Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих

қырымнан  аспады;  ал  ж аиылымы  ж ұтаң  оң түстікте  қазақтар  өздерін ің  

ата қонысынан 400 ж өне одан да көп шакырымға кететін.62

Ақтөбе  ж әне  Орал  уездерінде,  сондай-ак  Есіл  жөне  Ертіс  өңірлерінде 

қазақтардың көп мөлшерде пішен қорын, кейбір аудандарда кем дегенде сабан 

өзірлеп алуға мүмкіндіктері болды. Мұның өзі кейбір дөрежеде қысқы аяздар 

кезеңінде малдың азыккадеген кажетгерін канағаггандыратын еді.  Қазақтар- 

да жазғы жайылымдар, мал жайлауы жөнінде негізінен киындықтуындамады, 

өдетте  олар  шектеусіз  бірлесіп  пайдаланылды;  малын  өуел  баста  жер  өз 

руыныкі болғандықтан қалауынша жаятын.63 Ол былай түрсын, дөстүрлі көшіп 

жүретін аудандарды нашар білетін уездік басқармалардың шенеуніктері ұзақ 

іздеу  арқылы,  көбінесе  ауыл  старшындарының  көмегімен,  көшпелілердің 

қыстауларын әреңтабатын, өйткені қыстаулартуралы мөліметтер жиналма- 

ды десе де болды. Мысалы, орман алқаптары басым Көкшетау уезінде қазақ- 

тардың қыстауларын табу көп қиындыққа соғатын.64

Қазақтарға малды қыста жайып бағудан бірте-бірте шөп шабуға, пішен 

дайындауға көшуді өмірдің өзі үйретті. Сонымен бірге үлкен жер үлестерін 

алған  к а зак та р   «жұмыс  қо л ы н ы ң   ж етісп еуі  себепті  аса  ж ақсы   ж ер 

үлестеріне  қазақтарды   қы стап  шығуға  ғана  емес,  жазғы   ж айлауға  да 

ықыласпен жіберіп, оларға өздерінің ш абындықтарын екі ж акка пайдалы 

талаптармен бере бастады».65 Әсіресе,  Ертіс өңірі,  Ж а й ы қ ө ң ір і  ауданда- 

рында,  Есіл, Іле, Торғай өзендерінің ж айы лм алары нда  пайдалануға бай 

жер учаскелерін  алып,  «тіршілік  үшін  ең қолайлы »66 ж ерлерге орны ғы п 

алған казактар жерсіз қазақтарды өзінің ш аруаш ылық жүмыстарына жал- 

дап отырды; казақтар мен казактар арасындағы түсініспеуш іліктер уездік 

әкімш іліктерді  көп әуреге түсірді.  «Ш аруаларға (коны с аударуш ыларға. 

— 

Ред.)

  бөлініп берілген шабындықтар мен жайылымдарды көш пелілердің 

үнемі таптап кететініне біреулерінің (казактардың. 

—Ред.)

  толассыз жөне 

көбінесе әсірелеп көрсетілген  шағымдары»67 — Түркістан өлкесінің  гене­

рал-губернаторы ресми есебінде мойындағандай, халы қты ң екі тобы ара- 

сындағы өзара қатынастарды едәуір қиындатты.

Қ азақ ауылының жағдайын «Алтай таулы округінің жерлерінде» көшіп 

ж үрген  қазақтарды ң  бір  бөлігінің  «өз  руластары м ен  қосы лу  үшін,  оң 

жағаға, сондай-ақ Сары арқаны ң ішкі аймақтарына» көш уіне байланысты 

дүрбелең қиындата түсті.  1880 жылғы 22 казанда казақтарға Алтай таулы 

округінің ж ерлерінде көш іп ж үруге рұқсат етудің ереж елері  қабы лдан- 

ды, онда «...қазақтарды Кұлынды даласында (Ертіс пен Обь арасында) қал- 

дырудың уакытш а сипаты ж ән е көш пелілерді  Д ала облы сы на  біртіндеп 

ж әне тыныштықпен көш іруге тиісті шаралар қолдану туралы» айты лған.68

Ертеректе қабылданғанына қарамастан, Батыс Сібір Бас басқарм асы - 

ның  1849 жылғы 4 наурыздағы ж әне  1860 жылғы 23 шілдедегі ережесі  мен 

1867-68  ж өне  1886-1897  ж ы лдардағы   реф орм аларды ң  күш і  сақталы п, 

қазақтарды ң бұрынғысынш а орманды ж ән е түзды көлдерге ж ақы н ж ер- 

лерде  қоны сы   болып,  мал  ж аю ына  ғана  емес,  соны мен  катар  оларға  20 

шақырым қашықтықтан жақындауына да тыйым салынды;69  ал Алтай тау­

лы округінің қазақтарына «егіншілікке көшіп, отырыкшы коғамдар құрған 

жағдайда» бұрынғы келімсек ш аруалармен тең мөлш ерде әрқай сы сы на 6 

сомнан оброк салығы салынды.70 М ұндай жағдай мындаған казак, отбасы- 

ларын Семей облысындағы өз руластарына ж ақы ны рақ көш іп барып, ж ер 

тарлығын тереңдете түсуге м әж бүр етті. Осы тұрғыда казақтарды ң  ж ап-

32-36

481

пай егінш ілікке көш уі көш пелілерді азы қ-түлік өнімдерімен, мал шаруа- 

ш ы лығы н піш ен қоры мен қамтамасы з етудегі бірден-бір балама жол бо- 

лып қалды. Ауыл эконом икасы на барған сайын көбірек ене түскен сауда- 

ақш а қатынастары бұрынғы малшыларға артық астығын кала базарларын- 

да, дала ж әрм еңкелерінде сату мүмкіндігін ашып берді.

Патша шенеуніктері, отаршыл жоғары өкімшілік номадтың көп укладты 

жүйеге көшуге «жеңуге қиын ынтасын» көре отырып, экономиканың дербес 

саласы ретінде көшпелілердің егіншілікті тандап алу мүмкіидігіне көп сене 

қоймады. Тіпті тамаша зерттеулердің авторы И.Завалишин де қазақтар «нан- 

ды өте аз жейді» деген негізбен ғана бұған нигилистік көзқарас білдірді.71

Ең алдымен  бір  нақты шындық жөнінде -  казақтардағы дәнді дақылдар 

егісінің бір адамға келетін мөлшері жөнінде айта кетелік; егіншілік «болмашы 

мөлшерде» болды және олардың өмірінде оның, айтар болсак, отырықшы түр- 

ғындардағы  сияқты  маңызы  болған  жоқ.  Бұрынғысы  сияқты,  көшпелінің 

күнделікті тамақ рационында ет және сүт өнімдері басым жағдай алып отырды.

Қ уаңш ы лы қты  дала кеңістіктері  басым,  шөбі  шүйгін  емес өңірлерге 

жаткы зылған топырағы кұнарсыз аудандарда егіншілік күткендегідей кең 

таралмады. Солай бола тұрса да, егістіктерді таяудағы өзендерден, көлдер- 

ден ш ығыр арқы лы  ары кқа су шығару, тағы басқа су атпа машиналарды 

қолдану арқы лы  карапайы м суару жағдайында А қмола облысының сол- 

түстік уездерінде, Семей облысының оңтүстік-шығыс аудандарында қазақ 

егінш ілігі  (бидай, тары егу) тамаш а нәтиж елерге ж етті.72

Қ азақтарды ң  ш аруаш ы лы к өміріндегі  өзгерістер түрғындардың жал- 

пы санындағы көшпелілер мен отырықшы халықтың үлес салмағының ара- 

қаты насы нан  айқы н  көрінеді.  1897  жылғы  санақ бойынш а жалпы  егін- 

шілікпен айналысуш ылар мен төменде келтірілген далалык үш облыстағы 

мал шаруашылығымен айналы сқандарды ңөзара үлесі  Ресейдіңекі уезінің 

деректерімен салыстырғанда былайша болып шығады:73

О б л ы с т а р

Ж а л п ы   с а н ы  

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: