Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих
жүктеу/скачать 47,68 Mb. Pdf көрінісі
|
kozybaev mk bas red kazakstan tarikhy kone zamannan buginge
sciPaper160544
| м ы ң е с е б ім е н
Е г ін ш іл ік п е н а й н а л ы с а т ы н д а р М а л ш а р у а ш ы л ы ғ ы м е н а й н а л ы с а т ы н д а р Т о р ғ а й 4 4 1 ,4 11%
89% С е м е й 6 0 6 ,9 20%
80% А к м о л а 5 9 6 ,2 3 2 ,2 %
67,8% М и н у с и н с к 146,1 8 7 ,5 %
12,5% уезі
А л т а й 1532,8
9 6 ,3 % 3,7%
К естеге карағанда, ең алдымен оты рыкш ы ж әне көш пелі халықтың өсуіндегі айырма көзге айқы н көрінеді. Онда отырықшы халы қ көш пелі халы ққа қарағанда едәуір тезірек өсіп отырады; бұл құбылыс Торғай об- лысында бірш ама айқы ны рақ, онда отырықшы тұрғындардың өсу қарқы- ны номадтардан 3,5 есе асып түседі. Өмір біртіндеп өз дегенін істеді ж әне жекелеген уездер жөнінде кешегі көшпелілердің егіншіліктегі табыстары айтарлықтай болды: мысалы, 1897- 1901 жылдар ішінде қазақтардың пайдалануында болған жерлер: Петропавл уезінде — 4 287,3 мың десятина, Омбыда — 35 260, Ақмолада — 10 493,8, Көкше- тауда — 5352,4, Атбасарда — 11656, Карқаралыда — 6899,3, Семейде — 5676,4, 482
Өскеменде—43147,1, Зайсанда—5091,8, Қостанайда — 84490, Актөбедс - 5 1836. Казактарда егіншілікпен айналысатын кожалыктарыныңсаны тиісінше мы- надайболды: 1 - 11 3 2 9 , 2 - 6 3 2 9 ,3 - 18 6 2 1 ,4 - 12 4 9 8 ,5 - 12 8 3 7 ,6 -2 1 833, 7 - 17 865, 8 - 2 1 5 2 2 ,9 - 15 069, 1 0 - 1777,11 - 12474.74 Әрине, егіншілік үшін қолайлы мүмкіндіктері бар уездерде табиғи-геогра- фиялықжағдайлар кең жол ашып берді. Мысалы, Торғай облысына қатысты, егіс алқабы ны ң мөлшері бір ғана Қ останай уезінде «түгелдей дерлік» егіншілікке байланысты болды: 217 749 десятинадан оның үлесіне 210408 де сятина, яғни казактардың өндейтін жері жалпы алаңының 97 пайызына жуығы келді ;негізгі егіс алабы Ақмола облысында мейлінше кұнарлылығымен ерек- шеленген Көкшетау уезін камтыды, одан кейін Ақмола уезі келеді, облыс- тағы егістік көлемі ең азы Атбасар уезі саналды.75 Жермен ең көп қамтамасыз етілген Ақмола облысының қазақтары болды, онда аттас уезде әрбір шаңы- рақ иесіне 378 десятинадан, Петропавлда — 906 десятинағадейін, Атбасарда, Өскеменде — 393 десяти нағадейін келді.76 Алайда егіс алаптарының көлемі — уездердегі егіншілік дамуы деңгейінің айқындаушы факторы бола алмайды. Бұл жерлер ішінде пайдалану үшін мүлде жарамсыз, мысалы, Бетпақдала сияқты учаскелер болды. Дегенменде жалпы көлемінің 30 пайызы мүлде қолайсыз деп санағанның өзінде, жері ең аз Өске- мен уезінде орта есеппен алғанда қазақтарда бір шаңыраққа 150 десятинадан жер келді, мұның өзі жеке шаруашылықты калыпты жүргізу үшін әбден жеткілікті болар еді.77 М әселен, Торғай облысының уездері бойынш а казақ ж әне орыс отба- сы лары ны ң ж еке кож алы қтары на қатысты орташ а деректерді салы сты - рар болсақ, жер қоры едәуір ауқымды болған автохтондық түрғындар қоны- стануш ы отбасы лары нан едәуір кем түсіп оты рған: 1900 ж ы лы оры с егістіктерінде пұт есебімен алғанда 184 451 пұт дәнді дақы л, қазактарда — 371 297 пұт себілген ж әне орыс халкы ны ң бір отбасына орта есеппен 30,3 пұт дәнді дакыл егілген, ал қазақтарда ол 5,3 пүт.78 Қ азақ егінш ілігінің тез дамыған ош ақтары ны ң бірі Ж етісу болды. Егіншілік Ж аркент уезіне тез қарқынмен таралды, 1883 жылдан кейін пат- ша үкіметі уезд аум ағынан бірде-бір десятина ж ер алмаған еді, Верный уезінен қазақтардың егіс егу қарқынының баяулығы байкалды, мұнда алап- ты ң 25% -ынан астамы н әк ім ш іл ік казак стани ц алары , ш аруалард ы ң поселкелері ж ән е баска м ақсаттар үшін алып қойған болаты н, ал Қ апал ж әне Лепсі уездерінде ж ер көлем ін ің 5%-ы ғана тартып алы ны п, қ а зак - тардың егінш ілікпен шұғылдануының көлемі де соған сай келді.79 Сонымен катар, бұрын қазақ ауылы қауымдарының меншігі болған Іле, Ш у, Ы сты қкөл, Қ аратал, ж ән е К ек с у алкаптары ндағы , сон д ай -ақ А ла тау, Тарбағатай ж оталарыны ң етегіндегі мейлінше құнарлы жерлер оры с- украин шаруа қож алықтары ны ң колдарында шоғырландырылуының айк- ын ф актісін атап өту керек. Тұтас алғанда, қазақ ауылы туралы тақырыпты аяқтай келгенде, ауыл қауы м ы ны ң әл еум еттік ж ә н е м үліктік саралан уы н тереңд ете түсуге капитализмнің кеңейе дамуының обьективті ықпал жасағанын атап көрсе- ту керек. Бір ж ағынан, оны, «табиғи қорек көзіне» негізделген, тоқы рау- дағы мал ш аруашылығы күйреуінің нәтиж есі деп карасты рған ж өн, ал екінші жағынан, жаппай отырыкшылықка көшу шаруашылықтың дәстүрлі нысаны — сан миллиондаған көш пелілер өм ірінің м ағы насы н, ғұры пта-
рын, тіршілік ету калпын бұрынғысынша айқындап келген ж әне XX ғасыр- ды ң 20-жылдарына дейін ж ергілікті экон ом икан ы ң алуан түрлі нысанда- рын жасаған мал шаруашылығын екінші катарға ығыстырып тастай алма- ды. Қ азак өмірінде ш аруаш ы лык жүргізудің мына нысандары орын алды. 1 — біры ңғай «таза» көш пелі мал шаруашылығы; 2 — отырықш ы егін шаруаш ылығы; 3 — көш пелі, бірақ қысқа арнап шөп шабу ж әне егіншілік кәсібім ен ұштастырылған мал шаруашылығы; 4 — егіншілікті-мал шаруа- шылығы, ш аруаш ы лықтың бұл қосарлы түрінің біріншісі басым болды; 5 — шөп ш абатын, жартылай отырыкшы мал шаруаш ылық нысаны.80 Сонымен, казак ауылы түрғындарын өнімдерді жәрмеңкелерде, кала ба- зарларында сатып алу және сатудың рыноктык принципінің элементтері бар егінш ілік эконом икасы на тұрлаулы тартудың объективті үрдісі туралы деректерді пайдалана отырып, XIX ғасырдың аяғына дейін томаға-тұйық экстенсивті мал шаруашылығыныңтүпкілікті күйрегені туралы қорытынды жасауға болады. ІІІаруаш ы лы қ өмірдегі ж іктеліс мал шаруашылығы құрылымын терең қамты п, Ш ыңғыс үрпақтары н ш аруаш ы лык ж әне саяси саладан біржола ығыстырып ш ығаруда «кара сүйектен» ш ы ккан ж аңа байларды ң колына накты тұткалар ұстатты, бірте-бірте алыпсатарлар тобыны ң калыптасуы үшін негізді кеңейтіп, малы аз катардағы кедейлерді күйзеліске ұшырат- ты, олар тірш ілікті кам там асы з етудің ж аңа көздерін іздеп, жалдама ж ұм ы сш ы лар табы на айналды, кала халкы ны ң санын толыктырды, жа- тактар тобын кұрды.
жүктеу/скачать 47,68 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|