Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих
жүктеу/скачать 47,68 Mb. Pdf көрінісі
|
kozybaev mk bas red kazakstan tarikhy kone zamannan buginge
| Мұхамеджан Сералин.
ды, либерал-революциялық ниеттегі студент жастарды іс ж үзіндетоптасты ры п, олардың назары мен жігерін жалпы ұлттық проблемаларды шешуге шоғырландыра білгенін айту керек. «Айқап» патша өкіметінің реакциясынан кейін қазақ қоғамы н оятты , «Қазақ» газеті оны ң ж ақсы дәстүрлерін ж алғасты рып, ж аңа биікке көтерілді. М. С ералинмен катар, Б. Қаратаев, Ж . Сейдалин, С. Торайғыров жур- налдың рухани ж етекш ілеріне айналды. «Айқап» төңірегіне әртекті қазақ д ем ократи яш ы л зи ялы лары н ы ң , талантты студент ж астарды ң өкілдері топтасты. Ж урналға А. Ғалымов, М. Ж олдыбаев, Т. Ж омартбаев, М. Ка- ш имов, Қ. К ем ең геров, М .-Ж . К өпеев, А. М ұсағалиев, Б. С ы ртанов, С. Л ап и н, Н . М анаев ж өн е б асқалар белсене катьісып түрды. Ж урнал беделінің өсуіне бастапқы кезенде оны ң жұмысына А. Байтүрсыновтың, М. Д улатовты ң қатысуы себепш і болды. Дала өлкесінің демократияш ыл қ а л ы ң ж үртш ы лы ғы к е й ін н е н қ а з а қ м ә д е н и етін ің , әд еб и етін ің аса к өрн ек ті қ а й р аткер л ер ін е айналған дары нды тұлғалар: С. С ейф уллин, Ш. Кұдайбердиев, Б. Майлин, С. Дөнентаев, С. Торайғыров, М. Ж ұмабаев- т а р д ы ң ш ы ға р м а ш ы л ы ғы м е н т а н ы с у ғ а м ү м к ін д ік алды . Ж у р н а л беттерінен қы рғы з И. А рабаев, ноғай С. Ғаббасов, түрікмен Ш. Н азари ж ән е басқалар көрінді. К азақ әйелдері Сақы пжамал Тілеубайкы зы, М а риям С ейдалина, Гүлайым Ө теген қы зы , Н әзи п а Қ ұлж ан ова ж урнал беттерінде әй елд ерд ің тең құқы қты ғы , қ а за қ әй елдерін азат ету, бала- лар мен аналарды қорғау проблем асы н көтерді. Ж урналды ң бірінш і нөмірінде М. Сералин оқырмандарға басылымды кұруды ң ұзақ қа созы лған окиғасы н түсіндіріп берді: «Біз бір-бірімізді үнемі... кін әлап ж үрдік... Басы м ы з қосылмады. ...Біздің қазақты ң неше жерден «кап» деп капы калган істері көп. «Кап» дегізген қапияда өткен істеріміз көп болған сон, ж урналы м ы з да өкініш ім ізге ы лайы к «Айқап» болды».105 «Айкап» журналы 1911 жылғы қаңтардан 1915 жылғы қыркүйекке дейін әуелгіде айы на бір рет, ал сонан соң екі рет шығып түрды. Барлығы 88 нөмірі шықты, таралымы 1000 данага дейін ж етті.106 «Оқиғалар» айдары нан көрініп оты рғанындай, ж ер-ж ерден Таш кент, Верный, Ш ым кент, Әулиеата, Орал, Қ останай, Торғай, Ақтөбе, М аңғыс- 702
тау, Бөкей Ордасы, Омбы, Қ апал, Семей, А ягөз ж өне баска жерлердсн хабарлар түсіп тұрған. «Бізге не істеу керек?» деп аталған бас мақаласында «Айқап» өз бағдар-
ламасын былай деп белгілеген: «1. О ты ры кш ы лыққа көш у, қалалартұрғы зу, жерден қол үзбеу. 2. М ектептер мен медреселер ашу, білімді әрі мәдениетті болу. 3. Дін істерін өз колы на алу, өз мүфтиін сайлау. 4. М емлекеттік Д уманы ң мінберінен халы қ мүдделерін қорғау ж өне оларды үкіметке ж еткізе алатын депутаттарды ң болуы. 5. Петербургте тұрақты өкілдік болуы ».107 «Айқап» нөмірден-нөмірге жер мәселесіне зор көңіл бөліп отырды. Бұл түсінікті де. Патша өкіметі орыс ж ән е украин ш аруалары н коны с аудару қозғалы сы ны ң қарқы ны н ұлғайту максаты нда казақтар д ы ң кұнарлы жерлерін күштеп тартып алу жолымен «коныс аудару қорын» құрды. «Ай- қап » ж е т е к ш іл е р і м ү н д а й ж а ғ д а й д а к ө ш п е л іл е р м ен ж а р т ы л а й көш пелілердің оты ры қш ы лануы , «тұрғылықты ауы лды к елді мекендер» салу, егінш ілік негізінде қазақ ш аруалары ны ң тұрм ы с-салты н өзгерту қажет деп санады. «Казақ» газетініңж етекш ілері, ең алдымен Ә. Бөкейха- нов басқаша көзкараста болды. Ж урнал мен газет арасындағы жер мәселесі жөніндегі пікірсайыс екі ж ақты ң да көп күш ін алды. «Айқап» журналы ағарту ісі мен мәдениеттің ж арш ы сы болды. М. С е- ралин «біздің ғасыры мы з — ғы лы мны ң ғасыры» деп сан ад ы .108 Ол Ш. Марджанидің, Ы. Алтынсариннің ізбасары болды. Ж әдидш ілдіктің, ж аңа әдіспен дауыстап оқы тудың атасы И. Гаспринскийді өзін ің ұстазы ж ән е төлімгері деп б ілд і.109 XIX ғасы рды ң аяғы нда ж әди дш ілдік и д еял ы қ-саяси ағы м ретінде қалыптасты, оны ң жолын кууш ылар жәдидтер («жаңашылдар») деп атал- ды. Ж әдидш ілдер мұсылман д ін ін ің озбы рлы ғы н а қарсы ш ы кты , өз ха- лықтарын еуропалық мәдениетке, ең алдымен мектеп пен медреседе еуро- п алы қ дыбы стап оқы ту өдісіне тартуды ң ж ақтастары болды. Ж әди д қайраткерлері ж еткілікті болғанымен, Қ азақстанда ж әдидш ілдік қалы п- таспады. И. Г аспри н ски й ұсы нған ж әди дш ілдік ө р кен и етк е ж е тк ізер жолдағы басты кедергі ислам ны ң озбы рлы ғы , ортағасы рлы қ д әстүрлер мен әдет-ғұрыптар деп санады. Қ азақтардың рухани өміріне ислам ы қпа- лы ны ң д әреж есі Т атарстан , Баш кұртстан, Қ ы ры м ж ә н е Т үркістан м ен салы сты рғанда едәуір өлсіз болды. Қ азақстанда ағартуш ы лы к қозғалы с ұлтты қ қайта өрлеу ж олы ндағы басты кедергі отарш ы лды к деп санады . И. Г аспринский түрік-татар бірлігі туы асты нда ә р е к ет етті. Ал Қ а за к - стандағы ағартуш ы лар татар ж ә н е бұхара теол огтары н ы ң , тү р к і-татар жазуының үстемдігіне жан сала карсы шықты. «Ш ығыстың көрнекті ағар- туш ыларының еңбектері, - деп жазды М. С ералин, — туған халы қтілінде оқу мен білім алуды ң ж ә н е оны құрм еттеудің пайдалы ек ен ін е біздің көзім ізді ж еткізд і» .110 Дегенмен, С. Ж . Асфендиаровтың айтуынша, М. Сералин «тегінде, та тар мәдениетімен ж әне оның прогресш іл дәстүрімен мейлінш е көп дөре- жеде байланысты болған». М. С ералин бастаған «А йқапты ң» ізб асарлары к л а с с и к а л ы к ж ө - дидш ілдіктің ж ақтауш ы лары болды. Олар к а зақ қоғамы м еш еулігінің, ескіргендігінің негізгі себебі — халы кты ң сауатсы зды ғы нда жүктеу/скачать 47,68 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|