молдаларды ң білімсіздігінде, байлардың дарақылығы мен катыгездігінде
(кайы ры м сы зды қ), отарш ылдардың қазақ ш аруаларын талап-тонауында
жатыр деп санады. Осының бәрінен шығаратын жол коғамды оқу-ағарту,
И. Г аспринскийдің ж үйесі бойы нш а ж аңа әдіспен оқыту, қазақтарды ң
оты ры қш ы лы қ тұрмыс салты на көш уі (қала салу) деп білді. Өз кезінде
бұлар прогресш іл идеялар еді. М. Сералин мен айқапты қтарды ң сіңірген
еңбегі мынада: олар жәдидш ілдіктен, ағартушылыктан алға кетті, өз иде-
ялары нда қ а зақ ш аруалары ны ң, еңбекш і бұқараны ң бытыраңкы ж әне
стихиялы арм ан-тілектері мен ойларын көрсете білген революцияш ыл
дем ократтар деңгейіне дейін көтерілді. Айкаптықтарды жас түріктер де
ген сияқты, жас қазақтар, жас ұлттық буржуазиялық-демократиялык коз-
ғалыстың қатысушылары деп атауға болар еді. Сонымен бірге жас бұхара-
л ы қ т а р — ж ә д и д ш іл е р д е н ай ы р м аш ы л ы ғы , М. С ерал и н мен он ы ң
ізбасарлары клерикализм нен азат, шынына келгенде либерал-демократ-
тар, ш аруаш ы лық жүргізудің отырыкшы фермерлік әдісін, орыстың озы қ
мәдениетін насихаттаушылар болды. «Қазак» газеті ж ары кка ш ыққаннан
кейін айқапты қтар арасы нда ж ік туды. Біреулері мұсылман козғалы сы -
ны ң ж ақтастары на қосылды (М. Қ аратаев), басқа біреулері ағартуш ы-
лы қтан отарш ы лды қ жүйені қирату, қазақ ұлттык мемлекеттігін, ұлттық
білім беру жүйесін құру идеясына көшті. Түбірлі жалпыұлттық мүдделерді
қорғап, дәйекті түрде ілгері басқандарды ң дұрыс істегенін тарихтың өзі
дәлелдеді.
XX ғасырдың басындағы ағартуш ылық қозғалыска біз Қ азақстанда та-
маш а кадрлард ы ң тұтас саң л ақ тар ш оғы ры ны ң пайда болғаны үшін
м індеттім із,111 олар ұлтты қ қайта өрлеудің басында тұрып, революциядан
к е й ін -ақ х ал ы қ қ а білім беру саласындағы кең көлемді шабуылды жүзеге
асы ру үшін нақты негіз дайындады. Батыстағы А‘ғарту д әуірінің «миды
тазарты п» ж аң а қоғам ды қ-саяси қаты настар үшін ж ол арш ыған үлы
өкілдері сияқты казақты ң алғаш қы ағартуш ылары да өз халқы ның сана-
сы на бостанды қ, тендік ж ән е туы сқанды қ, әділеттілік идеялары н, зор-
лы қ-зом бы лы ққа қарсы күрес рухын сіңірді.
М. С ералин к а за к ағартуш ы лары ж ас буы ны ны ң ж арқы н өкілі б ол
ды, халы қ ағарту мен қ азақтарды ң тұтас ұрпағы н төрбиелеу саласы нда
өте көп іс ты нды рды . Ол өзін «балаларды ж аң а әдіспен оқы туға көш у,
А қтөбеде мұғалімдер м ектебінің аш ылуы , ж ергілікті ж ерлерде мектеп-
тер мен м едреселердің пайда болуы , қ а за қ балалары ны ң қалалы қ мек-
тептер мен медреселерде оқуы , оларда оқиты ндарды ң көбеюі қуантады»
деп ж а зд ы .112 Ол ө зін ің ағартуш ы лы қ идеялары н берік қорғап, былай
деп жазды: «Біздің үнемі ж ән е ш арш ап-ш алды қпай талқылағанымыздан
мы надай екі қоры ты нды ж асауға болады: кала сал, ж инақы тұр, сонда
ғана ш ағын болса да құнарлы ж ер үлесіне иелік ете аласы ң. М ектептер
мен м едреселер сал, м ектеп тер аш, балаларды окы т, колөн ерін үйрен,
сонда ғана сен халықты кұрайтын адам боласың. Әйтпесе сені жер бетінен
ж ойы п ж іб ер ед і» ."3
«Біздің өткендегі ж әне казіргі жағдайымыз» деген макаласында М. С е
ралин былай деп атап көрсеткен: ғалымдар «дүниенің дамуын ұрыс шай-
қастары н а...» ұқсатады . «Бұл соғы ста адамы көп халы к ж еңбейді, қай-
та ғы лы м ы , өн ері ж оғары х ал ы қ ж ең еді. С он д ы ктан біз б аск а халы к-
тармен ж ары ста ая қ астында калғы мы з келмесе, біз балаларды біліммен
704
қ арулан д ы руы м ы з керек». « Қ азір гі зам ан туралы о й л а н а о ты р ы п , —
деп ж алғасты рған ойы н одан әрі автор, — мы надай ойға келесің : Рссей
мемлекетінде әрекет ж асап , бақы тты тұру үш ін ғы лы мды , өнерді үйре-
ну ж ә н е оры с тілін білу к аж ет. Бұл үш ін м ектеп к е р е к , ал оған то р т-
бес үй дің ш амасы келм ей ді. Елді м екен д ер мен к е н т салуд ан б аск а
ш ы ғар ж ол ж о к » .114
Сонымен бірге М. С ералин «Айқап» беттерінде мұсы лмандарды ң қа-
сиетті кітабының мазмұнын ыңғайлы, түсінікті нысанда баяндауға ты ры-
сқан авторлардың мақалаларын ж ариялап отырды.
«Айқап» ж урналы ны ң қ а за қ ф ольклоры н зерттеудегі, абайтануды
калыптастырудағы, орыс ж әне дүниежүзі класси калы қ әдебиетінің руха-
ни мұрасын насихаттауда атқарған рөлі зор.
Сонымен бірге ж урнал беттерінде кейде ж аңа өдіспен оқы туға түрік-
татар көзқарасын уағыздайтын жарияланымдар басылып отырды. М .-Ж . Кө-
пеевтің, Д. Кдшкынбайұлының және басқалардың макалаларында діншілдік
ж әне шариғатка бейімдік сарыны болды. «Айкап» беттерінде түркі-татар
тілінде жаңа өдіспен окытуға артыкшылык берген, А. Байтұрсыновтың казақ
жазуы саласыңдағы реформаторлык ізденістеріне карсы ш ыккан авторлар
ұйымдастырылған түрде жарияланып отырды.
Бірінш і дүниеж үзілік соғы сты ң басталуы ж ағдайы нда едәуір ш ие-
леніскен зор карж ы киы нды ктары , зиялы ларды ң бір б өлігін ің сол кезге
карай өзінің көркем дік толы скандығы мен, к а зак әдеби тілін түлетуімен,
стилінің сындарлылығымен ж өне ең бастысы — толғағы жеткен жалпыұл-
ттык проблемаларды коюымен әйгілі болған «Қазак» газеті жағына шығуы
1915 ж ы лды ңтамы зы нда «Айкап» журналы шығуының тоқтатылуы на се-
беп болды.
Ағартушылардың өздері арасында түңіліс етек жайды, олардың ката-
рында: револю циялы к өдістерді жақтауш ы ларға ж ән е ұстамдылы к пен
ымырашылдыкты жактауш ыларға жіктелу терендей түсті. Бүкіл XX ғасыр
бойында өдебиетте ж урналдың жабылу себептері мәселесі бойынш а дау
жүрді. Пікірсайыска салынбай, ғасырдың басындағы ұлт-азаттық қозғалы-
сы қайраткерлерінің қайсыбірі орыс револю циялары ны ң ж ән е сам одер
жавие күйреуінің қарсаңы нда ең басты ұлтты к коғамды қ-саяси ж өне ғы-
лыми-әдеби басылымға айналған «Қазак» газетін құрушы үштікпен (А. Бай-
тұрсынов, Ә. Бөкейханов, М. Д улатов) бәсекелесе алуы екіталай екенін
ғана ескерте кеткен жөн.
Достарыңызбен бөлісу: