Семинар -15 сағат Оқытушының жетекшілігімен студенттің өзіндік жұмысы (ожсөЖ) 45сағат СӨж -45 сағат

Тропосферадан кейін 40 км биіктікке дейін стратосфера қабаты орналасқан. Оның температурасы 0⁰С-қа дейін бірқалыпты өседі. 22-24 км биіктікте озонның максималды концентрациясы жинақталып, қалыңдығы 3 мм озон қабаты түзіледі. Ол тірі ағзаларға өте қауіпті болып келетін жер бетіне еркін өтетін ультракүлгін сәулелердің көп бөлігін сіңіріп отырады. Соңғы жылдары «озонның жұқаруы» проблемасы биосфераның ғаламдық экологиялық проблемасына айналды. Оның басты себебі – антропогендік фактор. Озонды фреондар деп аталатын өндірістерде, автокөліктерде, ракеталарда қолданылатын химиялық қосылыстар бүлдіреді. Фреондадның 31% шығаратын ел - АҚШ. Озонның жұқаруы ең алғаш рет Антарктидада 1985 ж. байқалды. Ауа бассейнінің тағы бір өзекті проблемасының бірі – атмосфераның күкірт диоксиді және азот оксидімен ластануына байланысты пайда болатын қышқылды жаңбырлар.

Гидросфераны беткі және жер астындағы деп екіге бөледі.

Су әлемінде алғашқы тіршілік нышаны байқалғаннан бері – гидросфера қабығы планетаның бүкіл тыныс тіршілігін реттеуде негізгі роль атқарып келеді. 94% мұхиттар мен теңіздер, 6% -өзен, көлдер, жерасты сулары, мұздықтардың үлесіне тиіп, оны сарқылмайтын табиғи қоры екені адамзаттың болашаққа деген сенімін мәңгілік етуде. Табиғаттағы тұщы судың мөлшері 2%. Биосферадағы су айналымы 2 млн жылда өтеді. Биосферадағы су айналымы үлкен айналым деп аталады. Судың терең қабаты бенталь, ал беткі қалың қабаты пелагиаль д.а. Гидросфера қабатында тіршілік ететін ағзалар гидробионттар деп аталады.

Жер қабығы литосфера – бүкіл тірішіліктің қолайлы ортасы және тірегі ретінде биосфера шегінде үлкен роль атқарады. Педосфера топырақтың ең беткі қабаты. Оның түп негізін әр түрлі минералдар жиынтығы, тау жыныстары, органикалық қалдықтар мен метаморфтық тау жыныстары құрайды. Топырақ қабатын мекендейтін организмдер эдафобионттар деп аталады. Биосфераның литосферадағы шегі 4 км тереңдікті құрайды. Литосферада биосфераның төменгі шекарасы температуралық фактормен анықталады.

3. Жер биосферасын құрайтын заттардың негізгі 6 типі белгілі:

1. 
   тірі зат – биосфераның тірі заттары биосфераны мекендейтін барлық организмдер адаммен бірге. Қазіргі жер бетінде организмдердің 2 млн-нан артық түрі белгілі. Олардың 2 млн-нан астамы жануарлар, 500 мыңға жуығы өсімдіктердің түрлері болып табылады. Жер бетінде шамамен 6 млрд-тан астам адам бар.
   
2. 
   биогенді зат немесе биотекті зат – тірі организмдердің тіршілігі нәтижесінде пайда болатын заттар. Оларға мұнай, газ, тас көмір, әктас және т.б.
   
3. 
   биокостық зат немесе биожанама зат – тірі ағзалар мен ортаның бейорганикалық қосылыстарының бірлесуі нәтижесінде пайда болған заттар (топырақ).
   
4. 
   костық зат немесе жанама зат - қатты, сұйық, газ күйіндегі заттар. Атмосфера, гидросфера, литосфера.
   
5. 
   радиоактивті ыдыраудағы зат – радиоактивті элементтердің изотоптары. Уран, радий, радон элементтері.
   

1. 
   Сарқылатын:
   

Ә) салыстырмалы қалпына келетін;

Б) қалпына келмейтін;

2. 
   Сарқылмайтын;
   
3. 
   Басқа ресурстармен алмастыруға болатын (мысалы, металдарды пластмассалармен);
   
4. 
   Алмастыруға болмайтын (мысалы, су, атмосфера).
   

Қазақстан минералдық ресурстарға өте бай. Қазақстан дүние жүзінің 186 елінің ішінде вольфрам, қорғасын, және барийдің қоры бойынша бірінші орында, хромит, күміс, және мырыш бойынша екінші, марганец және молибден - үшінші, мыс – төртінші, уран – бесінші, алтын – алтыншы, темір кені – жетінші, қалайы мен никель – сегізінші, көмір мен табиғи газ – тоғызыншы, мұнай бойынша он үшінші орында. Қазақстан жерінде хромиттің әлемдік қорының үштен бір, уран мен марганецтің төрттен бір бөлігі, темір кенінің оннан бір бөлігі орналасқан. Қазақстанда барланған тас көмір және қоңыр көмірдің қоры 200 млрд. тоннадан астам.

• 
  шығу тегі бойынша: табиғи және жасанды (антропогенді);
  
• 
  пайда болу көзіне байланысты: а) өндірістік, ауыл шаруашылық, транспортттық және т.б.; ә) нүктелік (өнеркәсіп орнынынң құбыры), обьектілі (өнеркәсіп орны), шашыраған (егістік танабы, бүкіл экожүйе), трансгрессивті (басқа аймақтар мен мемлекеттерден енетін);
  
• 
  әсер ететін ауқымына байланысты: ғаламдық, аймақтық, жергілікті;
  
• 
  қоршаған ортаның элементтері бойынша: атмосфера, топырақ, гидросфера және оның әр түрлі құрам бөліктері (әлемдік мұхит, тұщы су, жер асты сулары, өзен сулары және т.б.);
  
• 
  әсер ететін жеріне байланысты: қала ортасы, ауыл шаруашылық ортасы, өнеркәсіп орындарының ішінде, пәтер ішінде және т.б.;
  
• 
  әсер ету сипатына байланысты: химиялық (химиялық заттар, мен элементер), физикалық (радиоактивті, радиациялық жылулық, шу, электромагниттік), физико-химиялық (аэрозольдер), биологиялық (микробиологиялық және т.б.);
  
• 
  әсер етудің периодтылығына байланысты: бірінші ретті (өнеркәіп орындарының қалдықтары), екінші ретті (смогты құбылыстардың өнімдері);
  
• 
  тұрақтылық дәрежесі бойынша: өте тұрақты – 100 және 1000 жыл тұратын (азот, оттегі, аргон және басқа инертті газдар), тұрақты 5-25 жыл (көмірқышқыл газы, метан, фреондар), тұрақсыз ( су буы, көміртегі тотығы, күкіртті газ, күкіртсутек, азоттың қостотығы, озон қабатындағы фреон).
  

1. 
   Органикалық емес:
   
   • 
     Ғарыштық – (жерге ғарыштан үздіксіз түсетін ) күн және ғарыштық радиация, метеориттер, ғарыштық радиотолқындар, судың толысуы мен қайтуы т.б.
     
   • 
     Планеталық – (жердің космостық факторлармен байланысына негізделген) атмосфералық электрленуі жердің тартылу күші, қысым, ауа, су, тау жыныстары, химиялық элементтер, жылу, климат.
     
2. 
   Биологиялық: өсімдіктер, жануарлар, биоценоздар
   
3. 
   Аралас ресурстар: ландшафт, тоған, топырақ т.б.
   

Органикалық емес ресурстар.

Жарық, жылу, ультракүлгін сәулелер, өте жоғары энергиялы сәулелер, күн және ғарыштық радиация өсімдіктердің қатысуымен көп мөлшерде органикалық заттар жасау үшін қолданылады. Кей жағдайда жануарлармен (Д дәрумені) және техникада аз мөлшерде болса да қолданылады. Жер бетіне күн сәулесінің кей бөлігі ғана жетеді. Жалпы қуаты шамамен 63,8 млн. т. квт. сағат (Куйбышев ГЭС жылдық өнімі 100 млрд.т. квт. сағат),оның 34,8 млн. т. квт. сағаты суды буландыруға және оның буының атмосфераға көтерілуіне жұмсалады, ал 29 млн. т. өсімдіктерге жұмсалады. Қалған энергия жер бетін жылытуға жұмсалады. Адамдар күн сәулесінің энергиясын шамамен 3 мың жыл бұрын қажетіне қолдана бастады. Соңғы кездері суды жылыту үшін арнайы өнеркәсіптік қондырғылар пайдаланыла бастады. Кейбір тауларда күн сәулесін мұздарды еріту үшін қолданады. Адамзат радиацияға тікелей әсер ете алмағанмен , оның жер бетіне тура түсуіне кедергі жасай алады. Біздің планетамызға жыл сайын планетааралық кеңістіктен жер салмағын 10-20 тоннаға ауырлатып отыратын заттар түсіп отырады. Ондай заттардың ірілері - метеориттер, ал ұсақтары - метеоритті шаңдар деп аталады. Метеориттер ғылыми-зерттеу жұмыстарына пайдаланылады, егерде олардың құрамында белгісіз химиялық элементтер табылса, оның практикалық маңызы болуы мүмкін. Ғарыштық радиотолқындардың энергиясы өте аз болады. Атмосфераның ластануы жерге бағытталған радиотолқындардың өтуін қиындатады. Соған қоса жердегі қондырғылармен жұмыс жасайтын радиоастрономдардың мүмкіндіктерін азайтады. Судың толысу және қайту энергиясы К.М. Малиннің есебі бойынша төрт млн. КГЭС. Атмосферадағы электр құбылысы (ауадағы электроток, найзағай т.б.) көп мөлшердегі энергия көзі болып табылғанмен адам оны пайдалана алмайды. Жердің тартылыс күші жер қойнауындағы пайдалы қазбаларды іздеу кезінде әсіресе темір қорын қолданылады.

Атмосфераның химиялық құрамы (%) – азот -78,08, оттегі- 20,95, көмірқышқыл газы- 0,03, аргон- 0,93,неон, гелий, криптон, сутегі- 0,002. Атмлосфераның атқаратын қызметі – жер шарындағы тіршілікті қажетті газбен қамтамасыз ету, жерді метеориттен қорғау, ғарыштан түскен радиациялық сәуледен тура түскен күн сәулесінен қорғау. Атмосферада төмендегідей өзгерістер болады: газды элементтердің қорының азаюы, газдалған қосылыстармен ластану, қызу, өздігінен тазалану. Автомобильдер ауаны көмірқышқыл газымен, шаңмен, бензин өнімдерімен ластайды. Оны азайту жолдары – табиғи газбен сутегімен жұмыс жасайтын двигательдерді пайдаланады.

Судың табиғаттағы айналымына жер бетіндегі, жер астындағы, мәңгі мұздықтар, сұйық және қатты түрдегі жауын-шашын, атмосферадағы және топырақтағы ылғал қатысады. Судың құрамындағы әр түрлі химиялық заттар ағзаның негізгі тіршілік ортасы болып отырады. Бұл химиялық заттар табиғаттағы химиялық реакциялар үшін өте қажет, ағзаның денесінің негізін құрайды. Су ауа температурасының өзгерісін азайтады, жылуды таратады, тау жыныстарын бұзылуына, олардың ғаламшарда таралып, рельеф түзуіне қатысады. Жер шарында судың қорының өзгеруіне адамның тигізетін әсері өте көп. Олар келесідей: тоғандардың құрғауы, топырақ құрамындағы ылғалдың азаюы, батпақтану, жер асты суларының көлемінің азаюы, химиялық құрамының өзгеруі. Су – кешенді табиғи ресурс. Ол әлемдік Мұхит суларынан - 94%, жер асты суларынан -4%, қар мен мұздан -2%, өзен суларынан – 0,4% тұрады. Судың табиғи ресурс түрінде атқаратын қызметі:

1. 
   Ауыз су;
   
2. 
   Коммуникациялық-тұрмыстық мақсатта;
   
3. 
   Құрал-саймандарды салқындатуға;
   
4. 
   Электр энергиясын өндіруге;
   
5. 
   Өсімдіктерді суаруға;
   
6. 
   Тасымалдау құралы;
   

1. 
   Әлемдік Мұхит сулары – 2500 жыл;
   
2. 
   Жер асты сулары – 1400 жыл;
   
3. 
   Топырақ ылғалы – 1
   
4. 
   Поляр мұздары – 9700 жыл;
   
5. 
   Таулы аудандарындағы мұздар – 1600 жыл;
   
6. 
   Көл сулары – 17 жыл;
   
7. 
   Батпақ сулары – 5 жыл;
   
8. 
   Өзен сулары -16 күн;
   

№13 дәріс.

Қалдық суларды қанша тазалағанмен, 10-20% шамасында ластаушы заттар бөлінбей сақталады. 1 рет пайдаланылған қалдық суларды тазалау үшін оларды 7-14 есе таза, оттегі мол сумен араластыру керек.

Суды ластаушы көздер:

• 
  өнеркәсіп қалдықтары;
  
• 
  жылу;
  
• 
  радиоактивті қалдықтар;
  

Су түсі, иісі және дәмі жоқ сұйық зат, жақсы ерітуші, үстіңгі кернеуі өте жоғары, айқын капиллярлық қасиеті бар. Осы қасиеті топырақтағы су ерітінділерін өсімдіктер бойына сорып алып күн көруі үшін өте қолайлы. Судың жылуды аз жоғалтып көп жинайтын қасиеттерін адамдар жылу тарту жүйелерінде көп пайдаланады. Су электр энергиясын алуға, жүк тасуға, ауыл шаруашылығына, өнеркәсіпке, коммуналдық-тұрмыстық қажетті өтеу үшін керек. Жер шарындағы сулар үнемі қозғалыста болып, барлық бос сулар олардың агрегаттық күйіне қарамастан жердің гидросфера деп аталатын қабатына жатады. Жер бетінің 71,5 пайызын су алып жатыр. Су қорларына өзен, көл, теңіз, жер асты, таулар мен поляр шеңбердегі мұздар, атмосфералық ауадағы ылғал кіреді. Республика территориясында ұзындығы 10 км-ден асатын 8 мыңнан астам өзендер бар. Олардың ішіндегі ірілері – Ертіс, Жайық, Сырдария, Іле еліміздің шеткі аймақтарын басып өтеді. сонымен бірге 4 мыңнан астам бөгеттер мен бөгендер бар. Олардың жалпы көлемі 10 мың км², су мөлшері 90 км³ шамасында. Қазақстанда екі теңіз бар. Арал теңізі және Каспий теңізі. Арал теңізі ұзындығы 428 км, ені 235 км, суының көлемі 1000 км³, ең терең жері 67 м болатын. Қазіргі көлемі жөнінде нақтылы мәлімет жоқ. Каспий теңізінің Қазақстан жеріндегі ұзындығы 2430 км, теңіздің ең терең жер 1025 км. Мұнда өсімдіктердің 500, балық пен басқа жануарлардың 854 түрлері бар.

Планетамызда су өте көп және үш агрегаттық күйде де кездеседі. Жер бетінің 71% (3/4) бөлігін су алып жатыр, оның мөлшері 1500 млн.км³ шамасында. Кейінгі мәліметтер бойынша:

- мұхит пен теңіздерде – 1350 млн.км³, құрамында 35 г/лшамасында тұз бар;

- полярлы мұздарда 30-50 млн.км³, бұл тұщы ішуге жарамды сулар, бірақ оларды пайдалану өте қиын;

- өзен мен көлдерде – 0,4 млн.км³, тұщы және кеңінен қолдануға жарайды;

- жер асты, немесе минералданған, 800 м дейінгі тереңдікке дейінгісі 4 млн.км³.

Бұдан басқа, су – балшық, гипс және т.б. тау жыныстары және минералдардың құрамына кіреді, барлық өсімдік және жануарлар организмдерінің құрамында болып, кейбір жағдайда олардың салмағының 99% -ын құрайды.

Су айдындарының ластануын былайша топтайды:

• 
  биологиялық ластану: өсімдік, жануар, микрорганизмдер;
  
• 
  химиялық ластану: улы және су ортасының табиғи құрамын бүлдіретіндер;
  
• 
  физикалық ластану: жылу-қызу, электромагнитті өріс, радиоактивті заттар.
  

Су бассейінінің ластануының негізгі себептері – тазартылмаған ағын суларды өзен-көлдерге жіберу. Бұған жол беретіндер:

• 
  тұрғын үй коммуналды шаруашылықтар;
  
• 
  өнеркәсіп орындары;
  
• 
  ауыл шаруашылығын химияландыру;
  
• 
  халық шаруашылығының басқа да салалары.
  

Өнеркәсіпте пайдаланылатын сулар мен синтетикалық жуатын заттармен судың ластануы өте қауіпті. Бұл заттар – химиялық ластану көздері. Соның ішінде сулы экожүйелердің пестицид, гербицид және басқа да химиялық улы препараттармен ластануы Қазақстанда кең етек алған. Мысалы, мақта мен күріш, жеміс-жидек, бау-бақша, жылы жай зиянкестеріне қарсы бұрынғы Кеңес өкіметі кезінде өте көп химиялық заттар қолданылған. Нәтижесінде, су ластанып, оның сапасы мен микрофлорасы және микрофаунасы, ірі хайуанаттар, құстар зардап шеккен. Өз кезегінде химиялық заттардың зиянды қосылыстары азық-түлікпен адам организміне кері әсерін тигізеді.

Қазіргі кезде ашық өзен, көл суларымен қатар жер асты сулары да сарқынды, шайынды сулармен және еріген зиянды заттармен ластанып отыр. Жер асты суларында әр түрлі жұқпалы ауру тарататын микробтар, вирустар кездеседі.

Негізгі ластаушы көздері мыналар:

• 
  өнеркәсіп өнімдерін сақтайтын қоймалар;
  
• 
  химиялық заттар және тыңайытқыштар;
  
• 
  тұрмыстық қалдықтар;
  
• 
  жер асты суымен жалғанатын құбырлар;
  
• 
  ірі құрылыс учаскелері;
  
• 
  сүзгі алаңдар, бұрғы скважиналар болып табылады.
  

Су ресурсының тапшылығы Қазақстандағы маңызды экологиялық проблемалардың бірі. Планетамыздағы адамзаттың тұщы суды пайдалануы, жыл сайын өсіп келеді. Ал, мұхиттардың, теңіздердің тұзды суларын шаруашылықта оның ішінде ауыз су ретінде пайдалану тек болашақтың ғана ісі болып отыр.

Су ортасы үшін ең үлкен қауіп тудыратын мұнай, мұнайды өңдеу, химиялық қосылыстарын алу, радиоактивті заттар және ауыр металдар алу өндірістері болып табылады. Мұнаймен уланудың қауіптілігі, оның концентрациясының өсуімен үдей түседі. Мұнайдың судағы 1 мг/м³ мөлшері, өзінің улылық қасиетін білдіре бастайды. Ал мұнайдың концентрациясы 200-300 мг/л болғанда, судағы экологиялық тепе-теңдіктер бұзылып, теңізде және өзендерде мекендейтін балықтардың кейбір түрлеріне және фаунасына қауіп төнеді.

Ертіс өзені Өскемен қорғасын-мырыш комбинаты, Лениногор қорғасын зауыты, Березов кені, Зырян зауыты сияқты өндіріс орындарының сарқынды суларымен ластануда. Су құрамында қорғасын, мырыш, сынап т.б. ауыр металдар шекті мөлшерден асып кетуі жиі байқалады. Іле-Балқаш суының сапасы да мәз емес. Мұндағы ластағыш заттар – ауыр металдар, мұнай өнімдері мен фенолдар. Сырдария, Шу, Талас өзендері ауыл шаруашылығын химияландыру мен дренажды сулармен ластануда. Арыс, Келек өзендері күріш пен мақта егісінде жиі қолданылатын пестицидтермен ластанып отыр. Соңғы жылдары Каспий теңізінде мұнай өндіруге байланысты және теңіз деңгейінің табиғи көтерілуі аймақтың экологиялық тыныс-тіршілгін шиеленістіріп отыр. Теңіздің көтерілуі жүздеген мұнай бұрғы-скважиналарын, мұнай қоймалары мен өңдеу обьектілерін істен шығарды. Қазір бұл жерлерде 6 мұнай газ кені, жүздеген елді мекендер, коммуникациялар, өнеркәсіп орындары су астында қалды. Нәтижесінде теңізге көптеген мөлшерде лас заттар, мұнай өнімдері, органикалық қосылыстар, ауыр металдар суға араласуда. Оның үстіне Еділ-Жайық өзендерінің лас сулары теңіз суын уландыра түсуде. Қазір Каспий мұнайын игеру бүкіл әлемді дүрліктіріп, шетелдік инвестрлер теңіз «қара алтынын» игеруге ұмтылуда. Ал, олардың судың сапасы мен ластануына көңіл бөлуі, экологиялық нормаларды сақтауы күмән туғызып отыр. Ақтау Маңғыстау аймақтарында техниканың ескілігенен бұрғы-скважиналардың бүлінуі, мұнайдың жерге, суға төгілуі қоршаған ортаға зиянын тигізуде. Жерге сіңген мұнайдың қалыңдығы 10 метрге жетіп жер асты суына қосылуда. Қазір мұнаймен ластану аймағы 200 мың га алып жатыр. Қоймаларда 200 мың т. мұнай қалдығы, 40 мың т. көмірсутегі жинақталған. Су ресурстарының биологиялық ластануы Арал аймағы мен Батыс Қазақстанда жиірек ұшырасуда. Біздің республикамызда су тұшытқыш станциясы Ақтау қаласында ғана бар. Егер ерте кезде, бір адам басына шаққанда тәулігіне 12-18 л су пайдаланса, ХХ ғасырда мәдениеті дамыған елдерде оның шамасы орташа есеппен 200-400 литрге жетіп отыр.

Судың меншікті жылу сыйымдылығы жоғары болғандықтан, ол жылу тарту жүйелерінде кеңінен қолданылып жүр. Сонымен қатар, өндіріс және ауыл шаруашылығы салаларында да, су көп мөлшерде қолданылады. Көптеген өндірістік процестерде – кептіру, жылыту, энергия алу, жүк тасу, коммуналдық-шаруашылық және т.б. қажеттіліктер үшін, су таптырмайтын ресурс көзі.

Құрлық суларды тазалауда бірнеше әдістері бар:

• 
  Механикалық әдіс. Ерімеген қалдықтары бар суларды әртүрлі торлардан, сүзгілерден, электрден өткізіп, бір жерге жинап, тұндыру арқылы тазалайды. Механикалық қосындыларды магнитпен қосып жинап алады. Бұл әдіспен тұрмыстық қажетке жұмсалған судағы ерімеген қалдықтардың 60, өндірістік қалдық судан 95 пайызға дейін айырып алады.
  
• 
  Химиялық әдіс. Қалдық суларға химиялық реагенттер қосып еріген және ерімеген заттарды бөліп алу кейбір заттарды ерітіп зиянсыз ету арқылы тазалайды. Бұл әдіспен тазалағанда ерімеген қалдықтардың 95, еріген қалдықтардың 25 пайызын бөліп алуға болады.
  
• 
  Электролиздік (физикалық) әдіс. Бұл әдіспен электр тогын өткізгенде ондағы ластаушы заттардың көбі түсіп тұнады. Минск қаласында бірнеше зауыт осы әдісті қолданып жоғары көрсеткіштерге жетті.
  
• 
  Биологиялық әдіс. Бұл әдіс әсіресе тұрмыстық қалдық суларды тазалауға пайдалы. Органикалық қалдықтар микроорганизмдер көмегімен зиянсыз түрге айналады. 250 мың халқы бар 15-20 гектар жерге биологиялық сүзгі жасап, астыңғы қабатына қиыршық тас немесе құм төсеп, үстіне биологиялық заттардан жұқа жапқыш сияқты қабат жасап, оған көзге ілінбейтін ұсақ организмдерді орналастырады. Ластанған суды осы организмдер мен қиыршық тас қабаттарынан өткізіп тазалайды. Биологиялық тазалаудың екінші түрі –аэротанктер. Олар темірбетоннан сұйық зат құятын резервуар түрінде жасалады, ішінде тұнба балшық, лай салып оттекпен өмір сүретін, көзге ілінбейтін организмдерді орналастырып, солар арқыл қалдық суларды ағызып тазалайды.
  

• 
  судың физикалық қасиеттері өзгереді (мөлдірлігі, түсі, иісі, дәмі);
  
• 
  судың химиялық құрамы өзгеріп, зиянды заттар енеді;
  
• 
  судың бетінде және көлемінде жүзіп жүретін ластағыш заттар пайда болады;
  
• 
  суда еріген оттегінің мөлшері азаяды, олар судағы органикалық заттарды тотықтыруға жұмсалады;
  
• 
  суда жаңа бактериялар пайда болып, оның ішінде ауру таратындары да кездеседі.
  

1. 
   Тазаланған судағы еріген оттегінің 12 сағатқа дейінгі мөлшері 4 мг/л-ден кем болмауы тиіс.
   
2. 
   Биохимиялық оттегінің қажеттілігі температура 20⁰С болғанда ағатын және ақпайтын суларда, сәйкесінше 3 және 6 мг/л-ден аспауы керек.
   
3. 
   Суда жүзіп жүрген майда бөлшектердің мөлшері ағатын және ақпайтын суларда, сәйкесінше 0,25 және 0,75 мг/л-ден көп болмауы тиіс.
   
4. 
   Судың иісі және дәмі болмауы оның қарқындылығы 2 балдан аспауы тиіс.
   
5. 
   Судың рН-ы 6,5 тен төмен және 8,5-тен жоғары болмауы тиіс.
   
6. 
   Суда улы заттардың мөлшері зияны жоқ жоғарғы концентрациядан жоғары болмауы тиіс.
   
7. 
   Судың бетінде жүзіп жүрген май дақтары болмауы тиіс.
   
8. 
   Су түссіз, мөлдір болуы керек.
   
9. 
   Суда ауыру тарататын бактериялар болмауы тиіс.
   
10. 
    Минералды тұнбалардың концентрациясы 1000 мг/л-ден көп болмауы керек.
    
11. 
    Шайынды суларды өзен, көлдерге қосқанда, олардың температурасы шамамен 3⁰С-тан жоғары болмауы тиіс.
    

Қазақстандағы 85 мың өзеннің төтеуінің ғана ұзындығы 1000 км-ден асады. Бұлар: Ертіс (1698 км), Сырдария (1692 км), Есіл (1719 км), Жайық (1084 -2534) өзендері. Жоғарыда көрсетілгендерден басқа ұзындығы 10 км-ден асатын 8 мыңнан астам өзендер бар.