СӘрсенбай гүлнар сәрсенбайқызы болашақ МҰҒалімдердің бойында ұлттық сананы қалыптастырудың педагогикалық негіздері

Біздің еңбегімізде жастардың бойындағы ұлттық сана қалыптастырудың ғылыми-педагогикалық негізі жұмыстың басты өзегі болды. Ұлттық сананың өзіндік халықтық сапалары халқымыз ғұламаларының еңбектері негізінде көрсетілді.

Диссертациялық жұмыс барысында жинақталған ғылыми-теориялық және тәжірибелік зерттеу жұмысының нәтижелері бізге төмендегідей тұжырымдар мен ұсыныстар жасауға мүмкіндік берді:

1. 
   Қорқыт Ата, Бұқар жырау, әл-Фараби, Ж. Баласағұни, Шоқан, Ыбырай, Абай, т.б. еңбектерінен бастау алатын халқымыздың өзіндік тәлімдік-тағылымдық ойлары ұлттық сананы қалыптастырудың алғашқы іргетасы, алғышарты болып табылады.
   
2. 
   Ұлттық сананы қалыптастырудың негіздері елдің қоғамдық, тарихи-әлеуметтік, рухани-мәдениет жағдайларымен бірлесе дамыған. Оны дана ата-бабаларымыз бен ғұлама ойшылдарымыздың тәлімдік ой-пікірлері, тарихи кезеңдер аралығындағы қоғамдық алға жылжу, жаңару заңдылықтары дәлелдейді. Би-шешендер, сұлтандар мен хандар, ақындар мен жыраулар, билер мен батырлардың қайсыбірі болмасын қазақ ұлтының дүниетанымы мен сеніміне, талғамы мен мұратына, сана-сезіміне, жігер-қайратына, ар-намысына, иман-инабаттылығына, дініне, дала өміріне лайықты асыл мұраларды туғызды.
   

3. 
   Өткен заман ғұламалары мен ойшылдарының бізге қалдырған тәрбиелік ой-парасат мұрасы өте мол. Ата-бабамыздан мирас болған даналық сөздер, ой тұжырымдары тірліктің барша саласына қатысты, халықтың тәлімі қарастырмайтын бірде-бір мәселе жоқ. Өйткені, тәрбие - өмірдің өзекті мәселесі. Бүгінгі ұрпақ бұрынғылардың ақыл-кеңесіне құлақ асса, өнегесін ойына дарытса, саналы, адамгершілігі зор азамат болып ержетіп, өмірден өз орнын табары хақ.
   

4. Ғұламалар мұрасына уақыт билігін жүргізе алмайды. Олай болса, дана ата-баларымыз бен ғұлама ойшылдарымыздың ұлттық сана, ұлттық тәрбие жөніндегі озық ойлары бүгінгі біздің қоғамымызға қалтқысыз қызмет етері сөзсіз. Әрине, ұлы бабаларымыз өсиет еткен қасиеттердің бәрі бір адамның бойынан табыла бермейтіні анық, алйада нағыз, шынайы ұлттық тұлға болатын адамның бойында біз ұсынған қасиеттердің нышаны байқалса, соның өзі де ұлттық сана қалыптастыруға зор ықпал ететіндігін атап өту керек.

5. Зерттеу проблемалары бойынша мынадай ұсыныстар жасауға болады:

Жалпы қандай қоғамның болмасын ұлттық сана деңгейі ұрпақ тәрбиесіне тікелей байланысты. Олай болса, қоғамдық өмірде оқу-тәрбие мәселесін алдыңғы орынға қою – басты міндет.

Қазір ел алды-артына қарап, етек-жеңін жия бастаған заман. Жаңа заманға жігер керек, талаптылық керек, басқа халықтан үйрену керек, ал ең керегі – ұлттық сана қалыптастырып, ұлттық намысы, ұлттық рухы жоғары, ұлтының тарихи-мәдени құндылықтарын бағалайтын саналы ұрпақ тәрбиелеу. Біз ата дәстүріне сүйене отырып,халқымыздың өркениетті елдер қатарына жетукін армандаймыз. Ұлттық сезім мен ұлттық намысты, ұлттық рухты көтеру – бүгінгі таңның кезек күттірмес міндеті. Қай заманды алсақ та, өнерге өнер иелеріне табынған, оларды бағалай білетін адамдардың мәртебесі биік болған.

Жалпы ұлттық сананың, ұрпақ тәрбиесінің қайнар көзі ұрық тазалығында жатқанын кезінде бабаларымыз терең пайымдап, ататек мәселесіне (генлогия) ерекше мән беріп отырды. Ондағы мақсаты – жеті атаға толмай қыз алысудан сақтандыру, сол арқылы ағайын адамдардың туыстық тамырын үздірмей, елдің ішкі бірлігін сақтап отыру. Сондай-ақ, ата-ана мен бала арасындағы сыйластық мәселесі отбасын құрумен, ұлттық салт-санамен ұштасқан. Осылардың барлығы тәрбиенің түпкі негізі болып саналады. Одан кейін бесік тәрбиесі жалғасады. Ұрпақ тәрбеиесінің түрлі кезеңдерінің ішінде, әсіресе, екі-үш жасар сәиді тәрбиелеу жауапты кезең. Өйткені, бұл кезеңде балбөбектерді саз, ұлттық ою-өрнектер, түрлі ойындар арқылы тәрбиелеу, одан кейін оларды имандылыққа ұмтылдыру, еңбекке баулу, сұлулыққа сүйсіндіру ұлттық сана қалыптастырудың негізі болып табылады [43, 372-378].

Жастрада ұлттық сана қалыптастыруда ұлттық ойындардың да тәрбиелік маңызы зор. Сондықтан балалар мен жасөспірімдерді өзіміздің төл ұлттық мәдениетке баулу қажет деп есептейміз.

Қазақы мінез халқымыздың болмыс-бітімінен, жан дүниесінен ғана емес, салт-дәстүрінен де көрініс береді. Дәстүр – адамды нағыз тұлға ретінде тәрбиелейтін үлкен күш. Салт-дәстүрің қандай болса, мінез-құлқың да сондай болмақ.

Қазақтың этникалық күші – тілі мен ата жұрты. Қазақ – рух тазалығын сақтаған халық. Әрбір халықтың жаңа буыны мен жас ұрпағы осыларды біліп өскені абзал.

Ұлттық сана қалыптастыру дегеніміз – ұлттық сезім тудыру. Егер ұлттың өзіндік сезімі болмаса, онда халі мүшкіл, ұлттың тілі де, ділі де, дәстүрі де, тарихы да – барлығы құр әншейін жасанды нәрсеге айналып кетуі мүмкін. Ал ондай ұлттың кез келген басқа ұлттың жетегінде кете беретіні даусыз. Ұлттың өзін аяғынан нық тұрғандай сезінуі, өзін-өзі танып, өзін-өзі сыйлайтындай дәрежеге жетуі ұлттық сезімнің пайда болуына байланысты. Ал ондай сезім тудыратын нәрселер - өзін-өзі тану, жақсылап тану, жақсы жағынан тану деп ойлаймыз.

Өткеннің тәжірибесін тал бойына дарыту, озық өнегелі рухани дәстүрді жалғастыру арқылы ұрпақтар сабақтастығының тарихи процесі жүріп отырады. Бұл процессіз қоғамның өркениетті елдер деңгейіне жетуі мүмкін емес. Тарихты білу – бүгінгі күннің мәнін және келешектің мүддесін түсіну, өкше басар ұрпаққа әлеуметтік мұра қалдырып отыру – адамзат әулетінің ұлы парызы. Сондықтан қазіргі қазақ халқының рухани жағынан қайта түлеуі кезеңінде ұлттық дәстүрді қастерлеу, ұлтына, еліне, мәдениетіне деген шынайы сүйіспеншілікті тәрбиелеу тәрбие жүйесінің барлық саласының өзегіне айналуы шарт деп есептейміз.

   Ұлттық құндылықтарымызды әлемдік деңгейге шығаруға қабілетті тұлға тәрбиелеу үшін:

-  оқушылардың ұлттық сана-сезімін қалыптастыру;

-  жас ұрпақ санасына туған халқына деген құрмет, сүйіспеншілік, мақтаныш сезімдерін ұялату, ұлттық рухын дамыту;

-  ана тілі мен дінін , оның тарихын, мәдениетін, өнерін, салт-дәстүрін, рухани-мәдени мұраларды қастерлеу;

-  жас ұрпақ бойында жанашырлық, сенімділік, намысшылдық тәрізді ұлттық мінездерін қалыптастыру сияқты міндеттерді орындағанда ғана басты мақсатқа жетеміз.

   Ұлттық тәрбие қазір елімізде орын алып отырған көптеген мәселелерді: ана тілін, ата тарихын, ұлттық салт-дәстүрін білмейтін жастар, тастанды жетім балалар, «қиын» балалар, қарттар үйлеріндегі әжелер мен аталар, нашақорлыққа салынған жастар, тағы басқаларды бірте-бірте жоюдың және олардың алдын алып, болдырмаудың негізгі жолы. Ұлттық тәрбие алған ұрпақ дені сау, білімді, ақылды, ұлтжанды, еңбекқор, сыпайы, кішіпейіл болып өседі. Сондықтан да ұлттық тәрбие – ел болашағы.

Диссертациялық жұмысты орындау барысында оқу-тәрбие үдерісінің мазмұны мен әдістемесі оқушылардың сана-сезіміне, ұлттық рухын, ұлттық мүддесін, ұлттық идеясын, ұлттық намысын, сенімін, еркін, қарым-қатынасын және мінез-құлқын ұлттық тәлім-тәрбиелік мақсаттылықпен қалыптастыруға бағытталған жүйемен қамтамасыз етілді, жоғары оқу орнындағы оқу-тәрбие процесінде мақсатты түрде жүзеге асырылып, арнайы курс бойынша кешенді жұмыс жүргізілгенде оқу-тәрбие үдерісінде ұлттық сананы қалыптастыру тиімді болатындығы көрініс берді.