Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих

Біз Қ азакстанның алты облысындағы малдың жалпы саны кейбір ауыт- 

кулармен коса алғанда кемінде 40 миллион баска жетті деп санаймыз. Са- 

лыстыру  үшін  келтіре  кетелік:  1871  жылы  Ресейде  ірі  кара  — 21  604 000, 

жылкы -  15 542 000, кой — 44 841  000, шошка -  9 404 000, жиыны -  91  391  000; 

Германиядатиісінше — 15  140 000,34445 000, 29 841  000,9 043 000, жиыны — 

88 469 000 бас болған.53 Демек, Қазакстанда әр адамға орта есеппен  келетіні: 

түйе  — 0,55,  ірі  кара  —  1,12,  ж ы лкы   — 2,83,  кой  -  6,41,  еш кі  -  0,3,  ж иыны 

11,21;  нақ сол  көрсеткіш тер бойы нш а Ресейде:  ірі  кара — 0,34, ж ы лкы   — 

0,24, кой — 0,70, ш ош ка — 0,14, жиыны — 1,42; Германияда:  ірі  кара -  0,37, 

жы лкы   — 0,23,  кой  -   0,72,  ш ош ка  — 0,220,  барлыгы   —  1,52.  Сөйтіп  әрбір 

казақка еуропадағы  әрбір адаммен салы сты рғанда  8 есе көп малдан  кел- 

ген.54 Ал егер малдың накты санын  ш аңы рақтар бойы нш а бөлсек, әр  ша- 

ңыракка:  1870 ж . -5 9 ,1 8 8 1   ж.  -  29,9,1885 ж.  -  27,0,  1890 ж.  -  23,3,  1895  ж.

-  23,3,  1900 ж.  — 23,3 бас малдан тиеді.55

Енді бір далалык облыс — Ақмола облысының материалдарындағы оты- 

рыкшы ж ән е көш пелі  халы кты ң сараланған үлесін ескере оты рып,  мал- 

дың бөліну көрсеткіш терін карай ы к:56

У е з д е р

О т ы р ы қ ш ы л а р д а

К ө ш п е л іл е р д е

ж а л п ы  сан ы

бір ад ам ға к ел ет ін і

ж а л п ы  са н ы

б ір  ад ам ға к ел ет ін і

А қ м о л а

5 5 0 0

1,06

6 ,6 7

4 9 6 7

5 9 8 6 6 3

9 ,7 2

П е т р о п а в л

1,45

3 ,7 2

3 8 7 5 4

1,25

2 9 1 3 0 3

О м б ы

1,12

3 ,7 2

ында -   1  415  536 бас болғаны , яғни 70%-га ж у ы к ж ән е бір адамға 7,7 бас 

мал  келгені,  ал  солтүстіктегі  уездерде  —  30% -ға  ж уы к  ж ә н е  бір  адамға 

келетіні 4 бастан сәл  асатыны көрінеді.  М ал басындағы  бұл айы рм аш ы - 

лыкты  облы сты ң  2/3  көлем ін  алып  ж атқан  «түгелдей  дерлік»  казактар 

м екен д ей тін   о ң тү стік   уезд ер  с о л т ү с т ік к е   К араганда  н еғұ р л ы м   к е ң  

кеңістікті алып жатуымен, ал солтүстіктегі уездерде халыктың  1/2 бөлігіне 

жуығы отырықшы, олар үшін мал шаруашылығы екінш і дәреж елі рөл ат- 

қарганымен түсіндіруге болады.57

Алайда мал иесі жыл бойы өз байлығын малды жайып бағумен ж әне мал- 

дыңтебіндеп жайылуымен «қанағаттанатын», жылкы сұлыны, ал сиыр шабы- 

лған шөпті білмейтін экстенсивті жайылымдык,  жабайы шөпті жүйе мал ша- 

руашылығын  болжап білуге болмайтын  зардаптарға ұшыратты.  Қыс катты 

болған жылдары малдың жаппай кырылуы орын алып отырды. «Жұт» деген

479

сөздің өзі-ақ мал  иесінің зәре-кұтын  қашырды.  Қыстың катан, болып, жер 

бетін қалын қар мен мұздақжабуы салдарынан жұт болып, ауқатгы казақтар 

бүкіл дерлік малын жоғалтты, ал кедейлер қайыршылыққа ұшырады.58 1879— 

1880 жылдарда Түркістан, Ақмола, Сырдария облыстарында  13 миллион мал- 

дың 6 миллионы, яғни жартысына жуығы кырылып қалды.59 Бұл жұттың орны 

толтырылуы қиын зардаптарыныңотаршылдықәкімшілікті мазасыздандыр- 

ғаны  сонша,  1889  жылғы  15  ақпанда  Сырдария  облысының  губернаторы 

Түркістан генерал-губернаторыныңміндетін атқарушыға төмендегідей мән- 

жайларды: қазіргі қатаң қыстан таяу уақытта қандай зардаптар күтуге бола- 

ды; халықтың әл-ауқатын қамтамасыз ету үшін қандай шаралар кажет екенін 

аныктау үшін шұғыл сауалдама жіберді.60 Құжаттың екінші бөлігі «егер қыс 

халықтың шаруашылығына жаман эсер етсе», қандай шаралар колдану кажет 

ж әне кыстың зардабы «азык-түлік пен мал азығы бағасының кымбаттауына 

ыкпал етпей ме»  деген ашыкмазасызданушылыклен аякталады.61 Күтілмеген 

табиғи-климаттык апаттарды ескере отырып,  ірі  мал  иелері малдың табиғи 

азықтануын жеңілдету үшін ертеден келе жаткан тебіндеп жаю дағдысын пай- 

дал анып,  малды мынадай схема бойынша жайылымға айдады: алдында «карды 

ең жаксы аршитындар ретінде» жылкы, одан кейін ірі қара жүріп отырды. Ал 

ақырында, жылкы, ірі кара малдыңтүяғымен аршылған жерлерде кой шөптің 

тұкылымен ғана коректенді.

Мал  ш аруаш ы лы ғы ны ң кажеттері  казактарды  ауы лдарды ңты ғы з ор- 

наласуы ны ң колайсыздығын ескере отырып, шағын топтар болып коныс- 

тануға м әж бүр етті.  Мал ж айы латы н ж ер шектеулі таулы аудандарда екі- 

үш  ш аруаш ы лық, далалы қ аудандарда 20—30 үй бір жайылымға тығылды. 

Мал жазғы жайылымға неғұрлым алыс айдап апарылса, ол соғұрлым коңды 

болды; ж әрмеңкелерде сатудан немесе айырбастаудан, әсіресе оларды көп 

мөлш ерде саткан кезде мол акш а түсіруге болатьщ. Екінші ж ағынан, бұл 

ж ер  ж ағдайы на  байланы сты   еді.  М ысалы,  Торғай  облы сы ны ң  әр  түрлі 

ш өпке  бай  ж айы лым ы   басым  солтүстік  уездерінде  казақтарды ң  егістік 

жерлері болы п,  жазғы   коны стары  қыстаудан алыстығы 20 немесе 40 ша-

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: