мө-   селелерін де орыс ғалымдары зерттеді. XIX ғасырдың 90-жылдарында  Орыс

ларда жасалады» деп пайымдайды.80 «Бейбіт жолмен есе қайтарудан үмітін 

үзген жәбірленуші ө з туыстарынан көмек сұрайды» 81 А. И. Крахалев «құн» 

мөлш ерін, барымтаның империя зандарына бағынбайтынын карастырады 

ж әне олардың көш пелілер тарапынан да, әкімш ілік тарапынан да бұзылу- 

ына мысалдар келтіреді.

Баты с  С ібір б өлім ін ің  басқа бір  зерттеуш ісі  С.  М аксим ов қазақты ң  

дағдылы құқы ғы на талдау ж асап, ол  қалайда жойылуға тиіс деген тұжы- 

рымға келеді.  О ның пікірінш е бұған,  бірінш іден,  шариғат себеп  болады. 

«Алайда көш пелілердің  ғұрпы на ш ариғаттың кертартпа эсер етуі  мүлде 

керек емес, өй ткен і  ол  рухани тоқы рау мен  ф анатизм ге әкеп   соғады ».82 

Е кінш і  ф ак то р   —  бітістіруш і  сот.  «С оттың тиімді  үлгілері  халы қ әдет- 

ғұры птары на бірден  кірігіп, орын тауып кетеді»83 ж әне ақырында, қоныс 

аудару  м әселесі,  ол  « ...кұ кы қ  атаулы ны ң  кандайы н  болсын  аяққа тап- 

тайды.  Бұған дәстүрлі  әд ет-ғұры п тар  бойы нш а  белгілі  емес ж аңа қы л- 

мыс  — айы ппұл  салу мен кам ауға алуға әкеп   соғатын  ш аруа балалары н 

жалға берудің пайда болуы мысал бола алады».84 Сол арқылы автор қазақ- 

тарды ң бұрынғы ғұрыптарына өзінің ізгілікті  көзкарасын атап көрсетеді, 

соны мен бірге земство баскармасы ны ң әділеттілігіне үміт артады.  М әсе- 

лен,  П.  Е.  М аковецкий   «К иіз үй» деген  баяндама ж асай  келіп,  «еуропа- 

лы қтар ж арты лай ж абайы лар деп санап,  менсінбей қарайты н қазақтар- 

дың»  өм ірін  зерттеудің   п р ак ти к алы қ  ж ән е  ғылыми  ж ағы нан  маңызды 

екен ін  көрсетті.85

К ө р н е к т і  зерттеуш і  А.  И.  Д о б р о с м ы с л о в   ө зін ің   «Э тн о гр аф и я л ы к  

очерктерінде» былай деп ж азған:  «Қ азақтар мүлде ерекш е  немесе біздің 

ұғуы мы зш а мүлде тарты м сы з,  б ірақ солай  бола тұрса да,  көптеген ж ақ- 

сы  ж ақтары   бар, зерттеуге  әбден лайы қты   өм ір сүреді.  О ларды ң мінез- 

қ ү л қ ы н ы ң  қарап ай ы м ды лы ғы , дүниетаны мы ныңЛерекш елігі терец  э т ­

н о гр аф и я л ы к  ы н та -ы қ ы ла сқ а толы  ж ә н е зерттеуш ілер үшін  қ а за қ  да- 

л асы н ы ң  өзі  қан д ай   үлкен   б олса,  сондай  кең  өріс  болы п  табы лады ».86 

Бұл  ж олдарда әлеум еттік  каты настарды   зерттеуш ілер үшін  ж өн -ж оба, 

соны мен  бірге ғалы м ны ң ө зін ің  демократияш ы лды ғы , о н ы ң со л  кездегі 

қ а за қ  коғам ы н  зерттеуге терең  мүдделілігі  көрсетілген.  К ейбір ғалым- 

дар к а за к  қоғам ы н ы ң   п атри архатты қ негіздерін  сы нға алды.  М әселен, 

И.  П ахом ов  былай деп  ж азған:  «Рулы қ кауы м қазақтарды  тең сіздіктен  

кұтқ ара алмады.  Е уропадағы дай  мөлш ерге ж етпегенім ен,  казактарды ң 

түрлі  тап тар ға  ж ік тел у і  әб д ен   ан ы к.  Б ас к а  ж ағдай л ард а  б олғаны н ан  

гөрі  р у л ы к  кауы м   б ір е у л е р ін ің  ек ін ш іл ер ін   езгіге  салуы н   күш ей туге 

әк еп  соғады ».87

М әселен,  қазақтарды ң  түсініктері  мен  Ресей ғалы мдары ны ң талғам- 

пазды қ көзкарасы ны ң өзара тоғысуы барысында қазак коғамы ғана емес, 

сонымен  катар жалпы көш пелілер дамуының әлеуметтік мәселелері бой­

ы нш а  ғы лы м и   т ү с ін ік   ж асалд ы .  К ей ін н ен   к а зір гі  тари хш ы л ард ы ң  

еңбектерінде неғұрлым терең түсінік пісіп-жетілді.

Қ азакстанды   зерттеу  ж өніндегі  әр  түрлі  ғылыми  мекемелердің  сан 

кырлы қызметі ғылым тарихын зерттеу нысанасына айналды. Ғылымтану 

Қ азакстандағы  ж әне К азакстан туралы ғылымның калыптасу тарихынын 

көптеген мәселелерімен дәйекті де нысаналы түрде айналысып келеді. Орыс 

географиялық қоғамы мен жекелеген ғылыми коғамдардың кызметі тура­

лы азы н-аулақ жолдар олардың кызметіндегі мақсаттар мен бағыттардың

696

дағдылы нобайларын ғана көрсетіп берді.  Өз кезінде 

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: