Семинар 30 сағат Оқытушының жетекшілігімен студенттің өзіндік жұмысы (ожсөЖ) 60 сағат СӨЖ 60 сағат

5. Годфруа Ж. «Что такое психология». М.1992г.

Дәрістің мазмұны:

3. 
   Қабылдау туралы түсінік.
   
4. 
   Қабылдаудың физиологиялық негізі.
   

Егер түйсік сыртқы дүние заттары құбылыстарының жеке қасиеттері мен сапаларының миымызда бейнеленуі болса, қабылдау заттар мен құбылыстардың мида тұтастай бейнеленуі болып табылады. Адам тек түйсік арқылы қоршаған әлемнен байланыс алып қана қоймайды, сонымен бірге қабылдау арқылы да білім алады. Түйсік және қабылдау-сезімдік танымның тұтастай топ процесі болып табылады. Олар бір-бірімен өзара байланысты, бірақ та өзіндік айырықша ерекшеліктері бар. Түйсік арқылы адам заттардың белгілі қасиет сапалары жайында білім алады (заттың түсі, температурасы, дәмі, дыбысы). Бірақ та шынайы өмірде біз көреміз, күн сәулесі немесе электр жарығы адамның дауысы немесе электр жарығы адамның дауысы немесе музыкалық аспап үнін тыңдаймыз. Қабылдау заттар мен құбылыстардың, қасиет қатарын меңгерген тұтастай бейнесін береді. Түйсіктен өзгешелігі адам қабылдау кезінде заттар мен құбылыстардың тұтастай таниды.

Қабылдаудың негізінде түйсік болады. Мысалы, біз кітапты қабылдасақ, оның түсін, пішінін, көлемін түйсінеміз. Түйсіксіз қабылдау болмайды. Қабылдау процесінде сөйлеу сөздік түрінде затты атап айту үлкен орын алады.

Қабылдауда заттар мен құбылыстардың түсі, дәмі, формасы тағы басқа қасиеттері тұтас күйінде бейнеленеді. Мысалы, алманы алайық. Қабылдауға материалды бізге таныс анализаторлар береді. Мұнда біздің анализаторларымызға оның қызыл түсі, хош иісі, тәтті дәмі тағы басқа заттардың қасиеттері бір мезгілде әсер етеді де миымызда тұтас бейне пайда болады. Қабылдау - ми қабығының күрделі анализдік және синтездік қызметінің нәтижесі. Қабылдаудың физиологиялық негізінен арқылы белгілі бір тітіркендіргіштердің жиынтығы мен олардың қарым-қатынасында пайда болатын уақытша нерв байланыстары жатады. Сөйтіп, қабылдауда бір мезгілде бірнеше анализатор қызмет істейді.

Қай анализатор басымдылық орын алуына байланысты көріп қабылдау кинестезиялық, иіс және дәм сезіп қабылдау. Қабылдау күрделі түрлері кеңістікті қабылдау, уақытты қабылдау. Қабылдау процесі қалай жүреді ? Қабылдаудың арнайы органдары жоқ. Қабылдауға материалды бізге белгілі анализаторлар береді. Қабылдаудың физиологиялық негізі болып анализаторлар жүйесінің комплексті іс-әрекеті табылады. Шындықтағы қандай да болмасын зат , құбылыс күрделі және комплексті тітіркендіргіш болып табылады. Қабылдау бас ми қабының аналитико-синтетикалық іс-әрекетінің нәтижесі болып табылады : белгілі бір толық жүйе қалыптастыратын жеке қозу, бір-бірімен байланысты түйсіктер.

Қабылдаудың түрлері.

Қабылдауда анализаторлардың басым рөлдеріне байланысты қабылдауды көріп қабылдау, естіп қабылдау, дәм сезіп қабылдау, кинестизиялық қабылдау, сипап сезіп қабылдау деп бөледі. Қабылдаудың күрделі түрлері қабылдаудың бірнеше түрлерінен тұратын жиынтықтан тұрады.

Түйсіктерге қарағанда қабылдау бейнелері бірнеше анализаторлар жұмысының нәтижесінде пайда болады. Қабылдаудың күрделі түрлеріне мысалы, кеңістікпен уақытты қабылдауды жатқызуға болады. Кеңістікті қабылдай отырып, яғни заттардың бір-бірінен алшақтығын, олардың көлемі мен формасын, адам көріп , естіп, тері және қозғалыс түйсіктеріне сүйенеді.

Уақытты қабылдағанда көру және есту түйсіктерімен бірге қозғалыс , ішкі, органикалық түйсіктер үлкен рөл ойнайды. Сонымен қатар уақытты қабылдауда болып жатырған құбылыстардың ұзақтығы, бірізділігі бейнеленеді. Тікелей қабылдауда уақыттың өте қысқа бөліктері қабылданады. Ұзақ уақыттық оқиғалар туралы айтқанда, қабылдау емес , уақытты елестету туралы айтқан жөн.

Егер адамдар қазір қай сағат және керекті уақытта ояна алса, олардың уақытты қабылдау сезімінің жақсы дамыған деп айтуға болады. Уақытты қабылдау сезімітуа пайда болмайды, тәжрибенің житнақталу процесінде пайда болады.

Жинақталған тәжірибе көбейген сайын уақытқа бағдарлану оңайырақ болады.

Қоршаған ортаны сезім органдары емес, белгілі бір көзқарасы қызығушылығы бар , белгілі бюір жынысты, тәжрибесі бар, белгілі бір жастағы адам қабылдайды.

Көз, құлақ , қол басқа сезім органдары қабылдау процесін қамтамасыз етеді.

Қабылдаудың таңдамалығы – көп бейнелік әсер етуден біз ең негізгісін ажыратамыз. Адам зейіндегі орталық заттар қабылданғанда қабылдау объектісі (пәні), ал қалғандары- фон деп аталады. Объектімен фон уақыт өте орындарын ауыстырып тұрады, қазір қабылдау объектісі болған зат фонға айналады, немесе керісінше.

Қабылдаудың тұрақтылығы – (константтылығы) деп өзгерген сыртқы жағдайларға қарамастан, заттың кейбір қасиеттерінің біртекті сақталуын айтамыз. Көбінесе зат түрі, түсі көлемі, формасы.

Қабылдаудың тұтастығы – заттарды тұтастай қабылдау. Қабылдау обьектісі жекеше қасиеттерден, жеке бөліктерден тұрғанымен, біз оларды бүтіндей тұтастай қабылдаймыз. Мысалы, әуеннің алғашқы ырғағы естілгенде өандай әуен екенін тұтас қабылдау.

Қабылдаудың мағыналығы – қабылданған нысанның тұтас, оның мәні сөзбен беріледі, мазмұны мағыналығымен тұжырымдалады.

Қабылдау нәтижесінің жеке психикалық өміріне, оның тұлғалық ерекшелігіне тәуелділігі апперцепция деп атайды.

Қабылдау барысында адамның өткен өмір тәжірибесі үлкен роль ойнайды. Әрқашан да қабылданатын затқа не құбылысқа қабылдау сәйкес келе бермейді.

Қабылдау нәтижесінің жеке психикалық өміріне, оның тұлғалық ерекшелігіне тәуелділігі апперцепция деп атайды.

Түрлі себептерге байланысты шындықтағы обьектілерде қате қабылдауды иллюзия деп атайды. Иллюзиялар сан алуан себептерге байланысты пайда болады. Көру қабылдауда иллюзиялар жиі кездеседі. Көру қабылдау барлық адамдарда болады.

Түрлі себептерге байланысты шындықтағы обьектілерді қате қабылдауды иллюзия деп атайды.Иллюзияның түрлері өте көп.Соның ішінде көру қабылдауында иллюзиялар жиі кездеседі.Бұл көбінесе заттардың кеңістікке орналасу жағдайын адамның жөнді білмеуінен туады.Көру иллюзияларына:контраст,перспектива,қашықтық,заттың жоғары жағын артық бағалау,түзу кесіндінің ығысу иллюзиясы т.б жатады.Мәселен,перспектива иллюзиясын алайық.Айталық үш бағананың биіктігі бірдей дейік.Ал көріп тұрған кезінде олардың ең әрідегісі бәрінен үлкенсияқты болып көрінеді.Мұның себебі-нәрсе алыстаған сайын оның бейнесі кішірейе беретіндіктен,нәрсе өзінен кішкентай нәрсенің қасында тұрса-үлкейіп,үлкен нәрсемен қатар тұрса-кішірейіп көрінеді.Иллюзияларды адамның жүйке жүйесінің ауруға шалдығуынабайланысты туатын заттардың жалған,теріс бейнелері-галлюциналардан ажырату керек.Иллюзиялар аффективті,вербальді және парейдалигалық болып 3-ке бөлінеді.Аффек-тивті (аффект-аз уақыт су мерзімді қатты эмоционалды қозу).Бұл жағдайда тіпті ілгіште ілініп тұрған киім де ұры болып,ал жай өтіп бара жатқан кісі де өлтіруші болып көрінуі мүмкін.Вербалды-бұл иллюзия айналадағы адамның әңгімесінің мазмұнын қабылдауға негізделеді.Бұл әңгімелер сол адам оның жаман қылықтары туралы,оны жәбірлеу туралы айтып жатқан сияқты көрінеді.Парейдалигалық иллюзиялар өте қызық және танымды болып табылады.Оған обойдағы өрнектер,төбедегі және сынып кеткен жарылып кеткен жерлер әр түрлі көлеңкелеу ашық түсті картинкалар сияқты,ертегінің кейіпкерлері,фантастикалық құбылыстар,таңғажайып өсімдіктер түрінде қабылданады.Қабылдаудың адамның жалпы психикалық тұрмысы мен өткен тәжірибесінің мазмұнына байланыстылығын апперцепция дейді.Апперцепция тұрақты және уақымша болып 2-ге бөлінеді.Тұрақты апперцепция адам-ның қызығуы мен мамандығы,білімі мен дүниетанымына байланысты болып отырады.Мәсе-лен «түбір» деген сөзді әр адам түрліше қабылдау мүмкін.Тіл маманы осы сөзді ести салысы-мен сөздің түбірі жайлы айтқысы келеді.Ал ботаник болса,шөптің түбірін,математик санның түбірін айтып беретідігі белгілі.Апперцепция затты түрлі жағынан бағалай алу,адамның оны өзіншеталқылап,өзінше көзқарасын білдіре алуы.Әр түрлі иллюзиялардың негізінде адам жақсақ пікірде болады,мұны уақытша апперцепция дейді.

Қабылдау барысында адамның өткен өмір тәжірибесі үлкен роль ойнайды. Әрқашан да қабылданатын затқа не құбылысқа қабылдау сәйкес келе бермейді.

Түрлі себептерге байланысты шындықтағы обьектілерде қате қабылдауды иллюзия деп атайды. Иллюзиялар сан алуан себептерге байланысты пайда болады. Көру қабылдауда иллюзиялар жиі кездеседі. Көру қабылдау барлық адамдарда болады.

Жүйке жүйесінің ауруға шалдығуына байланысты жалған теріс, бұрмаланған бейнелер туындайды. Мұндайдағы қабылдау галлюцинация деп аталады.

Қабылдаудың жеке ерекшеліктері.

Қабылдаудың ерекшеліктері өмірлік тәжірибе, тұлғаның бағыттылығы, қызғушылық, рухани байлықпен қатар , жеке ерекшеліктерге де байланысты. Ол қандай ерекшеліктер ?

Адамдар біріншіден, ақпаратты қабылдау сипатына қарай ерекшеленеді. Көптеген зерттеулер көрсеткендей , қабылдаудың синтетикалық типі , яғни бөлшектерге мән бермеу, оларға мән беруді ұнатпау. Қабылдаудың аналитикалық түрінде керісінше, бөлшектерге , олардың толықтай қамтылуына мән беріледі.

Екіншіден, - алынған ақпаратты бейнелендіру сипатына қарай. Бұнда қабылдау суреттеуші және түсіндірмелі болып бөлінеді. Суреттеуші түрі ақпараттың фактілік жағына бағдарланған : оқып, естіп , көргеннің барлығын жиі мән-мағынасына түсінбей қабылдау. «Өз сөзіңмен айт»

Түсіндірмелі түрі тікелей қабылданғанмен қанағаттанбау. Ақпараттың жалпы мәнін түсінуге тырысады.

Байқау дегеніміз - белгілі мақсатпен объектіні арнайы бақылау. Қабылдау үшін оны көру жеткіліксіз, оған белгілі көзқарас бойынша баға берілу қажет. Бір нәрсені мұқият байқау үшін біраз уақыт оны жүйелі қадағалау керек. Бұл – байқаудың негізгі шарттарының бірі. Байқау үшін белсенді ой жүгірту, арнайы зейін қою, байқау нәтижесін сөзбен айтып отыру ерекше маңыз алады.

Байқағыштық – адамның жақсы қасиеттерінің бірі. Байқағыштық – кез келген уақытта көзге ілінбейтін, ілінсе де оған көбінесе мән берілмей нәрселерге ерекше зейін қоюшылық.. Байқағыштық жаңа фактілерді білуге құмарлықты , адамның әрдайым қабылдауға даярлығын білдіреді. Байқағыштық қасиет – адамның өмір сүрген ортасына , алған тәлім –тәрбиесіне , мамандығына, айналысқан кәсібіне байланысты. Байқағыштық - өмірдің әр саласы үшін өте қажетті қасиет. Байқағыштық әсіресе ғылыми жұмыста, мұғалімдік қызметте, ақын- жазушының өмірінде орын алады.

Қабылдаудың кейбір түрлері (көру, есту, қозғалыс, сипап сезу) түйсіктің түрлеріне қарағанда күрделі болады. Демек, қабылдауда бірнеше анализаторлар жұмыс жасайды.

1. 
   Қабылдау дегенiмiз не? Оның түйсiктен айырмашылығы неде?
   
2. 
   Қабылдаудың тұтастығы дегендi қалай түсiнуге болады?
   
3. 
   Қабылдаудың мағыналары мен таңдамалылығы деп ненi айтамыз?
   
4. 
   Қабылдаудың константтылығы дегенiмiз не?
   
5. 
   Иллюзия деп ненi айтады? Оның қандай түрлерi бар?
   
6. 
   Апперцепция деген не? Оның қандай түрлерi бар?