Семей мемлекеттік педагогикалық институты

3. 
   С.Мұқанов «Таңдамалы шығармалар» 16-том жарқын жұлдыздар Алматы, 1980 жыл
   
4. 
   Абай «Екі томдық шығармалар жинағы» Алматы «Жазушы»1986 ж.
   

№7 тәжірибелік сабақ Абай шығармаларындағы адамгершілік тақырыбы

№8 тәжірибелік сабақ. Абайдың жыл мезгілдеріне арналған өлеңдеріндегі қазақ аулының көрінісі

Сабақтың мақсаты: Абайдың табиғат тақырыбына арналған өлеңдерінің мәнін ашып, мазмұнын түсіну. Өлеңдері арқылы Абайдың қазақ поэзиясына әкелген жаңалықтарын талдау.

Сабақтың жоспары:

1.Абайдың жыл мезгілдеріне арналған өлеңдеріндегі қазақ ауылының көрінісі.

2.Көшпелі елдің табиғатқа тәуелділігі
Абайдың табиғат лирикасы үлгісіндегі өлеңдерінде ақынның ой-сезімі де жан-дүниесі де терең ашылған. Ол өзінің шығармаларында жыл маусымдарын: қысты, күзді, көктем мен жаздың қайталанбас, соны бояуларымен бейнелеп берді. Туған ел табиғатын сипаттауда оның суреткерлік шеберлігі айқын аңғарылады. Абай пейзажды адамның тұрмыс кешетін табиғи ортасы, мекен-жайы ретінде ала отырып, әлеуметтік өмірі мен қазақ халқының көшпелі тұрымысмен тығыз байланыстыра көрсетеді.

«Күз» атты өлеңінде ақын жылдың төрт мезгілін суреттейтін басқа өлеңдеріндегідей үлкен суреткерлік шеберлік таныта отырып, табиғат көріністеріне жанастыра ауылдың күнделікті машықты өмір тұрмысын мейлінше қарапайым нақтылы түрде, ешқандай көрікте, әдейі әсірелеусіз сипаттайды. Аспанды қаптаған сұр бұлтты, жерді басқан дымқыл тұманды, жапырағы түскен ағашты, сарғайып тозған күзеуді суреттеу арқылы көшпелі ауыл тіршілік ететін табиғи ортаны, айналаны нақтылы қалпында айқын көзге елестетеді. Ойнақтаған жылқылар, үйірінен қашып, оқшауланған биелер, жарыса шапқылаған тайлар – бұлар да мал баққан елдің өмір-тұрмысының айнымас, әрқашанда қосақталып жүретін белгі нышандары десек болады. Өлеңді түгелдей алып қарасақ, онда табиғат көріністерін гөрі көшпелі елдің тұрмысын тіршілік әрекетін бейнелеу жағы басымырақ екенін мойындауға тура келеді.

Дәл тауып айтпай берілген нақтылы күнкөріс әрекеттері-қазақтардың теріні малмаға салып, иін қандырып алып илейтіні, қыс бойы қорек ететін астықты күзде түйемен барып басқа жақтан әкелетіні, киіз үйдің іші ыс болады деп күзгі суықта от жақпай отыратыны, әйелдердің түйенің шудасынан жіп иіріп жыртылған жерін жамайтыны бәрі де көшпелі елдің дағдылы тіршілігін, тұрмыс-жағдайын, әдет-салтын анық аңдатады. Мал бағумен күн көрген елдің өмірге бейімділігі тіршілікке икемділігі, ептілігі де байқалмай қалмайды.

Қара суыққа тоңып дірдектеген балалар мен кемпір-шалдар сиқы күзгі табиғаттың жабырқаңқы түріне толық сәйкес келеді. Ақынның «Жазғытұры» дейтін өлеңіндегі шұғылалы сәулесін шашқан күнді жарық айда жымыңдасқан жұлдыздарды қызықтау, шат жарқын көңілді адамдар бейнесін алға тарту, табиғатты көтеріңкі леппен суреттеуі мұнда жоқ. Бұл өлеңде:

Қайыршы шал-кемпірдей түсі кетіп,

Жапырағынан айрылған ағаш-қурай,- деп ағаш пен қурайдың кемпір-шалмен салыстыратыны көңіл қоярлық. Бұл ббүрісп үриген кемпір-шалдың мүшкіл халіне оқырманның аяныштылық сезімін күшейте түседі. Өлеңде тек кедей, жоқ-жітік адамдардың хал-жайы айтылатыны тегін емес. Ол көшпелі елдің тұрмыс-тіршілігі күз түскенде қиындайтынын нанымды етіп көрсету үшін қажет. Өлеңнің осындай мазмұны оның сарынаына әсер ететінін мойындасақ иа, бірақ бұдан ақынның көңіл күйі де сондай жабыңқы демесек керек.

«Қараша, желтоқсанмен сол бір екі ай» өлеңінде табиғат көрінісі жоққа тән, ақын жылдың осы мерзімі мал баққан елдің тұрмысына, әсіресе кедейлердің өміріне қаншалық ауыртпалық әкелетінін сипаттап береді:

Кедейдің өзі жүрер малды бағып,

Отыруға отын жоқ үзбей жағып.

Тоңған иін жылытып, тонын илеп,

Шекпен тігер қатыны бүрсең қағып.
Жас балаға от та жоқ тұрған маздап,

Талтайып қақтана алмай, өле жаздап,

Кемпір – шалы бар болса, қандай қиын,

Бір жағынан қысқанда жел де аздап.
Кәрі қой ептеп сойған байдың үйі,

Қай жерінде кедейдің тұрсын күйі?

Қара қидан қап ұрыспай берсе,

Ол да қылған кедейге үлкен сыйы.

Көшпелі елдің тіршілігін, күн көрінісін айрықша жан ашырлық сезіммен суреттеген осы өлең шумақтарында сирек кездесетін байқағыштық, шыншылдық бар екенін қанша айтса да артық емес. Сонымен қатар, кедейдің тұрмысының ауыр екенін жас балалардың аянышты халін бейнелеу арқылы кқрсетуі ерекше әсерлі.

Бұл тәсіл ақынға қыстың көшпелі тұрмыс кешкен қазақ елінің өміріндегі ең бір ауыр, жайсыз кез болғанын неғұрлым айқындап, әсерлі етіп көрсетуге мүмкіндік береді.

Қысты осылай кәрі шалдың кейпінде бейнелеу қазақ поэзиясында бұрын болмаған мүлде тың, жаңа көркемдік тәсіл. Орыс мәдениетінің ықпалымен қазақ өміріне кейін кірген жаңа жылда келетін Аяз атадан Абайдың кәрі құдасы басқарақ. Өйткені ол –қаһарлы кәрі шал.

Қыстың бар ызғарын бойына жиып алғандай осы кәрі құданың бейнесі көркемдік қиялдың жемісі десек те, оның қыс мезгілін көзге айқын елестетерлік мәні де зор екенін мойындаған жөн.

«Жазғытұры» өлеңінде негізгі сарын – сахара табиғатының көркін сипаттай отырып, қазақ халқының көшпелі өмір тұрмысын реалистік шынайылықпен нақтылы бейнелеу. Сонымен қатар бұл өлеңде табиғат көрікн, сұлулығын асқақ шабытты суреткердің көзімен қарап тамашалау, тамсану пафосы да ерекше күшті.

Осы бастапқы шумақтан-ақ ақын адам өмірі мен табиғат құбылыстарының арасындағы жалғастық – үндестікті бар жанымен сезінетінін айқын аңғаруға болады. Мал баққан елдің қаркетін, тұрмыс-жайын, жазды жадырап, қуана қарсы алғанын көрсететін нақтылы суреттемелерде табиғат көркін, малды, құсты мейлінше шынайы бейнелеген тұстарда өлеңнің жаңағы айтылған өзгешелігі бірте-бірте толығып, табиғат аясында отырған елдің тұтас бір өмір көрінісі алдымызға тартылғандай болады.

Мұндағы күннің балама бейнесі қазақ қауымында әбден қалыптасқан қалыңдығын айттырып қойып, арада бірнеше ай өткізіп, сағындырып келетін күйеудің тұлғасын айқын елестетеді. Жұлдыз бен айың бейнелері де қыз айттыру, келін түсіру ғұрпына орайлас беріледі. Жылы жел де күйеу мен қалыңдықтың үйлену тойы болатынын айтып, ауыл-ауылды аралап, шапқылап жүрген хабаршы бейнесінде көрінеді. Осының бәрі қазақ елінің өмір салты, әдет-ғұрпына жанасымды жасалған көркемдік салыстырулар.

Өлеңнің бастапқы жолдарында ауылдың жаңа қонысқа, ажзғы жайлауға көшіп келгені айтылады. Бұл өлеңнің бастамасы, кіріспесі ған болса да, ақын тек ауылдың орнаған мекен- жайын ғана баяндап отырса да, мұнда да қимыл-әрекет жоқ емес. Ауылдың көшуін болған, аяқталған оқиға деп санасақ, өзенді күркіреп жатқан деп бейнелуі бұл толассыз тынымыз болып жатқан қимыл-әрекетті көрсетеді.

Жаздыгүнгі жайлаудағы қазақ өмір-тұрмысын суреттегенде Абай жаздың келуі мал бағумен күнелткен «жаз-жазыл, қыс –қысыл» дейтін көшпелі елге көп жеңілдік, қуаныш-қызық әкелгендей көрінетінін байқатады. Ақынның әр сөзі, сипаттамасы дала жазының осындай көркем бейнесін көрсетуге лайық, орайлы алынған. Ұзарып өсіп, толған жасыл шөп, бәйшешек гүлдер де, күркіреп жатқан өзен де осы тұрғыдан қарағанда бірден-бір қажетті белгілер.

Әдістемелік нұсқау: З.Ахметовтың зерттеулерінен және мезгіл басылымдарынан қарау.
Пайдаланылған әдебиеттер:

1.З.Ахметов «Абайдың ақындық әлемі» Алматы: Ана тілі 1995ж

2.Абай энциклопедиясы.- Алматы. Атамұра, 1995 ж

№ 9 тәжірибелік сабақ . Абай поэзиясындағы махаббат тақырыбы

.

Сабақтың жоспары:

3. 
   Абайдың махаббат лириксы
   
4. 
   Қазақ жастарына адал сүйіспеншілік сезіміне тәрбиелейтін Абайдың махаббат лирикасының ұлттық поэзиямызда алатын орны.
   

Махаббат лирикасына жататын өлеңдері тақырыбы жағынан, көркемдік сипат өзгешелігі жағынан да сан алуан. «Жарқ етпес қара көңлім не қылса да», «Ғашықтық құмарлықпен ол екі жол» таза махаббат сезімдерін қастерлейтін өлеңдер болса, «Мен сәлем жазамын»- ғашығына деген сағыныш сезіміне толы мұңды өлең. Ал «Қор болды жаным» тіпті сағынышты, зарлы өлеңдеуге де лайық, бірақ қайғы мен үміт аралас келеді. Мұны өлеңнің соңғы шумағынан әсіресе айқын байқаймыз:

Мұңды сарынды мазмұн-мағынасы да, құрылыс-қалпы да айрықша күрделі өлеңінен- «Сен мені не етесің?». Ол ғашық жарға арналып айтылған, сезім иірімдері мол, нағыз психологиялық монолог түрінде құрылған. өлеңде ғашығын сарғая күткен жігіттің аласұрған жүрегінің толқыны, сүйгеніне жалынып-жалбыранған, күдіктенген, күдер үзген сезім күйі - әр сөздің айтылуынан да өлең тармақтарының құбылмалы өрнекті ырғағынан да сезіліп тұрғандай.

Абай «Ғашықтық, құштарлық пен – ол екі жол» деген өлеңінде:

Сенен артық жан жоқ деп ғашық болдым,

Мен не болсам болайын сен аман бол,- десе «Сен мені не етесің » деген өлеңінде:

Серт бұзғанның,біл, орны – шоқ,-дейді. Алдыңғы өлеңінде мейірімділік, кешірімділік сарыны басым келсе, екінші өлеңінде сөзінде тұрмаған жар жазалы болады, о дүниеде қасірет шегеді дейді. Мұны ақынның екі өлеңіндегі екі түрлі көркемдік шешім тапқаны лайық. Біріншісінде ақын адал сезім білдіргендей болса, екінші өлеңінде ғашық жігіттің сүйгеніне мені тастап мүлде кетер болсаң, кейін осындайға душар боласың деп айтқаны байқалады.

«Сен мені не етесің» өлеңіндегі әр шумағы ұзынды-қысқалы 14 тармақтан құралатын бұл өлшемді Абай өзі де басқа өлеңдерінде қолданбайды.

Жастардың көпшіліктің айтуына лайықтап, жазған өлеңдерін ақын кең тараған 7-8 буынды, немесе 6 буынды өлшеммен шығарған. Олар - әнге салып айтылатын «Айттым сәлем, қаламқас», «Көзімнің қарасы» өлеңдері.

«Жігіт сөзі» мен «Қыз сөзі» бір-біріне жалғас жазылғаны, бұларды қатарынан қоса алып қарастыру лайық екені осы өлеңдерінің мазхмұнынан анық аңғарылады. «Жігіт сөзі» ғашық қызға арнап айтылған сәлем хат түріндегі өлең болса, «Қыз сөзі» соған жауап өлең екені анық.

Махаббат лирикасының ең таңдаулыларының бірі – «Көзімнің қарасы» үнемі әнге салып айтылып жүретін, халық арасында кең тараған өлең. Осы баршаға мәлім көпшілік аузынан түсірмей айтып жүретін өлеңнің жанрлық түрі жағынан ерекшелігі қандай десек, оны бір сөзбен қырынан ғана келіп айта салу жеткіліксіз болар еді. Неге десеңіз бұл өлеңнің өзіндік өзгешелігі мол. Ғашығына ынтызарлығын, махаббат сезімін тебіреніп айтуы, қыздың сұлулығын, жарасымды мінезін көркемдеп бейнелеуі жағынан оның сәлем хат түріндегі өлеңге жақын келетін тұстары аз емес.

Қара көз, имек қас,

Қараса жан тоймас.

Аузың бал қызыл гүл,

Ақ тісің кір шалмас.

Қыр мұрын, қыпша бел

Солқылдар, соқса жел.

Ақ етің үлбіреп өзгеше біткен гүл.

Мұхтар Әуезов «Көзімнің қарасы» қазақтың шешен тілімен шеберлеп айтқан сезімдерді көрсетеді,-деп жазды,-сонымен қатар Шығы поэзиясында Навон, Физули лирикасында көо орына алған үлгілердің әсері де жоқ емес. Мұнда жастар махаббатының нақтылы шындығынан гөрі сұлудың көркін мадақтау көп.

«Қызарып, сұрланып» өлеңінде екі ғашықтың оңаша кездескен шағын автор сирек ұшырасатын суреткерлікпен бейнелеп, жастардың жан сезімін , ішкі тебіренісін, психологиялық күйін олардың қимыл-қозғалысын, тұрысып, жүректерінің лүпілін, көз-қарасының, қас-қабағының құбылуын нақтылап көрсету арқылы шебер бейнелейді.

«Қызарып, сұрланып» - жазба поэзиясындағы таза сыршылдық лириканың озық үлгісі. өлеңде жастардың алғашқы махаббатына лайық шынайы ынтықтық, пәк сезімділік, әдептілік,сыпайылық, ұялшақтық-бәрі олардың қимыл-қозғалысы, бет пішінінің өзгеріп –құбылуы арқылы нақтылы сипат алып, ғашықтардың жолығып тұрған сәтін көзге айқын елестетін тұтас бір көрініс-сурет жасалған.

Өткенді бір сәт қызықтап,оны жылы сезіммен ойға алған ақын сол жылдардың қайта оралмайтынын «құрғырлар» деп жеңіл әзілмен айтады. өткенге өкініш білдіріп отырса да, мұңды сезімге бой алдырмай, көңілін тындыруға, жұбаныш етуге, төзімді болуға бейім екенін анық байқаймыз.

Жас қыз бен оны мал беріп сатып алуға тырысатын кәр шалдың бейнесін бір-біріне қарама-қарсы қойып, шендестіру тәсілімен суреттеген өте әсерлі:

Қызды айтқанда Абай «ет жүрек», «жас жүрек» сияқты сипаттамаларды алса, шалды метонимия тәсілімен «қартайған қу сүйек» деп бейнелейді.

2. 
   С.Мұқанов «Таңдамалы шығармалар» 16-том жарқын жұлдыздар Алматы, 1980 жыл
   

№10 тәжірибелік сабақ. Абайдың эстет ақын

3. 
   Абайдың эстетикалық тағлымы
   
4. 
   Абайдың эстетикалық көзқарастары
   

Абайдың эстетикалық ойлары мен сыншылық пікірі алдымен өнер иесі – ақын, композиторлар кім, олардың қоғамдағы орны қандай деген түбегейлі мәселеден өрбіді.

Ескі бише отырман бос мақалдап,

Ескі ақынша мал үшін тұрмай зарлап, -

деген уақытта Абай ең әуелі өнердің саудаға түспеуін, оны кәсіпке айналдырмау керектігін айрықша ескертеді.

Абайдың өнерпаз жастарға айтқан ақылы – есіл өнерді қор қылмай, игі мақсатқа, халық қажетіне жұмсау ниетінен туған. Мұны ол өзінің үлгісімен де көрсетпек болды.

Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін,

Жоқ – барды, ертеңгіні термек үшін.

Көкірегі сезімді, тілі орамды,

Жаздым үлгі жастарға бермек үшін. –

деп ашық айтып, өзінің негізгі эстетикалық идеалы :

Мақсатым – тіл ұстартып, өнер шашпақ,

Наданның көзін жойып, көңілін ашпақ, -

екенін халыққа да, оның тілеуін тілеген өнерпаз – дарындарға да жар салды. Демек, өнерді өнегелі іспен, әлеуметтік мәнмен, үлкен мақсат – арманмен сабақтастыру, оған қатаң эстетикалық талаптар қою – Абайдың сыншылық ойының өрелі биігі.

Абай мақал – мәтелдердің мәніне айрықша назар аударып, өзінің сыни ой – пікірін білдіруден тартынған жоқ. Ол « Қазақтың мақалдарының көбінің іске татырлығы да бар, іске татымақ түгіл, не құдайшылыққа жарамайтұғыны да бар» деп білген.

«Қалауын тапса, қар жанады», сұрауын тапса адам баласының бермейтіні жоқ деген – ең барып тұрған құдай ұрған сөз. « Сұрауын табамын, қалауын табамын деп жүріп қорлықпенен өткізгенше, малды не жерден, не терден сұрау керек қой» - дейді Абай. Сондай – ақ «Атың шықпаса жер өрте», «Алпыс күн атан болғанша, алты күн бура бол», «Алтын көрсе періште жолдан таяр» деген мақалдардың моральдық негізін әшкерелеп, өзінің сыншылық көзқарастарының әбден қалыптасқандығын, эстетикалық ойының өрелі биікке көтерілгендігін танытады.

Қазақтың ұлы ағартушы – демократтарының сыншылық ой – пікірінен шола баяндаған уақытта үшеуіне тән ерекшелік анық бой көрсетеді. Қазақтың сыншылық ойының оянып, туа бастау шағында Шоқан, Ыбырай, Абай қоғамдық сананың үш мәнді саласы бойынша ой өрбітті. Сөйтіп, жаңа заман тудырған қазақтың үш данышпаны ғылыми, педагогикалық, эстетикалық тұрғыдан сыншылық өнердің қарлығашын ұшырып, мәнді өнеге көрсетті.
Әдістемелік нұсқау: Қаламыздағы кітапханалардағы әдеби қорымызда сақталған газет, журналдарды қарастырып, саралауды нұсқадым. Сондай-ақ осы тақырыпқа байланысты «Абай » журналының сандарын қарау.

Әдебиеттер тізімі

. Абай Құнанбаев: Библиографиялық көрсеткіш (екі тілде). - Алматы: ҚР-ның Ұлттық кітапханасы, 1995. - 302 б.

№11 тәжірибелік сабақ. Абайдың табиғат, адам, өмір, өлім, құдай, дін жөніндегі өлеңдерін талдау.

1. 
   Ақынның терең тебіреніске толы философиялық ой өрнектері.
   
2. 
   Абайдың философиялық толғаулары.
   

Абай шығармашылығының бір өзекті қыры-оның философиялық көзқарасы. Абайдың философиялық көзқарасы дегенде ең алдымен басын ашып алатын жайт сол, ол философиялық жүйе құрастырмаған, тіптен арнайы философиялық трактан жазбаған ойшыл. Абайды ақын деп сөзсіз мойындап отырғанымызбен, оның дүниетанымында сананың басым екенін айыру мүмкін емес. Абай өмірге бірде тек ақын көзімен, бірде тек ойшылдықпен қарамаған, оның дүниеге көзқарасы өзін қоршаған ортаны тұтас қабылдаудан туған.

Ақынның «Алланың өзі де рас, сөзі де рас» деген өлеңіне тоқталсақ. Бұл өлеңде Абай Алланы тану проблемасын қозғаған. Қазақ топырағында Абайға дейін Алланы тану мәселесімен шұғылданған ойшылдарды біле бермейміз. Абай Алланың насихатшысы емес,оны танушы, зерттеуші ойшыл.

Алланың өзі де рас, сөзі де рас.

Рас сөз еш уақытта жалған болмас,-деп Абай мәселені діни сана ауқымында қарастырып, бірақ Алланың растығына айрықша көңіл бөлген. Ақын «рас» деген түсінікпен нені айтқалы отыр. Бұл бір мәселе. Сонымен бірге Алланың өзі ғана рас емес, сөзі де рас дегенде нені меңзеп отыр. Бұл біріншіден туындайтын мәселе.

«Рас» деген қандай болмасын заттың, құбылыстың мәнін, әрі сапалық мөлшерін білдіре алатын өлшем, заттың рас болуы да, болмауы да мүмкін. Алғашқыда рас болып айқындалған зат, келе-келе мәнсіздене рас емеске айналуы ықтимал. Демек, растың бір-ақ мәні бар, ол оның растығы. Бұл «рас» ұғымының қыры.

«Растың»екінші қырына келсек, онда растың растығын тану мәселесіне тірелеміз. Бұл философиялық мәселе. Растың растығын тани алмасқа, ол жөнінде не айтуға болады. Бірақ Абай Алланы рас дегенде, оны ақиқат деп отырған жоқ, танылатын мүмкіндік, болмыс ретінде қарастырған.

Абайдың өлеңінің екі жолында «рас»-ты үш рет қолдануы тегін емес. Ол өлеңді қабылдаушының ойына өріс бергендік. «Алланың өзі де рас емес, сөзі де рас», ал керісінше ойлап көрелік. «Алланың өзі де рас емес, сөзі де рас емес», сонда рас не болғаны. Ақылың бар, сана- сезімің бар ойлан, түйсін. Алладан өзге қандай расың бар. Абай расқа үшінші жағынан келген. Ол оның тарихи мәңгілігі.

• 
  Онтологиялық мазмұнда, яғни Алла- шындық, ақиқат.
  
• 
  Космогониялық мәнде, демек алла әлемді жаратушы, құдірет.
  
• 
  Гносеологиялық тұрғыда.Ислам дінінде Алланы тану оның елшісі пайғамбар арқылы болмақ дейді.
  

Әлемдегі ешбір діни философия махаббат мәселесіне соқпай өтпеген. Христиан дінінде «құдай дегеніміз-махаббат» деген қағида бар. «Махаббат туралы ілімдердің негізгі түптамырлары тоғысатынына еш таңқалуға болмайды. Себебі, махаббат адамдық өлшемнің белгісі. Абайдың «махаббатсыз дүние бос» дейтіні де содан. Махаббат туралы ой міндетті түрде өмір мәніне , болмысына бастап апарады».

Абай махаббаттың адамның кеселді қылықтарынан тазартатын күш екеніне кәміл сенген. Бірақ, қазақ даласында «махаббат философиясы», «махаббат поэзиясы» болып сіңген болатын. Алла мен Адам арасындағы махаббат болғанымен, мәселенің түп қазығы сол қалпында, яғни адам бойындағы асыл қасиеттерді саудаға салмау. Адамдардың бір-біріне қалтықсыз берілуі, ғашық болуы бұл құдай жолы. Махаббат Алланың қасиеті, сипаты ретінде шексіз өлшеусіз шындық. Демек, ол туралы таным да шексіз. Махаббат мәңгі таусылмайтын тақырып. Өмірдің мәні махаббатта. Келе-келе адамның Аллаға махаббаты рух махаббаты және тән махаббаты болып бөлінген. Ол туралы Абай «Ғашықтық, құмарлықпен- ол екі жол»деп нақты айтқан. Енді махаббаттың туындау үшін адамдар өмір сүруі қажет емес пе? Ендеше осы өмір деген не? Оның мәнісі дегенде Абай ақын не деген соған тоқталсақ.

Абайдың «ӨМІР, ДҮНИЕ ДЕГЕНІҢ АҒЫП ЖАТҚАН СУ ЕКЕН» деген өлеңіне кеңінен тоқталсақ. Өмір болмысына тереңдеген адам, одан ешқашан қызыққа кенелеген емес.Өмір туралы ой Будданың ел кезіп кетуіне әкелсе, Диогеннің «бөшкеде» өмір сүруіне жеткізген. Сондықтан Абай «өмір, дүние дегенің ағып жатқан су екен. Жақсы-жаман көргенің, ойлай берсең у екен»- дейді. Осы ойдың генезисіне зер салсақ, мұндай түсінікті сопылар дүниетанымынан кездестіреміз.

Өмірдің «жалған өмір» атануына да бір дәлел осындай ұғымдар болса керек. Дүниені релятивтік принциппен түсіндіру «мәңгілік өмір» идеясына әкелген. Бұл идея көп діндерге ортақ. Жалған, яғни қысқа, шолақ өмір және мәңгілік өмір туралы ойлар көктен түспеген адам болмысынан туған. Адам ғұмыры қысқа әрі қайталанбайды, ағып кеткен су сияқты, бірақ судың мәңгі жойылмайтыны сияқты адам рухы да мәңгілік. Өмір мәнін бір данышпан ашып кетсе, өзге данышпандарға не қалмақ. Осы тұрғыдан алғанда данышпандықтың өзі-өлшеулі ақыл, шектеулі сезімнің синтезі. Данышпан айтты деген сөз ақиқат емес, соған барар жолдың бағыты.

Бізге данышпандардан керегі сол. Ал, адамға бұл дүниеден не керек. Оған өмір керек. Басқа еш нәрсенің қажеті шамалы. Өмір деген адам болмысы, оның тіршілікгінің кеңістігі, өрісі. Зерделі жан өз болмысын бағдарлай алуға талпынады, ол «өмірдің алды ыстық, арты суық, Алды ойын, арты мұңға жуық». Өмір сүру қажеттілігін мойындауы керек.

Өмір сүруге ынта еткен адам қандай нәрсенің керектігін өзі-ақ анықтай алады. Тек адамға өмір сүруге еркіндік берілуі керек. Еркін адам өмір сүру қажеттілігін өзі сезінбек.

Адам еркіндігін күзетуші- періште, оның еркін алып, адастырушы- шайтан. Әр адамның бойында періште бар, шайтан бар. Адам болғаннан кейін, оның табиғатында періште де, шайтан да бар. Мәселе, қайсысының билік құруында.

Шайтан сөзіне еріп, аяғын шалыс баспаған адам дүниеден таппайсыз, егер де ондай жан боласа, оның өмірдегі шайтандықты білмегені. Бұл оның рухани кемтарлығы. Керісінше, періштесі боласа да, оның дымын шығармастай етіп, аузын буып, бойын мүлдем шайтан билеген жан өмірде кездеседі. Сонда байқайсыз ба, адам баласы періштеліктен гөрі шайтандыққа бейімдеу. Неге дейсіз ғой. Бұл сұраққа да барлық заман данышпандары жауап берумен келеді. Бірақ, айқындылық жоқ. Адам құпиясы, өмір сыры мәңгілік жұмбақ, сондықтан да Абай сияқты данышпандар осы мәселелерге келгенде қапа болып:

Қапамын мен, қапамын.

Қуаныш жоқ көңілде,

Қайғырамын жатамын,

Нені іздеймін өмірде,- деуі орынды. Тек қана бір ескертпе, осылайша ой толғау үшін адам тіршілік қаракетінен биік болуы керек. Ондай жанды біз данышпан дейміз.