болІМГО
жыл сайын 2 мың сом алып отыруға рұқсат етілді.33 Кейіннен болім
турил W
ереже бекітіліп, ол өзінің ғылыми жұмысын бастады.
XIX ғасы рды ң аяғы нда Орыс гео гр аф и ял ы қ қоғам ы н ы ң
Түркістин
бөлімі аш ылды. 1895 ж ы лды ң аяғы нда Т үркістан ген ерал-губернаторы
А. Б. В ревский И м п ераторлы қ оры с географ и ял ы қ қоғам ы н ы ң алдыни
оны ң Түркістан бөлім ін аш у туралы өтініш ж асады . С өйтіп 1896 жылғы
20 мамырда «аса мәртебелі ж арлы қ» берілді.
XIX ғасы рд ы ң аяғы н д а қ о ға м н ы ң к ө п те ге н к ө р н е к т і ө к іл д е р ін е
ж ергілікті ж ерлердегі бөлім дердің де к е ң -б а й та к Қ азақ стан кең істігін
зерттеу ж өн ін д е алға қой ы лған м індеттерді а тқ ар а алм ай оты рған ы
белгілі болы п, күн тәр тіб ін е бөлім дер құрам ы нда бөлім ш ел ер аш у т у
ралы м әсел е кой ы лды . Б аты с С ібір бөлім і С ем ей б ө л ім ш е с ін ің аш ы -
луы осы лайш а дайындалды. Ө лкені зерттеу ісіне қосқан үлесі, сондай-
ақ , ө зін ің ғы л ы м и -п р ак ти к ал ы қ ж ұм ы сы б ой ы н ш а ол Қ а за қ с т а н н ы ц
ш ы ғы сы ндағы аса ірі ғы лы м и м екем еге ай н алды . Б ұ ған , б ір ін ш ід ен ,
а й д а у д а ж ү р г е н з и я л ы л а р д ы ң к ө п т е п ш о ғ ы р л а н у ы ы қ п а л е т т і;
екінш іден, Семейдің өлкедегі ірі экон ом икалы қ ж ән е мәдени орталы ққа
айналуы себеп болды.
Бұл ж өнінде Семей облы сы ны ң губернаторы А. К арпов И м ператор-
лы к орыс географиялық қоғамының Батыс Сібір бөлімі төрағасы ны ң аты-
на жолдаған хатында 1898 жылдың өзінде-ақ ж азған болатын.
1902 жылдың көктемінде Семей бөлімш есі ашылды: «Губернатордың
ұсы нысы бойы нш а, статистика ком и тетін ің хатш ысы Н. Я. К онш ин
бөлімш енің кұрылуы туралы жазбасын оқы п берді».34 Бұл ж азбасы нда Н.
Я. Конш ин «білім үшін жүргізген жұмысына коса, Сібір бөлімі жергілікті
өмірдің әр түрлі м әселелері мен қаж еттеріне де сергек карап, оларды ң
шындық пен ізгілік мүдделерінде шешілуіне әркаш анда жөрдемдесуге ты-
рысты...» деп атап өтті.35 Семей бөлімшесі облыстың әскери губернаторы-
ны ңөкім ім ен 1902жылғы31 наурызда аш ылды.36
XX ғасырдың алғашкы онжылдығында Ж етісу облысы елеулі рөл атк-
ара бастады, бұл бірінші кезекте, облыска қоныс аударуш ылардың көптеп
ағылып келуіне, сондай-ак оны ң әлеуеттілік мүмкіндіктеріне байланы с-
ты болды. Осындай ж ағдайларда кең -бай тақ облы сты ң экон ом и касы н ,
тұрмысын, геологиясы н, географ иясы н ж ән е т.б. жүйелі түрде ғы лы ми-
колданбалы тұрғыдан зерттеу Орыс географ иялы к коғамы кы зметінің са-
ласы нда алғаш қы оры ндарды ң біріне шығып, соған байланысты Ж етісу
бөлімін аш уға әрекеттер жасалды. Семей бөлім ш есінің ж андана түсуі,
бірінші кезекте, сол кезендегі Қ азакстан н ы ң ш аруаш ы лы қ ж ә н е саяси
өмірінде Дала ө л кесін ің де, облы сты ңда рөлі артуымен байланысты. С е
мей облысында белсенділігі арта түскен дем ократиялы қ элементтер де аз
рөл атқарған жоқ. XX ғасырдың басында, әсіресе, 1905—1907 жылдардағы
революциядан кейін Ж етісу облысында Орыс географ иялы қ коғам ы ны ң
нақсондай белсенділік көрсетуі байкалады.
Ғы лы ми ізд естіру ж ұм ы стары н ж ү р гізген кө п теген ғалы м дар Г ео
граф и ялы к коғам ны ң ж ұм ы сы нан кол үзбеді. Н егізін ен алғанда, бұлар
географ тар ж ән е баска да ж араты лы стану ғы лы ми п ән д ер ін ің өкілдері
болатын. Олар географ ия ғы лы мы нын одан әрі дам ы ты луы на ж өне сол
кездегі ж араты лы стануд ы ң ж алпы ағы ны нда, оны м ам ан данды ру мен
6 8 5
ой елегін ен терендете өткізу ге ж әрдем десті. Зерттеулердің ж үйелілігі,
с о н д а й -а к зерттеу ж ұм ы стары ны ң негізгі кезендері бағдарламалармен
ж ә н е н ұсқаулы қтарм ен белгіленді. Бағдарлам алар мен нұсқаулы қтар-
ды ж а сау ға елд ің таң д аулы ғы лы м и күш тері тарты лды ж ә н е олард ы ң
О ры с г е о гр а ф и я л ы қ қ о ға м ы н ы ң м үш елері ған а болуы м індетті емес
еді. Р ев о л ю ц и яға д ей ін өм ір сүрген бүкіл к е зең іш інде коғам таралы -
мы ж ө н ін е н де, ғы лы м и ізд ен іс тер д ің алуан түрлі болуы ж өн ін ен де
көп м өл ш ерде б ағд ар л ам алар мен н ұ ск ау лар таратты . К өптеген бағ-
д арлам алар мен н ұсқаулар 1500, ал кейде 6000 данаға дейін ж ететін та-
ралы м м ен тараты лды . О лар ауы л зи ялы лары н а түсін ікті тілде ж азы л -
ды. Ал сон ы м ен бірге олар ө з кезін дегі ғы лы ми ж етістіктер деңгейінде
ж а сал ы п , елд ің ә р түрлі м е к ен д ер ін е ж іб еріл ді. О рыс гео гр а ф и я л ы қ
қоғам ы н ы ң тікелей өнімі деп саналған бағдарламалар мен нұскауларға
коса, баска коғамдарды ң Географ иялы қ коғамны ң қайраткерлері каты-
скан бағдарлам алары мен н ұскаулары кеңінен таралды . М ы салы , 1917
ж ы лға д ей ін бірн еш е рет басы лы п ш ы ккан «С аяхатш ы ларға арн алған
ан ы ктам ал ы қ кітапш а» сондай болды. XX ғасы рды ң басы нда бұл басы -
лы м дар ге о г р а ф и я н ы ң кө п теген м әсел елері бойы н ш а таң даулы деп
есептелді. Т әж іри б ел і саяхатш ы ж ә н е зерттеуш і Л. С. Берг 1907 жылы:
«...СП б. Ж араты лы стануш ы лар қоғамы ш ы ғарған... табиғи-тарихи кол-
л екц и ялар ж и н актары н ы ң ең таңдаулы нұскаулары н басш ы лы кка алы-
ң ы здар», — деп е с к е р т к е н .37
Х ІХ ғасы р д ы ң 80-ж ы лдары нан бастап 1917 ж ы л ғад ей ін Қ азак стан -
ды тікелей географ иялы қ, б иологи ялы қ ж ән е баска зерттеулер жөнінде
көп теген н ұ ск ау л ар мен б ағд арлам алар ж асалды . М әселен , «Көш пелі
кұм дарды ң сипаты мен таралуы н зерттеуге арналған нұскауды» (С П б.,
1888) б ір ік к ен м атем ати к ал ы к географ ия ж ән е ф и зи к ал ы к географ ия
бөлімш елері ж аны ндағы И. И. С тебницкий, И. В. М уш кетов, С. Ю. Рау-
нер, Н. А. С о к о л о в , М. А. Р ы ч каев , Ю. М. Ш о к ал ь ск и й мүш е болған
к о м и с си я ж асад ы . Н ұскауд а Қ ы зы лкұм д ы зерттеу ерекш е ай ты лған:
«...ал ө сім д іктер ж и н аған кезде он ы ң құм төб ен ің немесе ш ұңкы рды ң
қай ж ер ін ен алы н ған ы н көрсетіп , ғы лы ми ж өн е ж ергілікті атаулары н
келтіру, со н д ай -ак , бүл өсім д іктерд ің ж ергілікті тұрғы ндар ш аруаш ы -
лығы ндағы м аңы зы көрсетілуі керек».38 1888 жылы «Саяхат кезінде ме-
т е о р о л о г и я л ы қ е с к е р т п е л е р мен б ай к ау л ар д ы ж ү р гізу г е арн алған
нұскау» ш ығарылды. 1891 жылы «Барометрлік байқауларды ң көмегімен
б и ік тік ті ан ы қ тау ға ар н алған н ұскау» ж ари ялан ды , оны кұрасты рған
Б. С р ед н е вс к и й , ред ак ц и ял аған А. Т и лло (С П б ., 1891). Бұл нұскауда:
« Е у р о п ал ы қ Р есе й д ің де, С іб ір мен А зи я и ел ік тер ін ің орасан үлкен
к е ң істігін ің де көп теген ж ерлері бедері ж өн інен тым аз зерттелген», —
д елін ген .39
Қ огам өм ір сүрген б астап к ы кезең д е Р есейдің оры с емес халы кта-
ры ны ң этн ограф и ясы н зерттеу ж өн інде бағдарламалар ж асауға әрекет
етілді. «Х алы кты к заң д ы к ғүры птарды ж и н ауға арналған бағдарлама»
со лай ш а ж а с а л д ы .40 О ны э т н о гр а ф и я бөлім ш есі ж ан ы н ан құры лған
Х алы кты к заң д ы к ғұры птарды ж и н ау ком и сси ясы дайы ндады : «...сол
Қ оғам н ы ң этн о гр аф и я б ө лім ш есін ің тө р ағасы М. В. К алачевтің баста-
масы мен ж ә н е П. А. М у л о в ты ң к ы зу каты суы аркы лы 1864ж ы лы заң-
д ы к ғұры птарды ж и н ауға арн алған бағдарлама ж асалы п, зерделенді».41
686
Бағдарламада: «...қолайлы ж ағдайлар болғанда Ресей шегімде түратым
бұратаналар тұрм ы сы ны ң тай п ал ы қ ерекш елік терін де к орсстксн
жон
болар еді» деп атап ай ты лған.42 Онда Ресейдің оған кіретін халы ктарды
зе р т т е у ж ө н ін д е г і ғы лы м и т о п т а р ы д ен к о я т ы н б а р л ы қ т ұ р м ы с
ерекш ел ік тер ін е баса н азар аудары лды . Барлы ғы 425 с ұ р а қ өзір л ен д і.
Ол 1889 жылы қайта ш ы ғары лды , соны мен бірге қайта өнделді. Бағдар-
ламада ж еке адам ны ң да, тұтас алған да кау ы м н ы ң да ө м ір ін ің б ар л ы к
жақтары қамтылды. Бұл бағдарлама орыс емес халы қтарды ң әлеум еттік,
эк о н о м и к ал ы қ ж ән е тұрм ы сты қ ж ағдайлары н 20 ж ы лдан астам уақы т
бойы қам ты п келді. XX ғасы рд ы ң б асы н да Р есей б ұ р атан ал а р ы н ы ң
әлеум еттік ж ән е экон ом и к алы қ ж ағдайы на деген ғылыми ы нта-ы қы лас
тағы да өсе түсті. О сыған байланы сты 1914 ж ы лы Э тн о гр аф и я л ы қ к ар-
талар ж асау ж өн ін д егі к о м и с си я н ы ң сау ал д ам а сұ р а қ тар ы , ал 1915
жылы «Ресейдіңтай палы к картасы н ж асау ж обасы» ж ари ялан ды .43 1917
жылы С. О л ь д ен б у р гтің б асш ы лы ғы м ен « Т ай п ал ы қ к а р тал ар ж асау
ж өн ін д егі нұсқау» ж асалд ы , онда бы лай деп атап айты лды : «К олда-
нымдағы тай п алы қ карталарды ... Орта А зия үшін ж ән е С ібір үшін м ас
штабы бір дю йм де 40 ш ақы ры м болаты н етіп, ж е к е п ар ақ тар ж ә н е екі
ж и ы н ты қ тай п ал ы қ карта ш ы ғару ж об алан д ы . С ібір мен О рта А зи я ға
арн алған е к ін ш іс ін ің м асш табы — бір дю йм де 100 ш а қ ы р ы м » .44 1912
жылы көрнекті этнограф ж ә н е Орыс географ и ял ы қ қоғам ы н ы ң мүшесі
Л. Я. Ш терен бергтің лекц и ясы н ты ңдауш ы лар он ы ң л екц и ясы бойы н-
ша «Э тн ограф иялы қ материалдар ж и н ауға арн алған нұсқау» дай ы н д а-
ды, ол кейін ка зақ та р д ы ң ж ә н е б аск а да а зи я л ы қ х ал ы қтард ы ң этн о г-
р аф и ясы н зерттеу ісін е елеулі үлес қ о с т ы .45
Қ оғам қы зм етінің аса маңызды бөлігі эксп ед и ц и ял ы қ ж үмыс болды.
«Географиялық Коғам көп мөлшерде ұйымдастырып, өткізген экспедици-
ялар орыстың география ғылымын дүние ж үзіне әйгілі етті».46
Тұтас алғанда, К азақстанны ңтабиғаты н зерттеу жөніндегі экспедици-
ялар орталы қ қоғам тарапы нан да, ж ергілікті бөлімдер тарапы нан да өте
көп ұйымдастырылды. Қ арастыры лы п отырған тақы ры пта Орыс геогра-
фиялы қ қоғамының экспедициялык қызметін жалпы түсіну үшін зор ғылы-
ми маңызы болған жекелеген экспедицияларға ғана тоқталып өту қажет.
Қоғамны ң ірі экспедициялары ны ң бірі — И. В. И гнатьев пен А. Н. К р а с -
н овты ң Т ян ь-Ш аньд ағы Х антәңірі ауданы на экспедициясы . 1884 жылы
П. П. С еменов-Тян-Ш анский Г. А. К олпаковски й ген ақХ антөң іріні ж әне
оған жапсарлас жатқан аудандарды зерттеу қаж ет екендігі туралы өтініш
жасады.47 Г. А. Колпаковскийге И. В. М ушкетовтің 1885 жылғы 22 мамыр-
дағы хатында да н ақсонд ай өтініш айтылдь*, бұл хатта ол «...Х антәңірінің
тамаш а таулары тобын зерттеуді өзің ізд ің н азары ңы здан қағыс қалды р-
мауды аса құлдық ете отырып өтінемін» деді.48
1887 ж ы лды ң м ам ы ры нда В ерны йда ж ер сіл к ін іс і болды , оны ж е р -
гілікті ж ерде зерттеум ен И. В. М уш кетов айн алы сты . Э к сп ед и ц и ян ы ң
кұрам ы на кен и нж ен ерлері Ф. И. Б русн и цы н мен И . В. И гн атьев, со н -
д ай -ақ М . Н. Лямин, Э. А. Ш тединг,топограф П. А. Рафилов, фотосуретші
С. Ф. Н иколай ж ән е суретші Н. Г. Хлудов кірді. Э кспедиция 1887 жылы
жер сілкінісі болған кең ауданды зерттеді. И. В. Игнатьев Верныйдан
Қапал-
ға ж өне С ергиопольге дейінгі солтүстік ж ақтағы , Ф. И. Брусн и цы н —
шығысқа карай Верныйдан К ұлж аға дейінгі, М. Н. Л ямин мен Э. А. Ште-
6 8 7
динг Ы сты ккөлдің жағалауын коса, Верныйдың батыс жағындағы аумақ-
ты зерттеп шықты. Топограф тарға ж ергілікті жерді суреткетүсіру ж үк-
телді. И. В. М ушкетовтың өзі Верныйдан Ы стықкөл жағындағы кеңаудан-
ды ж ә н е кері қарай Қ арақол қаласы мен Ш елек өзені арқылы Верныйға
карай зерттеп шықты. 1887 жы лды ң қараш асында экспедицияны ң алдын
ала жасаған есебі табыс етілді, ал түпкілікті есеп 1890 жылы жарияланды.
Экспедицияныңғылыми жүмыстарыныңеңбасты тұжырымы И. В. Муш-
кетовты ң Т үркістандағы ж ер сілкінісі тектоникалы қ деп сипаттауы бол-
ды. Осы ж ер сілкін ісінен кейін И. В. М уш кетов сейсмологияға мыктап
көң іл бөле бастады.
С. Н. Н икитин басш ылык еткен екінші экспедиция 1892 жылы Оралдан
арғы далаға барды. Э кспедиция тек кана іздестіруш ілік сипатта болды.
О ның негізгі мақсаты темір жол құрылысы бойынша ф изикалы к-геогра-
ф иялы қ, геологиялык, топографиялы қ, экон ом икалы кж ән е арнаулы зер-
ттеулер ж үргізу еді.49
Э ксп едиц и ян ы ң міндеттеріне Ж ай ы к өзені, Каспий ж ән е Арал те-
ңіздері арасындағы ұлан-байтак кеңістікті ж ән е Әмударияны Орал қала-
сымен жалғастыратын темір жол салудың ыктималдығына байланысты да
ж ан-ж ақты зерттеу енді.
Э кспедиция 1892 ж ы лды ң бүкіл жазы кезінде жұмыс істеп, күздігүні
П етербургке қайты п оралды. Э кспедиция ж ұм ы сы ны ң нәтиж есінде көп
м өлш ерде ге о гр а ф и я л ы қ , со н ы ң іш ін де п ал ео н то л о ги я л ы қ м атериал
ж и н ал д ы , ал к е ң -б а й т а к ау м ак ты ң гео л о ги ял ы к қүры лы сы н түсін у
үш ін өте көп н ә р с е берді. Э к сп ед и ц и ян ы ң айм ақтағы пайдалы казб а-
лар ж өн індегі н әти ж елері маңы зды . Э ксп едиц и ян ы ң кеш енділігі әрбір
то п ты ң д ер б ес ж ұм ы с істеуіне себепш і болды. Л. С. Берг, П. Г. И гн ать
ев, В. С. Е лпатьевский кұрамындағы экспедиция 1898 жылы Батыс Сібір
мен С о л тү стік К а за к с т а н н ы ң көлд ерін зерттеу ж өн ін д е үлкен ж ұмыс
ж ү р гізд і.50
1899—1902 ж ы л д ар д а Л. С. Б ер гтің б асш ы лы ғы м ен атакты А рал
э к с п е д и ц и я с ы ж ү р гізіл д і. А рал эк сп ед и ц и я с ы н Орыс гео гр а ф и я л ы к
қоғам ы н ы ң Т үркістан бөлімі үйым дасты рды . 1897 ж ы лды ң аяғы н д а-ак
бөлім нің оты ры сы нда А рал т ең ізін ің рөлі ж ән е оны зерттеу қаж еттігі:
«Ө лке үш ін э к о н о м и к а л ы к м аң ы зд ы лы ғы ж ағы н ан А рал тең ізі Орта
А зи я ой п аты н ы ң көлд ері арасы н д а бірін ш і оры н алады», — деп ан ы к-
талған б о л а ты н .51
1901 жылы ғылыми зерттеулердің алғашкы кезеңі аякталды. 1906 жылы
Л. С. Берг теңіздің шығыс жағалауында болып, геологиялы к ж әне зооло-
гиялық материал жинады. Бүл материалдарды өндеуге көрнекті ғалымдар
тартылды. 1901 жылы Л. С. Берг Н. Г. М аллицкийге былай деп жазды: «Егер
бүл істі акы ры на дейін ж еткізе алсак, бұл ұлы іс болады ж ән е орыстың
көлдері мен тең ізд ерінің бірде-бірі Арал теңізі сиякты м үкият зерттел-
мес еді. Б арлы к материалдар ең сенімді белгілі мамандар мен білгірлерге
берілді».52 Э ксп едиц и ян ы ң нәтиж елері жалпы көлемі 95 баспа табак бо
лып жарияланды.
Арал эксп еди ци ясы аяқталған бойдан Балкаш экспедициясы ойлас-
тырылды. О рталы к когамга ж олдаган хатта былай делінген: «Болаш акта
1903 жылы Балкаш ты ң ф и зи калы қ географиясы мен гидрологиясын зер
ттеу үшін экспедиция ұйымдастыру ойластырылып отыр. Бұл бассейннің
688
алыстығы ж әне жорамалданып отырған жұмыстың күрделілігі едәуір
кои
шығынды талап етеді, оған Т үркістан бөлім ін ің шағын бю дж етінің шп-
масы келмейді. Ж арты ғасырдан астам уақы ттан бері бірде-бір
жараты-
лы стануш ы барып көрм еген ж ә н е ги дрогеологи ялы қ ж ағы нан мүлде
бейм әлім бұл алапты зерттеу ы нта-ы қы лас туғы зы п оты рғаны н есксре
келіп, Түркістан бөлімі И м ператорлы қ оры с географ и ял ы к қоғамы бүл
іскетілеулестікпен қарайды ж әне материалды қ жағынан көм ек көрсету-
ден бас тартпайды деп сенім білдіре алады. Қ оғамны ң толы к мүшесі Л . С.
Б ергкетапсы ры лған Балкаш тағы жұмыстарды 1903 ж ән е 1904жылдарда
ж ү р гізу ой ласты ры лы п оты р. Г и д р о гео л о ги я л ы қ ж ұм ы старм ен бір
мезгілде астроном иялы қ пунктерді аны қтай отырып, Балкаш ж ағалауы и
суретке түсіруді ж үргізу көзделуде».53 А рал эксп ед и ци ясы сияқты Б ал
каш экспедициясы ны ң да зор ғылыми маңы зы болды. Н ак осы экспеди-
циялар д ерек терін ің негізінде Л. С. Берг географ и ян ы ң ж аң а саласы —
лим нологияға негіз етілген түсін ікке келді. К өлдердің ж ағалаулары мен
өздерін іргелі зерттеу, сондай-ақ, Арал ж ән е Балқаш бассейндерінің ша-
руаш ылык қызметі мен пайдаланылу мүмкіндіктерінің мәселелері ғалым-
дарды өз зам аны на сай к өзқ арасқа келтіреді. 1902 ж ы лы В. В. С ап о ж н и
ков Ж е тіс у ға са ях ат ж асад ы . Э к с п е д и ц и я н ы ң м ар ш р у ты бес ай ға
есептелді ж әне Балкаш көлінен Ы сты ккөл өңірі мен Ж оң ғар А латауы на
дейінгі, кең-байтак аумақты қамтыды. Экспедиция кұрамына Берлин гео
граф иялы к қоғамыны ң мүшесі Н. Ф ридрихсен ж ә н е мұғалім В. Ф. С ем е
нов енді.54 1904 жылы В. В. С апож ников Ж оң ғар А латауы н ж ә н е Б алка-
ш ка құяты н өзен д ер д ің б ассей н ін зерттеп ш ы кты , Ж е тіс у ға ө з ін ің
өсімдіктер ж әне ж ануарлар дүниесі бар ж еке аудан ретінде толы к сипат-
тама берді.
Сол аркылы В. В. Сапожников іргелі географиялы қ-ботаникалы кж аңа-
лы ктард ы ң бірін аш ты. О ған дейін Ж е тіс у н егізін ен Т ү р к іс т а н н ы ң
географ иялы к ж ән е әкім ш ілік бір бөлігі ретінде қарасты ры лы п келген
еді. Бұдан кейін В. В. С апож ников Ж етісуға 1912—1913 ж ы лдардатағы бір
рет келді.
С. Е. Д митриевтің Верный маңындағы А латау мұзды ктары н зерттеу
жөніндегі сапарлары сияқты көптеген экспедициялар ерікті түрде ж асал-
ды. М әселен, ол Түркістан бөліміне былай деп ж азған: «1902 жылғы 16
шілдеде мен К іш і Алматы өзен ін ің бас ж ағындағы (қазакш а Тұйы ксу)
м ұзды ктарды ңтоп ограф и ялы қ нобайын жасадым. Бұл мұзды қтар мұнда
1890 жылы жұмыс істеген әскери топографтардың масштабы 3 ш акы рым-
ды к картасына да енгізілмеген».55
Ж алпы алғанда XIX гасырдың аяғы — XX ғасырдың басындағы эксп е-
дициялык кызмет азды-көпті жоспарлы сипат алды, өз бағдарламасы бол
ды, экспедициялар көбінесе не зерттелмеген, не аз зерттелген аудандарға
жіберіліп отырды. Бұл экспедициялардың нәтижесінде кең көлемді нақты
м атери ал ж и н ал ы п , ол э к с п е д и ц и я л а р д ы ң ф р а г м е н т т е р ін е н , я ғн и
н ә т и ж е л е р ін е н ф а к т іл е р д ің ж и н а қ т а л у ы н а ж ә н е ғ а л ы м д а р д ы ң
зерттеуш ілік қы зметіне қарай біртұтас дүниеге айналдыры ла бастады.
XIX ғасырдың 70-80-ж ы лдары н да қ азақ халқы ны ң қоғам ды к-эк он о-
м и калы қ өм іріне: қ а зак та р д ы ң э т н и к а л ы қ әл еу м еттік ж а ғд а й ы н ы ң
мәселелері бойынш а Д. Беркімбаев, қ азақ ф ольклоры н зерттеу ж өнінде
С. Ж антөрин, Н иколаев уезі казактары н ы ң әлеу м еттік-эко н о м и калы қ
45-36
689
ж ағд ай ы н зер ттеу ж ө н ін д е Б. Д ауы лб аев, қ а за қ т а р арасы н д а егін ш і-
ліктің дамуы ж өнінде Т. С ейдалин, қазақтарды ң этнограф иясы жөнінде
М .-С . Б аб аж ан о в елеулі зерттеу ж үргізді.
XX ғасырдың басында көптеген казак зиялылары Орыс географиялық
коғамы ж ергілікті бөлім ш елерінің ж ұмысы на белсене араласты. М әсе-
лен, Абай ортасынан шыккан көрнекті казак жазушысы Ш. Кұдайбердиев
Семей бөлім ш есіне материалды к колдау жасап, оны ң отырыстарына ка-
ты сты .56 Сол бөлімш еде Ж . А кбаевты ң, Ә. Бөкейхановты ң еңбектері ба-
сылып ш ы қты . Ә. Бөкейханов Орыс географ иялы к коғамы Батыс Сібір
бөлім інің белсенді кай раткерлерін ің бірі болды ж әне Баскаруш ы коми-
тетінің мүшесі болып сайланды .57 М. Қ арабаев, С. Н. Нұрмұхамедов 1897
жылғы Бүкілресей лік санакты ж үргізуге катысты.58
Ә лихан Б өкей хан ов Орыс географ и ял ы к коғам ы нда, оны ң Баты с—
Сібір бөлімінде ө зін ің ғылыми ы нта-ы кы ласы н мейлінше толы к көрсете
білді. М әселен , револю цияға дейінгі Ресейдегі іргелі еңбектердің бірі —
«Ресей. О таны м ы зды ң толы қ географ иялы к сипаттамасы. XVIII т. Қ азак
өлкесі» еңбегі авторлары н ы ң бірі болған Ә. Бөкейханов бүкіл Ресейдің
калы ң окы рм ан д ары н а к а за к халкы н ы ң тарихи өткен кезін ің дұрыс
көрінісін, оны ң мәдениетін ж еткізе білді. Ә. Бөкейханов сол кездегі казак
коғамы өм ірінің терең ғылыми көрінісін жасады , оры сты ң калы ң окы р-
мандарын А байды ң өмірімен ж өне қызметімен тұңғыш рет таныстырды,
сол кезең дегі оры с өм ірінің проблем алары на зо р тү сін істікп ен карады.
Б ұл е ң б е к т е р і, с о н д а й -а қ м е р зім д і б а с п а с ө з д е г і к а з а к т іл ін д е г і
көсем сөздері Ә. Бөкейхановты казак қоғамында бірден ж етекш і орынға
койды. «С ибирские вопросы» ж урналы нда әр түрлі м акалалары ны ң жа-
ри ялан уы Ә. Б өкейхановты к а за к ұлтты к ой -арм ан ы н ы ң озы к көсем -
сөзш ісі деңгейіне көтерді. О ны ң ізінш е ғылыми қоғам ны ң еңбектерінде
Ж . А кбаевты ң , М. Ш орм ан овты ң , баска да біркатар к азак тілш ілерінің
макалалары ж арияланды . Семей бөлім ш есініңөм іріндегі ең елеулі кұбы-
лы старды ң бірі 1914 ж ы лғы , А байды ң кайты с болған күніне арналған
ғылыми ж иналы с болды, онда Орыс географ иялы к қоғамына сол кезде-
а қ көзге көрін іп үлгірген тілш ілер ғана емес, Н. Қ ұлж анова сиякты аты
онш а мәлім еместер де қатысты. О сыны ң бәрі казак ж астары ны ң ғылы-
ми ж ұм ы сқа өте тез ы нта қойғаны н ж ә н е коғам өміріне белсене аралас-
қаны н дәлелдейді.
XIX ғасы рды ң аяғы — XX ғасы рды ң басы нда Орыс географ и ялы к
қоғамы м үш ел ерін ің п р ак ти к а лы қ қы зметі саяси кы зметпен ұш тасты -
рылды. Бұл кезенде Орыс географиялы к қоғамының кызметінде реакция-
л ы к ж ән е д ем о к р ати ял ы к бағы ттарды ң ара-ж ігі бөлінуі, зиялы лар ара-
сынан ш ы ккан мүш елердің саяси партияларға катысуы, сондай-ак, Орыс
гео гр аф и ял ы к қоғам ы н өз к ө зк арастары н білдіру үшін мінбер ретінде
пайдалану бұры н ғы сы нан әлдекайда айш ы ктала түсті. XIX ғасы рды ң
аяғы на қарай Қ азақ стан да өзгерді. Ол көпұлтты өлкеге айналады. Әр
түрлі әл еум еттік-экон ом и калы қ қалы пты ң араласып жатуы, таптар мен
түрлі дең гейдегілердің болуы саяси көзқарастарды ң да алуан түрлілігін
туғызды. 1905—1907 жылдардағы революция кезінде жөне одан кейін Орыс
гео гр аф и ял ы қ қоғам ы м үш елерінің өлкен ің саяси өміріндегі қы зметі
едәуір ж андана түсті. М әселен, 1905 ж ы лды ң каңтары нда Н. М. С иязов
бостан ды ктуралы ойлар айкы н айтылған баяндама ж асап,59 ал Ә. Бөкей-
690
ханов баяндам аш ы ны ң ж алпы ой -п ікірін колдады. Бұл о қи га к е ң іп е н
ж ария болды . Ж . А қ б а ев ты ң Қ ап алға ж ер ау д ар ы л у ы н а б а й л а н ы с т ы
Ә. Б өкейханов пен Ж . А қбаев б елсен ділігін ің арта тү ск ен ін атап оту
қаж ет.60 Өлке әкім ш ілігін ің құж аттары нда олар сепаратизм і үш ін а й ы и -
талған. Орыс географ и ялы қ қоғамы м үш елерінің саяси к ө з қ а р а с т а р ы
оларды ң ғылыми ең б ектерін ен , ж азы сқан хаттары н ан , сө й л еген с о з -
дерінен айқын көрінеді. Қ азақхалқы н ы ң тари хи өткенін зерттеу ж ө н ін д е
О ры нбор ғылыми мұрағат ком иссиясы зор жұмыс атқарды . X IX ғ а с ы р -
дың аяғында Ресейдің 29 губерниясы нда ғылыми мұрағат к о м и с си ял ар ы
кұрылды. О ларды ң негізгі міндеті өлкен ің тарихы бой ы н ш а м ұ р а ға т
деректем елерін ж инап, ж үйеге келтіру болаты н. С оны м ен б ірге о л а р -
дың міндетіне губерниялардың аумағына археологиялы қ зерттеу ж ү р гізу
кірді. С ондай-ақ мұрағат ком иссиялары на «жергілікті ж ағдайлар б о й ы н
ша ө зін ің тікелей м індетіне қ арам астан , елдің б аск а да к е з к е л г е н
ескерткіш терін іздеп табуды , суреттеуді ж ә н е түсіндіруді өз ж ұ м ы с т а -
ры ш еңберіне енгізу» ж үктелді.61 1881 жылы бұрынғы О ры нбор ген ер ал-
губернаторлығы кеңсесін ің мұрағат істерін ретке келтіру ж өн ін д егі к о
миссия ретінде құрылған О рынбор ғылыми мұрағат ком иссиясы ғы лы м и
м екем еге ай налды . К о м и сси я н ы ң ж ұм ы с к ө л ем ін , м а қ са ттар ы м ен
міндеттерін ан ы қтаған кезде 90 м ы ңнан астам істен тұраты н , о л а р д ы ң
1/10 бөлігі ғана м ұрағатқа ен гізілуге тиіс болған орасан көп қ ұ ж а т т а р -
дың құндылығын аны қтау мен сақталуы н қамтамасы з ету қаж ет екен дігі
байқалды. Алайда кездескен қиы нш ылы қтарға қарамастан, 1887 ж ы л д ы ң
желтоқсанында 25 адамнан тұратын Орынбор ғылыми мұрағат к о м и с с и я
сы (О ҒМ К ) құры лып, жұм ысы н бастады. Төрағасы болып П. Н. Р а с к о в ,
оры нбасары болып Т. И. А ндреев, хатш ысы болып «О ренбургский л и с -
токтың» редакторы И. И. Е ф и м о в с к и й - М ировид сайланды. К о м и сси я -
ның басты мақсаты — мүрағат істерін ретке келтіру, О ры нбор ө л к е с ін ің
тарихын зерттеу, археологиялы к ж ән е этн ограф и ял ы қ м атериалдар ж и -
нау болды .62 Күрделі м әселелердің бірі ком иссияны м атериалды қ ж а ғы -
нан қамтамасы з ету болды, неғұрлы м кең қы зм етке қар аж ат ж е тіс п е д і.
А лғаш қы жұмыс жы лында мұрағат құж аттары тәртіп ке келтірілді, он д а
қазактарды ң тари хы ж өніндегі құж аттар, ә к ім ш іл ік тің ө кім д ері, кө р ш і
мемлекеттермен сауда ж ән е қары м -қаты настар туралы құж аттар кө р ін іс
тапты. Тұтас алғанда, істерде ө л к ен ің алуан түрлілігі көрсетілді ж ә н е
өлке туралы көптеген бағалы м әлім еттер ко м и сси ян ы ң м ұрағат істерін
тәр тіп к е келтіру ж ө н ін д егі к ы зм е тін ің ар қ асы н д а сақ тал ы п қ а л д ы .
О ҒМ К қы зм етін ұйы м дасты рум ен бірге ғы лы ми баян д ам алар о қ ы л ған
отырыстарөткізілді. Мысалы, олар Г. Н. Зелениннің«П еровскийдің 1831—
1833 жылдардағы Хиуаға жорығы туралы , М аңғы стау түбіндегі ад ай лар
көтерілісі туралы ж әне оларды басу туралы», Н. Б. И вановты ң «О ры нбор
уезіндегі қорғандар туралы», М. Л. Ю диннің «Қ азақтар. Э тн о гр аф и ялы қ
очерк» деген баяндамалары. Ж ергілікті өлкетануш ы лармен бірге ком и с-
сияны ң жұмысына В. В. Бартольд, С .-П етербург А рхеология институты -
ның директоры Н. В. П окровски й, академик В. В. Радлов кұрметті мүш е-
лер ретінде тарты лды .63 Қ а за қ зи ялы лары н ы ң өкілдері, со н д ай -ақ татар
ж әне баш құрт зиялы лары О ҒМ К жұмысы на белсене қатысты. А. Б. Б ал-
ғымбаев, А. Байтұрсынов, М.-Ф. Т. Кәрімов, М.-З. М. Рамеев, М .-Ф. Сүлей-
менов ж әне басқалары сияктылар Орынбор өлкесін зерттеуге өз үлестерін
691
косты . Рас, жағдайларға байланысты олардың бүл кезендегі қызметі ма-
тери алды қ көм екпен, сон дай -ақ отырыстарға ж еке қатысумен шектелді,
өй ткен і О ҒМ К тек ж и насты ру ж ән е ұйымдастыру жұмысын жүргізді.
О Ғ М К ең б ектерін д е X V III— XIX ғасы рларда Қ азакстанды отарлау
тарихы ж өнінде көптеген деректі материалдар жиналды. Басылып ш ык-
кан м атериалдардан И. А. К астан ьен ің «К азак даласы мен О ры нбор
өлкесін ің көне ескерткіш тері» деген еңбегін атап өту керек, онда К азак-
стан тарихы ж өніндегі алуан түрлі деректемелік материалға жүйеленген
ш олу берілген. А вторды ң өзі былай деп ж азған: «Мен ертедегі әр түрлі
ескертк іш терге орай ласты ры лған халы к аңы здары н енгіздім, бұл ретте
оларды ң соңғы ларымен (яғни ескерткіш терімен) ж әне даладағы тұрмыс-
пен ты ғы з әрі аж ы рағы сы з байланы сы н ескердім , со н д ай -ак оларды ң
ке й б ір еу л ер ін ің ескерткіш күйінде ен гізілген болуы м үм кін».64 Ш ын
м әнінде, бұл еңбек К азакстан н ы ң бүкіл аумағын камтыды. И. А. К аста-
нье, А. И. Добросмыслов, И. В. Анненков, А. И. Аниховский, М. А. Родин
ж ә н е б асқ алар к о м и сси ян ы ң көрн екті кайраткерлері болды. О ҒМ К
кызметі К азан револю циясы на дейін токталған жоқ. Ол Казакстан тари
хы ж өн індегі бүгін таңда да зор маңы зы бар деректем елерді әзірлеуге
өте елеулі үлес қосты .
Т ү р к іс т а н ж а у л а п ал ы н ы п , Т ү р к іст ан ген ер а л -гу б е р н а то р л ы ғы
кұры лғаннан кейін оны ж ергілікті кадрларды ң күш імен егж ей-тегжейлі
зерттеу туралы мөселе койы лды . А лғаш кы ларды ң бірі ж ергілікті өлке-
тан у ш ы л ар д ы ң ед әу ір көп б өлігін б ір ік тір ге н О р та ази ял ы к ғы лы ми
қоғам болды . К оғам ды үйы м дасты руда Т үркістан ген ер ал-гу б ер н ато
ры К. П. К ауф м ан белсенді рөл атқарды , сонды ктан да коғам ны ң бағы-
ты Ж а р ғы н ы ң ж об асы н д а: «К оғам Орта А зи я н ц ң тарихы , географ и я-
сы , с та ти с ти к асы , э т н о гр а ф и я с ы , табиғи б ай лы ктары , саудасы мен
ө н е р к ә с іб і б ө лігін д егі м әлім еттер д і ж и н ай ды , өңдейді ж ә н е тарата-
ды», - деп көрсетілген .65 К оғам едәуір аукымды болды, 1871 жылы оның
аш ы луы к ү н ін е кар ай оған 41 мүш е кірді. К оғам м ү ш ел ерін ің сипаты
ж агы н ан алуан түрлі к ы зм е тін ің арасы н д а Т ү р к іст ан н ы ң хал ы кты к
са л т -д ә с т ү р л е р ін ж а зу ж ө н ін д егі б ағд ар л ам ан ы ң ж об асы , с о н д а й -а қ
«Т ү р кістан ө л к ес і ж ө н ін д егі м әлім еттер ж и н ағы н» басы п ш ы ғаруға
д айы ндау ж обасы н азар аударады .66
Бұл ж об алар «Т үркістан ө л к есін ің статистикасы н а арналған м ате
риалдар. 1—3-шығарылым. 1872—1874» деген басылымға қосылды. Коғам-
ны ң Г. С. Загряж ск и й , А. В. К аульбарс, А. ГГ. Кун жасаган баяндамала-
рында К азақ стан н ы ң тарихы, оны ң әлеум еттік-экон ом и калы қ жағдайы
ж өнінде материалдар болды. Генерал-губернатор кеңсесіндегі аударма-
ш ы лар И. Г. И брагим овты ң, И. И. Е никеевтің, И. Н. Б екчуриннің казак
халқы н ы ң өм ірін зерттеу, атап айтқанда, к а за к тілін ің де мәртебесін
көтеретін көп тілді сөздік ж асау ж өнінде ғылыми бастама көрсету аркы-
лы катысуы назар аударады. Ж алпы ал ганда, қоғам ж обалардан әрі бар-
мады, бірақ он ы ң көптеген мүш елері кейіннен баска ғылыми қоғамдар-
ды ң ж ұм ы сы на белсене катысты.
1870 ж ы лы аш ы лған Ж араты лы стан у, ан троп ологи я ж өне этн о гр а
ф и я ө у ес қ о й л а р ы к о ға м ы н ы ң Т ү р к іст ан б өлім ш есі кы зм етін д е Т үр-
к іста н ө л к ес ін зер ттеу м ә сел ел е р і м ей лін ш е то л ы к оры н алды. Т үр-
к істан б өлім ш есі о р тал ы к б ө л ім н ің бағдарлам алары бойы н ш а ж ұмыс
692
істеді ж өне сон ы ң н егізін д е-ақ алуан түрлі ғы лы м и -зерттеу ж үм ы сы п
жүргізді.
1879 жылдан бастап бөлімш е өзін ің «Ж азбаларын» ш ығарып түрды.
Бөлімше бастамаларының бірі «Орыс Түркістаны» ж инағы ны ң үш шыга-
рылымын ж ариялау болды, онда Қ азақстан тарихы ж өніндегі материал-
дар ғылыми тұрғыдан көрсетілді. Бөлімше негізінен 1871—1879 жылдарда
кызмет істеді, бұдан кейін ол біраз кы сқарды . К азақстан н ы ң оңтүстігін
зерттеу жөніндегі басқа бірғы лы ми қоғам 1895 жылы кұрылған Түркістан
археология әу есқой лары н ы ң үйірмесі болды. О ны ң м ақсаттары меи
міндеттеріне Түркістан өлкесінің археология ескерткіш терін аны қтау,
есепке алу ж әне сипатгау кірді. Үйірме өз еңбектерін жыл сайын шығып
тұрған «Түркістан археология әуесқойлары ны ң үйірмесі отырыстарының
хаттамалары» деген атаумен шығарып тұрды. Үйірменің қы зметіне Әули-
еата уезін ің бастығы В. Н. К аллаур біраз үлес косты , ол К азақ стан
о ң т ү с т іг ін ің к е й б ір е с к е р т к іш т е р ін су р е ттеп б ер д і. 1907 ж ы л д ан
оссуарийлерді суреттеу жөніндегі өлкетануш ы ретінде Б. И. Кастельский
белсенді жұмыс істеді.
К азақстанны ңоңтүстігін зерттеуде Ш ығыстану коғамыны ң 1901 ж ы л
дан 1913 ж ы лға дейін жұмыс істеген Т аш кен т бөлімш есі көрн екті орын
алады . О ған к а т ы с у ш ы л а р а р а с ы н а н Н. П . О с т р о у м о в т ы , С. М.
Граменицкийді атауға болады. Коғам Түркістан халы қтары ны ң тарихын
зерттеуде зор рөл атқарды, ол Т аш кентте ш ы ғы стану орталы ғын кұру
жөнінде бірнеше рет бастама жасады.
Бұл ғылыми қоғамдардың бәрі қазақ зиялылары арасында ғылыми ой-
пікірдің қалыптасуына ықпал ж асағаны н, оны еуропалы к біліммен ж әне
еуроп алы қ қо ғам д ы қ-саяси ағы м дарды ң дам уы м ен тан ы сты р ған ы н ,
Түркістан зиялы лары ны ң кейбір өкілдері қазақтарм ен белсенді қары м -
қатынас жасағанын атап өту қажет.
Орыс географиялык коғамы жұмысының бір бөлігі мәдени-агартуш ы -
лы қ қы змет болды. О рталы қта да, ж ергілікті ж ерлерде де ж ұртш ы лы қ
өкілдері мұражай ісін дамытуға зор көңіл бөлді. Орыс географ и ял ы қ
қоғамының көрнекті қайраткері Д. А. Клеменц: «М ұражайлар бір ғылыми
ізденістер үшін ғана емес, практикалы қ өмір үшін қажет», — деп ж азды .67
Тақырыптың хронологиялы қ шеңберінде Семей мұраж айы ны ң ж ұмысы -
на тоқталып өту қажет, өйткені оның жұмысы Орыс георафиялық қоғамы-
мен көп дәрежеде байланысты. Мұражайдың өзі 1883 жылы облыстық ста
тистика комитетінің ағартушылык жұмысы шеңберінде пайда болды. 1893
жылы ол бастауыш білім беру туралы Қ ам корш ы лы қ қоғам ы на берілді.
1902 жылы мұражайды Семей бөлімш есі қабылдап алды. К. Р ы чковты ң
атап өткеніндей, «Бөлімше мұражайды тәртіп ке келтірді, — бар заттар
корм е коры тізім іне топтасты ры лы п, өз кезегін д е, олар бес бөлім ге
бөлінді».68 Бұл мұраж айға ж ұртты ң келуіне игі эсер етті, егер 1893—1894
жылдарда мұражайга 263 адам келсе, 1903 жылдан бастап оған келуш ілер
күртөсіп , 720 адамнан 1913 жылы 2873 адамға дейін жетеді. М ұраж айды ң
жұмысына қоғам мүшелері Н. Я. Конш ин, В. Н. ж әне А.Н. Белослюдовтер,
Достарыңызбен бөлісу: |