Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих
СІБІР ВВДОМСТВОСЫ ӘСКЕРИ-ӘКІМШІЛІК ҰЙЫМДАРЫНЫҢ
жүктеу/скачать 47,68 Mb. Pdf көрінісі
|
kozybaev mk bas red kazakstan tarikhy kone zamannan buginge
| 3.
СІБІР ВВДОМСТВОСЫ ӘСКЕРИ-ӘКІМШІЛІК ҰЙЫМДАРЫНЫҢ
Орта жүздің көптеген билеушілері XVIII ғасырдың 30—40-ж ылдары н- д а-ақ Ресей протектораты н қабы лдағаны на қарам астан , оларды ң бағы - нуы нақты болмады. Қ азақстан ш екарасында күшті өрі агрессияш ыл Цин империясынын пайда болуы күрделі саяси ж ағдайды ңтууы на жөне казақ- тарды ң Ресей ы қпалы нан ш ығып кету қауп ін е әк еп соқты . О рта жүзді Ресей им периясы ны ң п ротектораты нда ұстау ш екаралы қ өкім ет оры н- дарының негізгі міндетіне айналды. Бұл үшін Сібір ведомствосының әске- ри-әкім ш ілік органдары үш бағытта: аум ақты қ эксп ан си я, диплом атия- лы к амалдар ж ән е сау д а -эк о н о м и к ал ы к б ай лан ы стар аркы лы өрекет жасады. Орта жүз казактарының Ресейге бодандығы XVIII ғасырдың 40-жылда- рында түбегейлі емес еді, ал өлкедегі өз жағдайын нығайтуға шекарал ык өкімет орындарының накты күштері болмады. Ж оңғарлардың Сібір бекіністері мен қоныстарына үнемі қауіп төндіруі, Оңтүстік Сібірдің едәуір аумағына билік жүргізуге дәмеленуі жағдайды шиеленістіре түсті. 50-жылдардың басында, Ж оңғарияда өзара кырқыс басталып, ол іс жүзінде үшінші дәрежелі мемле- кетдеңгейіне дейін төмендеген кезде ғана жағдай өзгерді. Қ азақ билеушілері жоңғар нойондарының бил ік жолындағы күресіне белсене араласты. Солтүстік Қазақстанда Ресейдің әскери экспансиясына ж әне жаңа аумақтарды басып алуына қолайлы жағдай қалыптасты. 1752 жылдың жазында генерал С. В. Кин- дерманның басшылығымен 11 бекіністен тұратын Новоишим бекіністі шебін салу басталды, оның ең бастысы Есілдегі Петропавл болды. Бекіністі шепті салудың басты максаты Үй ж әне Ертіс шебін жалғастыру болатын, соның салдарынан қазактардан ені 50 шақырымнан 200 шакырымға дейін жететін жер көлемі тартып алынды.41 1752 жылдың маусымында Утяцкая слободасынан Луцк ж әне Вологда полктерініңдрагундары мен Нотебург полкініңжаяу әскерлері, есіл казактары мен шаруалары, барлығы 2 мындай адам шықты. Бұл әскери экспедицияның 1752—53 жылдар ішінде үш бекініс — Әулие Петр (Петропавл), Полуденный, Лебяжье бекіністері мен сегіз редут салуы керек еді. Ж аңа бекіністердің бұған дейін орнаған бекіністі шептермен байланыс жасауы үшін почта бекеттерінің тізбегі құрылды. Қ азақ даласына үлкен отрядтың шыкканы туралы хабар үрей туғызып, халықтың көшіп кетуіне өкеп сокты.42 Сол кезде жоңғарлар тарапынан шабуылға ұшыраған Қ азак хандығы орыс әскерлеріне кедергі жасай алмады, сөйтіп Орта жүздің билеушісі Абылай сұлтанның аумактан айырылуға көнуіне тура келді. Оның үстіне Ж оңғария- ның әлсіреуі казақтардың Ертіс бойындағы ж әне Тарбағатайдағы жерлерге қайтуына мүмкіндік туғызды, Новоишим шебін салу нәтижесінде жерден айы- рылған абақ-керей, уақ ж ән е найман рулары сол ж аққа қайта қоныс аудара бастады.
Ресейдің экспансиясы Алтайда да бұрынғысынан неғұрлым күшейе түсті. 1752 жылдан бастап Оңтүстік Алтайдың, Ертістіңжоғарғы ағысындағы, Үлбі, Бұқтырма және Нарын бойындағы жерлердің Ресейге қосылғаны туралы рес- ми түрде жарияланды. 1760 жылы Өскемен бекінісінен Телецк көліне дейін 17-36 257
бекіністерсалына бастады. Келесі 1761 жылы Өскеменнен Зайсан көлінедейін Бұқтырма шебінің бекіністері пайда болды. 1764 жылы Кузнецк-Колыван шебінің бір бөлігі Өскеменнен Тигерецфорпостына дейін көшірілді.43 Сөйтіп Қазақстандағы шекаралық шептің шығыс қанаты 60-жылдарда Ресей бе- кіністерінің бірнеше шебінен тұратын күшті бекіністі ауданға айналдырыл- ды.
Салынып жаткан бекіністердің қорғанысын камтамасыз ету үшін Ресейден Казақстанға жаңа әскери күштер әкелінген үстіне әкеліне берді. Новоишим шебінде Тобылдан, Турадан ж әне Сібірдің баска қалаларынан келген драгун полктері мен басыбайлы казактар тұрды. 1758 жылы Сібір шебіне дон және ж айы қ казак әскерлерінен мыңадам,сондай-акбаш кұрт-мещ еряк команда- лары жіберілді. 1764 жылы Сібір шептік бекіністерінің корғаныс кабілетін жаксарту үшін А зов драгун полкі — Петропавл бекінісіне, Ревель полкі — Омбы, Троицк полкі — Ямышевск, Вологда полкі — Өскемен, Сібір полкі — Железинск, Томск ж аяу әскер полкі — Өскемен бекінісіне қосымша жіберілді. Омбыға дала ар- тиллериясының бөлімдері апарылды, командование «полктер көбінесе жи- накталып ұсталсын ж әне тиісінше тойтарыс беруге және іске кірісуге әр- кашан әзір тұрсын... жіберіліп отырған дала артиллериясы оның кызмет- шілерімен өте кажет болмайынша бөлшектелмей, кажет болған жағдай үшін әрбір бөлім бірге болсын» деген нұскау берді.44 Бұл «жағдайдың» не екені II Екатеринаның генерал-поручик Шпрингерге 1769 жылғьі
лығынан көрінеді, онда былай делінген: «казактар тарапынан болмашы дұшпан- дык әрекет басталысымен өз калауыңыз бойынша зеңбіректері бар бірсыпыра мөлшерде түракты әскер жіберілсін ж әне ондай тобырды дереу куып тара- тып, күл-талкан етуге әмір берілсін. Сөйтіп олар өдепсіздігі үшін алдағы уакыт- та сіздерді мазасыздандыруға өсте де батылы бармайтындай етіп лайықты түрде жазалансын».45 Н аксол жарлыкта Сібір шепгік бекіністеріне башкұрт- тардан жаңа әскери командалар жіберуге пәрмен етілді. Ж аңадан ан н екц и ялап алы нған ж ерлерлерді олар ш аруаш ы лы кка игерілгеннен кейін ғана бекітіп алуға болатынын жаксы түсінген шекаралық өкімет орындары Солтүстік және Ш ығыс Қазакстанға ел қоныстандыруға белсене күш-жігер жұмсады. XVIII ғасырдың 60-жылдарында Алтайға Тобыл губерниясынан 2 мың шаруа мен әртектілер, сондай-ак Ресейдің солтүстік губернияларының қазыналыкшаруаларынантілек білдіргендер көшіп келді. Бұктырма ж әне Нарын ауданына рекрут міндеткерлігінен кашкан шаруалар орналасты,оларды үкімет көрмегенсіп отыра берді. 1770 жылы түткынға алынған поляк конфедераттары мен Запорожье казактары сібір казактарына жазылды. Сонымен бірге ш екаралы к өкімет орындары казактарды ш екаралык аудандардан ығыстырып тастау жөнінде шаралар колданды. 1755 жылы Сырткы істер алкасы Сібірдің өкімет орындарына қазактар «бұлайша өту олардың дағдысына айналмауы үшін Ертістің осы жағына өткізілмесін» деген нұскау берді.46 1764 жылы казактардың Ертіске 10 шакырымнан және орыс бе- кіністеріне 30 шакырымнан жакын жерде көшіп жүруіне мүлде тыйым салын- ды. Келесі жылы бекіністердің комендантгарына казактарды Тобылдағы Зве риноголов бекінісінен Өскеменге дейінгі бүкіл шепті бойлай 10 шакырымдык өңірге жібермеуді талап еткен нүскау берілді, мұның өзі оларды 13 500 шар- шы шакырым жаксы жайылымдарынан айырды.47 258
Ш екаралык өкімет орындарының экспансияшыл саясаты қазақтпрдың өділетті наразылығын туғызды, өсіресе Е. И. Пугачев бастаған шаруалар со- ғысы жылдарында казактардың Ресей әкімшілігімен қатынастары шиеленісе түсті. Көптеген казақтар орыс бекіністеріне шабуыл жасауга қатысты жөнс Абылайдың келісуімен көтерілісшілерді қолдады. Сібір шебінің әскери өкімет орындарытұткынғатүскен казактарды аяусыз жазалады. Мәселен, Петропавл бекінісінде К. Ж ақаев дарға асылды, калған тұтқындарға дүре соғылды және танауларын жырып, таңба салынғаннан кейін Сібірге айдалды. Ш ептік бекіністер бойындағы толкулар ұзақ уакытқа созылды, көшпелілердің топтары бекіністерге, редутгарға және казак разъездеріне шабуыл жасады. Дегенмен Ресейдің әскери экспансиясына қарсы тұруға олардың нақты күштері болма- ды, сөйтіп жайылымдарынан айырылғанына амалсыз көніп, отаршыл өкімет орындарына ол жерлерде ш екаралықорыс әкімшілігі талап ететін белгілі бір жағдайларда көшіп жүруге ара--тұра өтініш жасайтын болды. Ресейдің Орта жүз аумағындағы дипломатиялық қызметі. Сібір ш екара лык өкімет орындарының экспансияшыл саясаты сонымен бірге бейбіт, дип- ломатиялықакциялармен ұштастырылды. Мұны еңалдымен РесейдіңСібірдегі өскери күшінің әлсіздігі туғызды, өйткені шептік бекіністер созылып жатты, ал гарнизондарда адам саны аз болды. Екінші жағынан,оларға агрессияшыл Цин империясы ж әне Орта жүз бен Үлы жүз қазақтарының жаксы ұйымдас- қан, әрі іс жүзінде тәуелсіз тайпалары карсы тұрды. Осындай жағдайларда шекаралық әкімшілік, біріншіден, сібір иеліктерін казақтар мен қытайлар- дың шабуылдарынан корғау, екіншіден, казактарды Ресей протекторатында ұстау үшін өзінің қолынан келетін барлық шараларды қолдануға тырысты. Осыған байланысты казақ даласына бірқатар елшіліктер мен миссиялар жіберіледі, олардың мақсаты қазақтардың Кытайға көзкарасын аныктау және қазақ билеушілерін Ресейге бағынудыңтиімділігіне иландыру болды. 1752 жылы Абылай сұлтанға капитан Яковлев жіберілді, оның максаты Орта жүз коныстарында жүрген жоңғар нойондары Әмірсана мен Давациді Ресей кызметіне тарту еді. Яковлев сұлтанмен Тобыл өзені бойындағы Арака- рағай тоғайында кездесті. Ресей елшісі Абылайды жоңғарларға карсы ж оры к жасаудан бас тартуға және шекаралык өкімет орындарының камкоршы бола- тынына уәде беріп, бүлікшіл нойондарды Ресейге жіберуге көндіруге тырыс ты. Алайда миссия сәтсіз аякталды, Яковлев ештеңе бітірмей кайтуға мәжбүр болды. Оның бітіргені кейбір казак аксақалдарымен, соның ішінде Құлсары- мен және Күлекпен катынастарды жолға кою еді, олар орыстың өкімет орын дарына жәрдемдесуге уәде берді.481753 жылы өлгі аксакалдарға Әмірсана мен Давациді орыс кызметіне тартуға жәрдемдесуді өтінген хат жазылып, Орта жүзге М. Арапов жіберілді, алайда бұл әрекетте нәтижесіз болды. Әмірсана Сібір шебіне 1757 жылы ғана барды, алайда бүл кезде нойонның енді саяси салмағы да, Жоңғариядағы билікке накты үміті де ж ок болатын, сондыктан оның бағынуы Ресейге ешкандай саяси пайда келтірмейтін. 1756—57 жылдардағы казақ-қы тай соғысы Ресейді Орта жүздегі дипло- м атиялы к кызметті ж анданды ра түсуге м әж бүр етті. К азак даласы нда циндердің күшею каупі жеткілікті дәрежеде нақты болды, сондыктан бұған м азасы зд ан ған ш е к ар а л ы к ө к ім ет оры нд ары к а за к т ы ң ең ы кп алды билеушілерін өз жағына тартуға тырысты. 1758 жылдың наурызында Сыр- ткы істер алкасы «Абылай сұлтанға, оны қытай ж ағынан бөліп алу үшін... ұлы мәртебелі император оны ң ұзак уакы т бойы еткен кы зметі үш ін... 259
оған оның адал бодандығының белгісі ретінде қылышты сыйға тартып оты р- ғаны айтылсын» деген пәрмен берді.49 Сонымен бірге ш екаралы қәкімш ілік Ресейге адал қы змет еткен Нұралы хан мен Абылай сұлтанның О ры нбор- да кездесуін ұйымдастыруға тырысты. Осы мақсатпен 1758 жылғы м ам ы р а й ы н ы ң а я ғы н д а д а л а ө ң ір ін е Я. Гуляев жіберілді, алайда Абылай ш е к а - ралы қ ш епке барудан бас тартты. Ол былай тұрсын, Орта жүз казақтары - ны ң алдына қы тай-ресей ж анж алы кезінде қай ж акта болу керек д еген м әселе қойы лғанда, араласпауш ы лы қ көзқарасы н ұстанды. Сібір гу б ер наторы Ф. И. С аймонов Сырткы істер алқасы на былай деп хабарлаған: «Кытай ханы қытай әскерім ен Ресейге соғыс ашып, қол салмакшы н и ет- те... кытай ханына жіберілген қазақ елшісі өздері Ресей әскеріне де, кы тай- ларға да көмектеспейді деп жауап кайтарған».50 Абылай ханды орыс бодандығында ұстау мақсатымен үкімет оны О рта ж ү зд ің х ан ы етіп ж ариялауға ж әрдемдеспекш і болып үйғарды. Осы м а қ - сатпен дала өң ірін е И. У раков пен Я. Г уляевтіңелш ілігі жіберілді. О л ар Абылайды өзін хан етіп бекітуге императрицаға өтініш жасауға көндіруге тиіс болатын. Сұлтанды материалдық ж әне моральдықжағынан ы нталан- дыру үшін оған жыл сайынғы жалақы тағайындалды, бірақ күткендері оры н- далмай, Абылай Ресей қолынан хан атағын алудан үзілді-кесілді бас та р т ты .51 Солай бола түрса да, Ресей әкімш ілігі сұлтанды ж әне ықпалды ақ с а - қалдарды ж ақы н тартып, ж алақы төлеуін жалғастыра берді. Сібір губ ер наторы С айм онов 1762 жылы Сыртқы істер алқасынан Абылайдың ж ы л - ды қж алакы сы сомасын мыңсомға дейін көбейтуді сұрады. Қазына есебінен Петропавл бекінісінен оған жыл сайын 212 пұт, Ж олбарыс сұлтанға, К ұлса- ры ж ән е Күлек аксақалдарға — 100 пұттан, Байж ігітке - 25 пұт ас ты к бөлін ді.52 1762 ж ы лды ң басында «аса атақты қы рғы з-қазақтар бары нш а ж ақы н тарты лсы н, оларға мы рзалы қпен сы йлы ктар беріліп, марапатта- латын болсын, ал тілек білдірсе, олар үшін шекараға жақын жерге казы н а есебінен мал ұстайты н кора-қоп сы салып берілсін» деп пәрмен етілді.53 Үкімет шекараға жакын жерге Абылайға арнап ағаштан үй салып бермекші болып ұйғарды, алайда бұл идея тек 1779 жылы ғана жүзеге асырылды. К азак билеуш ілері Ресейдің мұндай саясаты нан пайда тауып калуга т ы рысты. 1764 жылы Абылай өзіне казактарды орыстың агротехникасы н үйрету үшін он орыс ш аруасы н, үй салу үшін шеберлер мен материалдар жіберуді сұрады. Алайда А бы лайды ң Ресейге сырттай Караганда ж аксы осы козкарасы , дегенмен де казак сұлтаны ны ң астарлы саясаты гана б о латын. 1768 жылы оған Сібір бекіністі шебінің командашысы И. И. Шпрингердің елшілері келіп, балаларыныңбіреуін аманатка беруді сүрағанда, Абылай бас тарткан жок, тіпті елшілерді «егер өзінің баласын ондай жерге аманат етіп жіберуге әмір етілсе, оның өзі сол жерге апарғысы келетініне» сендірді, бірақ шынына келгенде Ресей аманатты ала алған жоқ.54 50—60-жылдары Орта жүзге жіберілген көптеген елшіліктер Ресейдің бұл аймакта қандай да болсын орнығып алуына жеткізбеді. Ал барлык елшілер казақтардың Ресейге бейбітшіл көзкарасын атап айтып жүрді. Мәселен, 1761 жылы Абылайда болып кайткан башкұрт Ш. Абзанов қазактардың Ресейге «ешкандай жамандык ісі жок» деп хабарлаған.55 1763 жылы У раков пен Гуляев Абылай мен Қ азы бек бидің «сонау бір кезде... бүкіл Орта ордасымен С әм еке ханның ұлы мәртебелі императри- 260
нага мөңгі-баки Ресей бодандығында болуға ант бергенін өлі де есге сак- таи, казір де одан ауы ткы мау ниетінде тұрғысы келетінін» ж етк ізген .5*’
жылы Арапов, ал одан соң Ш. А бзанов, У. А бзанов ж ән е М. Утешев Орта жүз қазақтары ны ң Ресей ж өнінде дұш панды к ниеттері ж оқ екенін
растады. 1767 жылы баш құрт аксақалдары К. А бзанов, А. К ар м а нов жөне В. Түнғатаров Абылайдың солтүстіктегі көрш ісінің қамқорш ы - жүктеу/скачать 47,68 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|