ресім-   делмегендігі мен орасан үлкен өлке аумағында бытырап жаткандығы  жөне

татарларды ң, баш кұрттардың, басқа да ұлтты қж өне мұсылман қозғалыс- 

тары м ен  ж ақы ндасуға,  ал  ж ергілікті  жерлерде,  уездер  мен  қалаларда 

соц и али стік  партияларм ен, өсіресе, оңш ыл эсерлерм ен, мены певиктер- 

мен жөне басқалармен одак жасасуға мәжбүр етті.  1917 жылдың көктемінде 

болып өткен облыстық қазақ съездері партияның бағдарламасын әзірлеуге 

жәрдемдесті, ал бұл съездердің делегаттары, сон дай -ақоблы сты к, уездік 

ж ән е  болы сты к қ а зак   ком итеттерінің  мүш елері  «Алаштың»  әлеуметтік 

негізін қүрады.  Партия мүш елерінің саны, толы қ емес деректер бойынша, 

5 мындай адамға жеткен, ал «Қазақ» газеті іс жүзінде оның органы болған. 

«Алаш» партиясы  бағдарлам асы ны ң негізі I Б үкіл қазақ съезінің (Орын- 

бор,  1917  жы лғы   21—26  шілде)  ш еш імдерінен түрды,  бұл  кезге  карай ол 

кадеттерден аулақтап, оның солға карай бейімделгені байкалды, жергілікті 

К ең естердің  көп ш ілігін е  басш ы лы қ еткен эсерлерм ен,  сон дай -ақ Сібір 

автономиясын жақтауш ылармен байланысы күшейді. Эсерлермен жакын- 

дасу С ібір құрамы нда к азак  халкы ны ң өзін-өзі билеуі  көзделген федера- 

цияны тану негізінде болды. «Алаш» партиясы қазақ коғамындағы өз ыкпа- 

лын едәуір күшейтті, оның мәдени ағартушылық пен оппозициялык либе- 

рализмнен үлтты қ-мемлекеттік демократиялы к басымдыктары айкын са- 

яси ұйым ж ағы на қарай дамуы тездетіле түсті.

М ұсылмандар козғалы сы  негізінде «Ш ура-и Ислам» партиясы құрыл- 

ды ж ә н е Гурьевте, Семейде, Актөбеде,  Қазалыда, Павлодарда, Верныйда 

халы к ком итеттері  пайда болды, олардың басш ылары эсерлер мен мень- 

шевиктерге жакы н бағдар ұстанды. Ташкенттегі съезде (1917 жылғы сәуір) 

калы птаскан  «Ш ура-и  Ислам»  партиясы ны ң  Қ азакстанда  Ш ымкентте, 

Әулиеатада, П еровскіде, Қазалыда ж әне баска калаларда жергілікті ұйым- 

дары болды,  оларға мұсылман дінінің православие дінімен тең қүкыкты- 

лығы, діни  ш ектеулердің ж ойы луы ,  ислам  діні  о қ у :оры ндары ны ң  ашы- 

луы, М екеге м інәж ат етуге (каж ы лы кка баруға) рұксат ету ж әне баска да 

діни кұкы қтар мен бостанды ктар үшін  күрескен татар, өзбек, казак діни 

кайраткерлері мен катардағы мұсылмандар кірд і.185

Бүл кезенде Омбының, О рынбордың, Таш кенттің, Семейдің ж әне ба- 

с қ а л а р ы н ы ң   о қ у   о р ы н д а р ы н д а   о қ и ты н   қ а з а қ   ж астар ы   ж а стар д ы ң  

үйірм елерін, ұйымдарын кұрды, олар алғаш кы  кезде мәдени-ағартуш ы - 

лы қ проблемалармен айналысты.  1915—1917 жылдарда Орынборда жастар- 

дың «Еркін дала», Омбыда «Бірлік», Оралда «Жас казак», Троицкіде «Үміт»

* ұйымдары ж ә н е басқа қалаларда 20 шақты үйірмелер мен топтар қүрыл- 

ды, олар көкейкесті тақы ры птарға арналған листовкалар, өлеңдер тарат- 

ты, кеш тер, пікірсайы стар ж ән е т.б.  ұйымдастырды.  Олардын белгілі бір 

бағдарламасы ,  идеялары   болған  ж о к  ж ән е  өлеуметтік  құрамы  ж өнінен 

әртекті болды.  Алайда олар қазақ халкын патша өкіметінің ұлттык-отар- 

ш ы лды к езгісінен  азат  етуді,  өз  халкы ны ң  көзін   ашуды  шын  ж үректен 

тіл ед і,  е ң б е к ш іл е р д ің   са н а сы н д а  ұл тты к  то п тасу ,  б о стан д ы к   ж ә н е  

тәуелсіздік идеялары н оятуға талпынды.

Осы  топтар  мен  үйірмелер  арасында  ең  батыл  ж әне  революциялық  іс- 

кимыл бағдарламасы болған Әулиеата уезінде Тұрар Рысқұлов ұйымдастырғ- 

ан «Қазақ жастарының революциялык одағы» еді. Одактың құрамына қазак 

халқының орташа ж әне дәулетті емес топтарынан шыккан алдыңғы катарлы 

казак зиялылары енді. «Қазак жастарының революциялықодағы» өз бағдар- 

ламасында Уакытша үкімет кезіндегі Қазакстанның қоғамдық-саяси өміріне

666

талдау жасай келіп, былай деп атап өтті: «Акпан революциясы... 

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: