жасынанықтайды. Ағаштың таудың 
теріскей беткейінеөскен ағаш діңінің көлеңке (солтүстік) жағынд
ағысын «ұрғашы ағаш» атайды. Ондайағаштардың бұтағы жоқ, ж
ылдық сақиналары жиі, шайыры аз болғандықтан «шешен», 
яғни акустикалық сипаты, 
яғни дыбыс өткізгіштікқасиеті жоғары болады дейді шеберлер. 

Саз аспаптарының құлағын ырғай, тобылғы т.б. қаттыағаштардан
әзірлейді. Ағаш шеберлері тәжірибежүзінде кез келген ағаштың 
түп 
жағы берік боладыдепсанайды.

жүктеу/скачать 1,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: