Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих



Pdf көрінісі
бет493/667
Дата29.01.2022
өлшемі47,68 Mb.
#115926
1   ...   489   490   491   492   493   494   495   496   ...   667
Байланысты:
kozybaev mk bas red kazakstan tarikhy kone zamannan buginge

үйіырлир

 

мен дүнгендер Ж етісу облысында мекендеді.  М ордвалардың иегізгі  бвлІГІ 



Ақмола облысында (22,2 мың), әсіресе оның Көкшетау (18,3 мың) жөне I Іет- 

ропавл (3,9 мың) уездерінде тұрды.

Қазақстан тұрғындарының 90%-ынан астамы ауылдык жерлерде копыс- 

танды. Олардың басты кәсібі ежелден көшпелі мал шаруашылығы болатын. 

XIX ғасырдың аяғы — ХХғасырдыңбасындаегіншілікхалықтыңкопболігінің 

негізгі кәсібіне айналады. Онымен қоныс аударушы шаруалардан баска казак- 

тар да айналысты, олар  1897 жылғы санақбойы нш а өлкедегі бүкіл егінші ха- 

лықтың 55,4%-ы болды.1 Село тұрғындарының басым көпшілігі — 2/3 болігінс 

жуығы казақ шаруалары және қоныс аударушы шаруалар кедейлер мен баты- 

рақтар еді.2Таптыкжіктеліс коныс аударушылардеревнясындағана емес, со- 

нымен катар казак ауылында да күшейді: жер мен мал ірі феодалдардың, бай- 

лар мен  кулактардың колына шоғырланды.  XX ғасырдың басында өлкедегі 

төрт далал ык облыстың 10 уезінде жылкының 88%-ынан 91 %-ына жуығы аукат- 

ты шаруалар мен байлардың иелігінде болды.3  Ішкі ордадағы бір ірі феодал 

700 десятина жерге егін салып, сату үшін  мал  өсірген,  20—30 тұракты  ж әне 

300—400 маусымдыкжұмысшы жалдаған.4

Ірі  байлар  ағайынды  Баймұхамедовтердің  3,5  мың  десятина  жері,  ал 

Дербісалы Беркімбаевтың 20 мың десятина жері болған ж ән ет.б .5 Күйзелген 

шаруалар ауыл шаруашылык батырактарының қатарын толыктырып, табыс 

іздеп шетке кетгі.

Өлкеде село тұрғындары мүлдем басым болған жағдайда дегенмен де қала 

халкының өсуге бейімділігі байкалды.  1870—1897 жылдар ішінде барлыккала- 

ларда қала халкы үш есе дерлік,  1897 —1914 жылдарда бір жарым еседен астам 

көбейді. Казанғадейінгі кезенде мұнда 28 кала, оныңішінде бесеуі ғана: Шым- 

кент, Әулиеата (Тараз), Түркістан, Перовск (Акмешіт) ж әне Ж аркент ежелгі 

калалар болды, калған 23 кала өлкенің Ресейге косылуы барысында немесе 

одан кейін пайда болтан. Дегенмен де Қазан революциясына дейін мұнда ха- 

лык саны 50 мың адамнан асатын бірден-бір ірі кала болған жоқ. Тек торт кала 

ғана бұл цифрға жакындады:  1915 жылы Оралда — 47,5 мың,  1911 жылы Петро- 

павлда — 43,2 мың,  1913жылы Верныйда —43,2м ы ңж әне  1911  жылы Семейде 

— 34,4 мың адам тұрды.6 1914 жылы өлкенің калган  19 каласының әркайсысын- 

да халык саны  10 мың адамға да жетпеді.

Қалалардың көпшілігі әкімшілік орталықтар ретінде пайда болды.  Бірте- 

бірте, әсіресе XIX ғасырдың аяғы — XX ғасырдың басында біршама ірі кала- 

ларда — сауда ж әне мал шаруашылығы мен егіншілік өнімдерін ұқсату орта- 

лыктарынаайналған Оралда, Петропавлда, Верныйда, Семейде, Костанайда, 

Ш ымкентте, Әулиеатада ж әне баскаларында өнеркәсіптік даму үрдісі  бас- 

талды.


Қалалардыңхалкы негізінен көші-кон үрдісі есебінен өсті.  Қазакстан кала- 

ларында көбінесе орыстар, казактар мен татарлар тұрды.  1897 жыл ы кала түр- 

ғындары арасындағы орыстардың үлес салмағы Орал облысында — 82,8%, Тор- 

гай облысында — 76,2%, Акмола облысында — 56,4%, Семей облысында 54%, 

осы торт облыс бойынша барлыгы 66,7% болды. Осы облыстардагы кала түр- 

ғындарының арасында казақтар — 16%, татарлар — 14,3%, баскалары 3%-ын 

кұрады.

Қала халкының әлеуметтік құрамы да әр түрлі еді. Зерттеушілердің есеп- 

теу бойынша, Орта Азия мен Қазакстанныңтоғыз облысындағы кала түрғын-

571



дарының 20%-ына жуығы ауыл шаруашылығымен және ауыл шаруашылық 

кәсіп ш іл ігім ен   ай н ал ы сқан   (ш аруалар,  баты рақтар  ж ән е  басқалар). 

Әкімшілік, сотж ән е полиция әскери шенділерінің үлес салмағы 7,1%-ға, дін 

қызметшілері — 1,7%-ға жетті. Ең ірі әлеуметтік топ сауда буржуазиясы бол- 

ды  — 20,3%,  бірақ  бұған  саудада  жұмыс  істейтіндердің  бәрі,  соның ішінде 

жалдама жұмысшылар да енген. Рантьенің үлесі 2,1 % болды. Негізінен өнім 

өндірмейтін еңбекпен айналысқан бүл әлеуметтіктоптар 31%-ды құрады.

Орта  А зия  мен  Қ азақстанны ң  қала  халқының  қалған  белігі  (48,8%) 

кәсібінің  тегіне  карай  былайша  бөлінді:  тау-кен,  кен  өндіру  және  тамақ 

өнеркәсібінде — 33,1 % (негізінен жұмысшылар мен қызметшілер), малайлар, 

күндіктер — 9,6%, басқалар — 6,1 %.2

 *

 *



 *

 *

 7



Дегенмен, революцияғадейінгі Қазақстанның әлеуметгік- экономикалық 

бейнесін оның орасан кең аумағында бытырап жатқан осы азын-аулақ қала- 

лар аныктаған жоқ. Ш ынына келгенде,  Қазақстанды Ресейдің капиталистік 

даму жолынан өтіп үлгірмеген,  өзінің өнеркәсіп пролетариаты болмаған не- 

месе ж о к  деуге болатын, басым тұрғыда мал шаруашылығын және патриар- 

хаттык-рулықтұрмысты сақтап қалған үлттық шет аймақтары катарына жат- 

қызған  РКП (б)  X  сьезінің  анықтамасымен  келісуге  болады.8 Дегенмен де, 

Казақстанда капиталистік өндіріс әдісінің элементтері әлсіз болса да дамыды. 

Бұл оның неғұрлым алдыңғы қатарлы Ресейге қосылуының ең басты әлеу- 

меттік-экономикалық салдарының бірі болды.

Ғ асырдың басындағы Қазақстандағы әлеуметтік-демократиялықжағдайға 

кысқаша талдау жасаудан оның өлкедегі отаршылдық жағдайды бейнелегені 

көрінеді: халықтың көп үлтты құрамының қалыптасу үрдісі күшейді, байыр- 

ғы халыктың үлес салмағы кеміді  ж әне сонымен бірге  келімсек халықтың, 

негізінен алғанда орыстар мен украиндардың үлесі үлғайды; қалалар мен олар- 

дағы халықтың бірсыпыра өсуі байкалып, оның кұрамында метрополияның 

басқа аймақтарынан келген қоныс аударушылар және отаршылдық өкімшілік 

пен кәсіпкерлікке байланысты әлеуметтік жіктер мен топтар басым болды.9

2.  Ө Н ЕРК Ә С ІП Т ІҢ   Д А М У Ы

XVIII ғасырдың 30-жылдарының басында басталған Казақстанды Ресейге

қосудың аяқталуы  1861  жылгы крепостниктік құқы қ жойылганнан кейінгі

Ресейде капитализмнің қаулап өсуімен тұстас келді. Ресейдегі капитализм та- 

'рихының танымал білгірі В.И.Ленин былай деп атап өтті:  «Ресейде капита-

лизмнің басқа аумақтарға кеңеюге ұмтылысы біздің шет аймактарға ерекше

айқын  эсер  етті  ж әне әлі  де  эсер  етіп келеді,  ол  аймақтарды  отарлау орыс

тарихының реформага дейінгі, капиталистік кезеңінде кеңінен жүргізіле бас- 

талды. Еуропалық Ресейдің оңтүстігі ж әне оңтүстік шығысы, Кавказ, Орта

Азия, Сібір орыс капитализмінің отарлары ретінде қызмет етіп, капитализмнің 

терең ж әне кеңінен дамуын камтамасыз етуде».10

Ресей капитализмінің отары ретіндегі революцияға дейінгі Казақстанда 

негізінен өнеркәсіптің екі саласы, жергілікті жерде шикізаггар саласы дамы­

ды. Бұлар тау-кен өндіруші ж әне кен-зауыт өнеркәсібі, сондай-ақ ауыл ша- 

руашылық,  көбінесе  мал  өнімдерін  ұксату  жөніндегі  өнеркәсіп.  Тау-кен 

өнеркәсібі кенді Алтайда ж әне Орталық Қазақстанда дамыды. Онда түсті ме- 

талдар мен көмір кен орындары игеріле бастады. Әрине бұл өнеркәсіптің жос-

572





Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   489   490   491   492   493   494   495   496   ...   667




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет