Уақытша   үкіметті қолдауға, елде дем ократиялы қ республика орнатуға кол  жеткізу

л арды ң   бұл  көзқарасы н   «Алаш»  қозғалы сы ны ң  басқа  бір  ж етекш ісі  А. 

Б ай тү р сы н о в та куаттайды , ол  1919 ж ылы «Ақпан револю циясы н қазақ- 

тарды ң  дүры с  түсініп,  қуаны ш пен  қарсы   алған  себебі,  бірінш іден,  ол 

қазақтарды  патша үкім етінің езгісі мен зорлы қ-зомбы лы ғы нан босатты, 

екінш іден, олардың көкейтесті арманын жүзеге асыруға — дербес билікке 

деген үмітін колдады» деп ж азд ы .172

Р еволю ц и яд ан   кейін гі  алғаш қы   күн д ерд е-ақ н егізінен   оры с халқы - 

ны ң   қ а л ы ң  то п тар ы н а н   ө к іл д ік   етк ен   қ оғам ды қ ж ә н е   б асқ а  ком итет- 

терд ің  үл гісім ен ,  «Қ азақ»  газетін ің  ж ә н е ұлтты қ зи ялы ларды ң  мұры н- 

д ы қ болуы м ен облы сты к,  уездік ж ә н е  болы сты қ к азақ  ком итеттері  құ- 

ры ла  бастады .

О блы сты к  к а за к   ком итеттері  оларды ң  тиісті  орталыктарында:  1917 

жылғы  10  науры зда  — Оралда  (төрағасы   — Ғ.  Ә лібеков);  11  науры зда  — 

Семейде (төрағасы — Р.  М әрсеков) ж өне Омбыда (төрағасы  — Е. Итбаев); 

н ауры зды ң  аяғында  -   Верныйда  (төрағасы  —  И.  Ж айн ақов)  ж әне  т.б. 

күры лды .173 Бұл облы стык казак комитеттері уездер мен болыстарда тиісті 

ком итеттер ұйымдастырумен катар, «Қазақ»  газетінің көмегімен бірден- 

ак казактарды ң облы сты к съездерін дайындауға кірісті, ол үшін мысалы, 

Семей облысы бойынша Р. М әрсеков бастаған  15 адамнан тұратын комис­

сия сияқты  арнаулы  ком иссиялар күрылды.

Үйымдастыруш ылары мен «Қазак»  газеті редакциясыны ң пайымдауы 

бойы нш а, осы съездерде бұл күрестің әлеум еттік базасын кеңейту ж әне 

д ем о к р ати ял ы к ,  ф ед ер ац и я лы к Ресей  ш еңберіндегі  ұлтты к автоном ия 

ж олы н д ағы   кү р есте  к а з а к   халкы н ы ң   калы ң   топтары н  «топтастыру» 

ж өніндегі  аса маңы зды  саяси ,  әл еу м еттік -эк о н о м и к а л ы к  ж ән е мәдени 

талаптарды анықтауға тура келетін еді.  Облыстык қазақ комитеттері съез- 

дерге дайы ндалум ен ж ән е ө зд ерін ің  уездік ж ән е бблы сты к органдары н 

ұйымдасты румен  катар, облы сты к коғамды к ж әне баска комитеттермен 

де,  У акы тш а үкіметтің органдары мен де ы нты мақтастық жасады.  М ыса­

лы, Әлихан Бөкейханов Торғай облысы бойынш а, М ұхаметжан Тыныш - 

баев  Ж етісу  облы сы   бойы нш а  (эсер  А.  Ш кап ский м ен   бірге)  У акы тш а 

үкім еттің   ком и ссарлары   болды.  Қ а за қ   ұлтты қ  козғалы сы н ы ң   н ақ  осы 

ж етекш ілері  У ақы тш а үкім еттің Түркістан  ком итетінің (Таш кентте) кұ- 

рамына енгізілді, дегенмен, Торғай облысында болған Ә.  Бөкейханов бұл 

ком итетте ж ұм ы с  істей алмады .  А.  Б ай тұрсы нов,  М.  Ш окаев,  М.  Д ула- 

тов, Ж . Досмұхамедов, X. Ғаббасов, Ж .  Акбаев, С. Кадырбаев, С. Д осжа- 

нов, А.  Бірім ж анов,  А.  К рзы бағаров, Ғ.  Қ уаны ш ев,  Б.  Қ ұрм етов,Ә .  К е- 

н есарин ,  М.  С ам атов,  Р.  М әрсеков ,  Б.  М айлы баев,  А.  Тұрлы баев ж ән е 

зиялы ларды ң баска өкілдері У акытш а үкіметтің жергілікті органдарында 

ж ұм ы с  істед і.174

Қ азакком итеттері, әдетте, бастапкы пайда болған кезінде, бұдан бұрын 

атап өтілгеніндей, көбінесе келімсек халық өкілдерінен тұрған облыстық 

ж әне уездік қоғамдык, коалициялы қ ж өне басқа комитеттердің құрамына 

өз мүшелерін жіберіп отырды. Ол комитеттер арасында бүрынғы режимнің 

байырғы халы кж өніндегі  көзқарастары  мен жұмыс әдістерінен әлі де бас 

тартпаған  отарш ы лды к  әк ім ш ілік  ш енеуніктерінің аз  болмағаны н  атап 

өткен   ж өн.  О рал  о б лы сты к  к а за к   ком итетінен  О блы сты қ  азам атты к 

ком итеттің кұрам ы на Д.  К үсепқалиев, Ғ.  Ә лібеков ж өне II М емлекеттік 

Д уманы ң  депутаты   Б.  Қ аратаев  кірді;  Омбы  коали ц иялы қ  ком итетінің

660

қүрамына М емлекеттік Д уманың бұрынғы 

мүшесі А. Тұрлыбаев енгізілді; ол осы ко- 

митеттің казак бөлімін басқарды, оған (бө- 

лімге) сондай-акЖ антасов, М ұқышев ж ә- 

не А.  Ш онаев енді. А. Байтұрсынов, Н. Бе- 

гімбетов,  С.  Қ ады рбаев,  М.  Түнғанш ин 

Торғай  облы сты к  азам атты қ  ком итетіне 

кірд і.175 Осындай байырғы халы қты ң, әсі- 

ресе,  ұлтты к зиялы ларды ң саяси  белсен- 

ділігі  өскен  жағдайда  1917  ж ы лды ң  көк- 

темінде:  Торғай  (О ры нбор  каласы ,  2—8 

сәуір,  300-ден  астам  делегат,  төрағасы   — 

А. Байтұрсынов), Ж етісу (Верный каласы, 

12—13 сәуір, 81 делегат, төрағасы — И. Ж ай- 

наков),  Орал  (Орал  каласы ,  19—22  сәуір, 

800-ден астам делегат, төрағасы — Ж . Д ос- 

мұхамедов),  А км ола  (Омбы  каласы ,  25 

сәуір -  5 мамыр,  150-ге жуы қ делегат, төра- 

ғасы — А. Түрлыбаев) казак облыстык съез- 

дері  өткізіл д і.176

Бұл  съездер  ұлт  азаттығы ,  ж ер  мөсе- 

лесін, діни, м әдени-коғам ды к ж өне баска 

проблемаларды  ш еш у жолы ндағы   күрес- 

тегі қазақ қоғамы ны ң калы ң топтары ны ң 

стратегиялык міндеттерін белгілеуге ұмты- 

лып кана қоймай, сонымен катар осы мак- 

саттарға жетудегі тактикалы к бағыттарды 

ж асауға,  өздерінің одактастары   мен  кар- 

сыластарын ж әне т.б.  көрсетуге тырысты.

Бұл съездердің бәрі  Уакытш а үкіметті 

ж әне соғысты ж еңіске жеткенге дейін жа- 

лғастыруды  ж актағаны м ен  де,  өздерінің 

шешімдерінде патша өкіметі кұлаты лған- 

нан кейінгі ж өне Ресейде демократиялан- 

дыру  басталған  кездегі  к азак   халкы ны ң 

негізгі  саяси,  әлеум еттік-экон ом и калы к 

ж ән е  мәдени  талаптары н  көрсетті.  Бұл 

форумдардың жұмысына Торғай съезі жөн 

сілтеп берді,  ол  бірінш і  болып ш акы ры л- 

ды  ж әне  олар  үшін  мұны ң  ш еш імдерінің 

зор маңызы болды. Торғай съезі неғұрлым 

кең  көлемде  өкілді  болуымен де ерекш е- 

ленді: оған осы облыстың ғана емес, соны ­

мен катар Акмола, Семей ж әне Сырдария 

облыстарынын да делегаттары, сондай-ак 

Т а т а р с т а н ,  Б а ш қ ұ р т с т а н ,  О з б е к с т а н , 

О ры нбор  ж әне  баскалары ны ң мұсылман 

ұйымдарының өкілдері қатысты.  С ъездің 

жұмысына  Ә.  Бөкейханов,  А.  Байтұрсы -

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: