Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих
жүктеу/скачать 47,68 Mb. Pdf көрінісі
|
kozybaev mk bas red kazakstan tarikhy kone zamannan buginge
- Бұл бет үшін навигация:
- Ресейдің
| бастаған оңтүстік-
шығыс бөлігінің бөлініп шығуы ж әне Цин империясының билігіне кетіп,
окшауланған протекторат кұруы, бұл орайда мұсылман көрш ісініңаймакха және қазақдиаспорасы едәуір көп ірге тепкен Ш ығыс Түркістанга Ресейдің
енуіне қарсы күресін қолдап отырған Орта Азия иеліктеріне ішкі губерния-
ларынан шыккан көпес керуендерінің дөстүрлі маршруты өтетін стратегия- лык маңызды ауданды Ресейдің ықпал өрісінен шығарып әкетуі мүмкін еді. Кытайлар Ғұбайдолланы Орта жүздің көпшілік бөлігінің заң жүзінде болг- ан жетекшісі деп таныған жағдайда болуы мүмкін ауыр зардаптарды ескере отырып, генерал-губернатор жүзбасы Карбышевке казактар отрядымен және атжегілген зеңбірекпен суытжүріп, Қарқаралы округінен Баянауылға «асы- ғыс» жетуге ж әне қазақ султаны барғанға дейін кытай өкілдерімен келіссөз жүргізіп, «Ғүбайдолланың олармен қосылуына кедергі жасауға» бұйрық берді.26 Сонымен бірге Карбышевке сұлтанның өзін «ұстап алып», «кытайлар- дың қазақтарды қызыктыратын ниетін бүзуға» пәрмен етті. Жүзбасы Карбышев жеткілікті дәрежеде жақсы жабдықталған, ұрыс кимылдарын жүргізуге дайындалған командасымен жүріп отырып, Баянауыл тауларына жақын жерде қытай делегациясын куып жетті, сол аркылы оның бүлікшіл сұлтанныңтөңірегіндегілермен қандай да болсын қатынас жасау- ын болғызбай тастады. Көкшетау округінен Ғұбайдолланы «өкшелеп» кел- ген, коллеж асессоры Путинцов басқарған басқа бір карулы топ Баянауыл маңында Карбышевпен ойдағыдай қосылды. Сол уақытта «әр түрлі жерлер- ге» койылған карулы күзет бекеттері Ғұбайдолланың Баянауыл тауларына жакындағаны туралы дереу хабарлап отырды, бүған коса оның кытай делега- циясына жіберген өкілдерін, соның ішінде хан тағына үміткердің туған наға- шысы, осы оқиғалардан көп бұрын «өз ниеттерін мейлінше колайлы жүргізу үшін қаруланған үлкен жасақ» жинап алған Ш ама сұлтанды да казак шолғ- ыншылары қолғатүсірді.27 Саны көп болса да, өкінішке карай, бытыраңқы қимылдаған қарулы қазақ- тарды одан әрі «залалсыздандыру» едәуір табысты ж әне қан төгілмей өтті. Жүзбасы Карбышев тандаулы казактар отрядымен және зеңбірек алып, Ш ама сұлтанның ауылынан қашық емес жерде орналасқан, Ғұбайдолланың қасына түн ішінде жасырынып бет алды, ал Ғұбайдолла оның тұтқынға алынғаны туралы хабар алмаған еді. Ж үздік атаманы Чернецкийдің казак пикеттері тізбегін колайлы және сәтгі орналастырғаны сонша, «бірде-бір тұткын кытай- ларға хабар бере алмайтын» етіп, Ғұбайдолланың жұмсаған адамдарын шу шығармай ұстап алып отырды, ал елубасы С. Найдин бес каруы түгел, «ер- жүрек казактарымен аяктарының ұшынан басып» киіз үйлерге барды да, түн караңғылығын пайдаланып, жайбаракат ұйыктап жаткан сарбаздардан ат- тарды «едәуір алыска» айдап тастады. Сол екі арада, жүзбасы Карбыш ев султан орналаскан жерге жасырынып келіп, саскалактап калган Ғ үбайдол- ланың күзеті мен жакын төңірегіндегілерді тұткиыл шабуыл жасап карусыз- дандырды, Ғ ұбайдолла бірнеше биімен бірге карсыласпай тұткынға түсті. Ал Ш ама сұлтанның ұрыска неғұрлым кабілетті жасағы болған окиғаны тек келесі күні таңертең ғана біліп «асығыс шегінді».28 Сонымен жеке Сібір казак корпусының штабында әзірленген жоспар жүзеге асырылды: өзі де түткынға түскен кытай делегациясы бейтараптандырылды, Ғұбайдолла сәтсіздікке ұшырады, күшейтілген айдауылмен Омбыға апарылып, бекініс абактысына қамалды, бұдан әрі сібір әкімшілігі оның беделді атынан, дан- 327
кынан жөне даланы мекендеушшерге әлі де жасап отырған ықпалынаи кауіптеніп, оппозицияны мүлде басшысыз қалдыру жолын ойластырды, сөйтіп сұлтанды алыстағы сібір калашығы Березовка жөнелтті, ол жердеи 1840 жылдың қарашасында, халық қозғалысының көсемі К енесары ны ңта- бандылықпен талап етуінің аркасында босатып алынды. Г енерал-губернатор қозғалы сты ң әлсіреуін е ж ән е Ғ ұбай доллан ы ң тұтқындауына жеткізген операцияныңнәтижелеріне канағаттанып, барлык «көзге түскендерді», соның ішінде атаман Чернецкийді, елубасы Найдинді, урядниктер Солонниковты, Некрасовты жөне жүзбасы Карбышевті марапа- тка ұсынды, ал Карбышев бұдан кейін де полковник болған кезінде Саржан Қасымовтың көтерілісін, сондай-ақ Кенесары ханның патшаға карсы козға- лысын басып-түншыктыруда зұлымдық рөл аткарады. С оны мен Қ асы м төренің наразы лы к білдіруімен басталған патш а ре- формасына оппозиция, оның әскери-күш теу шараларымен басып-жаныш - талуына дейін Ғұбайдолла сұлтан басш ылык еткен бұкаралык козғалы ска ұласты.
Оның козғалысты ұйымдастырудағы тактикалық кателіктері, коғамның қарама-карсы екі лагерьге жіктелуі терендете түскен саяси жағдайдың қиын- дығы қозғалысты сәтсіздікке ұшыратты. Алайда Ж арғыны күш қолдану әдісімен іске асырудыңж алғастырылуы, көрнекті Ш ыңғыс үрпактарыныц карсылығын елемеу оппозицияның бытыраңкы күштерінің біртұтас қозға- лысқа бірігуін тездетті, оны Саржан Касымов сұлтан баскарды. 2. САРЖАН СҰЛТАН БАСТАҒАН КӨТЕРІЛІС (1825-1836) Ғұбайдолла сұлтанды алыстағы сібір калашығьіна жер аудару бүкіл Орта жүз бойынша өрістеп кеткен козғалысты токтата алмады. С оны мен бір мезгілде Қаркаралы округінің ауылдарындағы толкулар одан әрі күш ала берді, оған Қасым төре балаларының бірі Саржан сұлтанның карамағындағы Қ арпық болысының казактары ұйыткы болды. Соның нәтижесінде Абылай үрпактарының ыкпалы күшті болған Орталык Казақстанда 1825 жы лды ц көктемінде үкіметке карсы толкулар басталды. Ж үзбасы Карбыш евтің (Ғұбайдолланы ұстауда ойдағыдай әрекеті үшін үкіметназары на іліккен) инфантерия генералы П. М. Капцевичке хабарла- маларының бірінде Саржан Қасымов «дала өңірінде алуан түрлі зорлық-зом- былыктарымен көптен көзге түсіп жүрген» деп сипаттаған.29 Ш ексіз-ш етсіз даланы кеңінен камтыған отаршылдыкка карсы күреске, шынына келгенде, Қасым Абылаев, Ғаббасов, Ғұбайдолла ж әне баскалары сиякты көрнекті сұлтандардың бастапкыдағы карсылыктарына карамай, 1822 жылғы Ж арғы- ны қолданыска енгізудегі «асығыстык» арандатты. Патша жарғысы жөніндегі Ғ ұбайдолланың ашык оппозицияда екенін жак- сы білетін Саржан Касымов «басқа тұрлаусыз сұлтандармен, карамағындағы қазақтобырларымен келісіп» мылтыкпен, семсермен, кылышпен каруланып, керуен жолдарына бакылау орнатты да, округтік приказдарға ш апкынш ы- лык жасай бастады, соны ң өзінде де келте ойлайтындардың дүниеге деген кызығушылығынан туатын казактарды тонаушылық та» болмай қалмады.30 Батыс Сібір генерал-губернаторы ГТ. М. Капцевичті қаруланған ж асақтар- дың керуен жолдарына тұтқиылдан шабуылдар жасауына байланысты эко- 328
номикалык шығындар онша көп мазасыздандырған жок, ол жаңадан күры- лып жатқан округтік әкімш ілікке бұл да күтпеген жерден біраз өбігершілік өкел ген еді. Әсіресе дала өңірінде ашылып үлгірген екі округке — Кокшетау жөне Карқаралы округтеріне «жыртқыштардың зиянды ықпалы» губерния- лықкеңсеніңабы рж уш ы лы ғы нтуғы зды . П. М. К апцевичтіңж аңатәртігіке карсыластар жөнінде «батыл да қатаң шаралар қолдануды» талап етуі Кар- каралы округінің болыстарында қимыл жасаған С арж анны ң бостандыкты қымбат тұтқан көптеген ауылдарда күреске шакыруы үндестік тапкан Ғ ұбай- долламен бірігіп кету мүмкіндігінен қорқудың көрінісі болатын. Саржан жасактарының бірінде жас сұлтан Кенесары қатардағы сарбаз болып жүрді, Кенесарыныңбойын басқалардан гөрі көбірек билеген бостандыксүйгіш ой- тілек оны Орта Азияныңтүркі халықтарының «тәуелсіздігі жолындағы жау- ынгер күрескер» жасады. П. М. К апцевичтіңж еке өкімімен «осынша дөрекі ж әне зиянды кастан- жүктеу/скачать 47,68 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|