Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих

теуші  К.  А табаевтың деректері  көрсетіп  оты рғандай,  «Қ азақ»  газетінің 

беттерінде ж арияланған, бүгінгі күні қолда бар ж ән е «Қазақ» басылымы 

жинағында келтірілген материалдардың жартысынан астамын солар ж аз- 

ған .1І8Тек А. Бөкейхановты ң өзі  «Қазақ» үшін  200-дей  макала жазыпты.

Бағдарламалық мақалада (авторы А.  Байтұрсынов)  газет «ұлттың көзі, 

құлағы ж әне тілі» деп аталған.  Редактордың пікірінш е,  газет адамдардың 

мүдделеріне қызмет етуге, білімді таратушы, халықтың қорғаушысы, оның 

рухани тәлімгері болуғатиіс.  Сонымен, А.  Байтұрсымов нағыз жалпыха- 

лықтық басылым құруды ойлады ж әне оны ж үзеге асырды.

Газетті оның негізін калаушылар «Қазақ» деп атады. Халықтың өз атын 

қалпына келтіріп, олар сол аркылы отарш ылар тарапы нан бүратаналарға 

менсінбей қарауға қарсы  наразы лы қ білдірді,  қазақтар арасы на ұлтж ан- 

дылык мактаныш ж әне бірлік идеясын таратты.

Г азеттің  б ірін ш і  н өм ірін де  б асы лған   б ағд ар л ам а л ы қ  м ақал асы н д а 

А.  Байтүрсы нов отарш ы лды қ реж им жағдайлары ндағы   үлтты ң тағдыры 

туралы  мәселені  аш ы қ  қойды.  Ол  былай  деп  жазды:  «Ө зіміздің  өзін дік 

ерекш елігімізді сақтап  қалуымыз үшін біздің бар күш  пен  күралды  жұм- 

сап,  оқу-ағартуға ж ән е ортак м әдениетке  ұмты луымыз  каж ет;  бүл  үшін 

біз  әдебиетті  ана  тілінде  дамытумен  айналысуды   бірінш і  борыш   деуге 

міндеттіміз.  Өз тілінде сөйлейтін ж әне өз әдебиеті  бар халыктың ғана дер- 

бес өмірге үміттенуге кұқылы  екенін еш қаш ан ұмытпау керек».119

«Қазак» газеті XX ғасырды ң басындағы  азатты к козғалы сы ны ң стра- 

тегиясын аныктап берді. Ә. Бөкейханов былай деп атап өтті:  «Ж уы к арада 

далада, бәлкім, қазақ арасында белең алып келе жаткан екі саяси бағытка 

сөйкес  екі  саяси  партия  ұйы м дасты ры латы н  сы ңайлы .  О ларды ң  бірі 

ұлттык-діни партия деп аталуы мүмкін ж ән е де казактарды  баска мұсыл- 

ман халықтарымен біріктіру оны ң мұраты болып табылады.  Баска бір ба- 

тыстык бағыт қырғыз даласы ның болашағы — осы сөздің кең мағынасын- 

да — батыс мәдениетін саналы түрде іс ж үзіне асыруда деп біледі».120

«Казак» газеті екінші бағыттың ой-пиғылын  көрсетті.  Ол түжы ры мда- 

малық проблемаларды көрсеткен кезде соны   негізге ала отырып  жазды . 

Ең алдымен Ә.  Бөкейханов, А.  Байтұрсы нов  к а зак  халкы ны ң өркениет, 

түрік дүниесі тарихы нда алатын орны н аны ктап берді.  Халықты топтас- 

тыру, оны ң ежелгі мәдениетін ж ән е дем ократи ялы к Ресей кұрамы ндағы  

казак ұлттық мемлекеттігін кайта түлету проблемалары  газет қы зм етінің 

өзегіне айналды.  «Ш аруаш ылықтағы өзгерістер» деген сериялы  м ақала- 

ларында Ахмет Байтұрсы нов казак халкы ны ң эволю циялы қ даму ж олы н 

қорғап,  адам зат  өркен и етін ің   эволю ц иясы н   ж өне  м әдени ет  тарихы н 

көрсетті.

«Қазақ» газеті өз беттерінде халы кағарту, кітап шығару м әселелеріне 

басымдық берді. XIX ғасырдың екінш і жартысындағы ұлы ағартуш ы лар- 

дың дәстүрлерінде тәрбиеленген к азак  демократияш ы л зиялы лары  Ш ы - 

ғыс пен Батыс ағартуш ы ларыны ң тәж ірибесін ж инақтап, тұтас доктри на 

жасады.  Мысалы, И. Гаспринскийдің жаңа өдіспен оқыту туралы идеясы- 

ның өзін кабылдай отырып, олар оны түрік-татар үстемдігі идеологиясы - 

нан,  оқытуды  дінмен  косудан  тазартты.  Егер  И.  Г аспри н ски й дің   ізба- 

сарлары ж аңа әдіспен дауыстап окытудан татар мәдениеті мен ж азуы ны ң 

үстемдігін тануға карай жүрсе,  казак дем ократтары   А бай,  Ш оқан   ж ә н е 

ЬІбырай ағартуш ы лы ғы нан  отарш ы лды қ реж имді  қирату,  қ а за қ  мемле-

707

кеттігін   қайта туғы зу идеясы на бет алды.  Бұл  эволю цияда А.  Байтұрсы- 

н овты ң  ғы лы м и -п едагоги калы қ ізденістері  ерекш е  рөл  атқарды,  соны ң 

арқасы нда ұлт қазақ әліпбиін алды, қазақ тіл інің фонетикасы, синтаксисі, 

этимологиясы, сөз өнері теориясы мен мәдениеттарихы дамытылды. «Осы 

ты ны мсыз еңбегімен, — деп жазды XX ғасырдағы ұлы ойшылдың 50 жасқа 

толған  күнінде  М.  Д улатов,  — Ахмет Байтұрсы нов қазакты ң  сөз өнерін 

жоғары сатыға көтеріп, ұлттық мектеп пен туған әдебиет үшін берік іргетас 

калады ».121

«Казак» газетінің беттерінде аграрлық проблеманың Ә. Бөкейханов бас- 

таған  көрн екті  білгірлері  отарш ы лды кты ң мәнін,  қазак ш аруалары ны ң 

құнарлы   ж ерлерін   алып  қою  арқы лы   қоны с  аудару қоры   құры луыны ң, 

ш аруалардың ж ерсіз қалуы үрдісінің мәнін ашып көрсетті. «Казақ» газеті 

Ә. Бөкейхановтың жер мәселесі жөніндегі тұжырымдамасын корғады, онда 

егіншілікпен ұштастырылған көшпелі мал шаруашылығын, қауымды қжер 

пайдалану  н егізінде ж ер алқаптары ны ң тұтастығын,  олардың құнарлы - 

лығын сақтау көзделген еді. Ж ер үлесінің болмашы жағдайында отырық- 

ш ы лы ққа көш у, егінш ілік,  агроном ия тәж іри бесі, диқан ны ң  күнделікті 

титықтататы н еңбегінің қаны на сіңген етенелігі болмаған жағдайда орыс 

деревнясы   үлгісіндегі  ауы лдар  құру  казақ ш аруалары на  мал  шаруаш ы- 

лығы  кәсібін ен   бірж ола  айы рылу,  Баш құртстан  мен  Қ останай  уезінде 

болғаны ндай,  м ұктаж ды қтан  жерді  қоны с  аударуш ыларға  сату  қатерін 

төндірер еді.

«К азак»  газеті мұсылман діні  мәселесі бойынш а ғылыми  негізделген 

так ти к а  ұстанды.  Ол  к а за к   халкы н ы ң   артта  қалған  бөлігінің  діншіл 

екеніне, А лланы  ж ән е оны ң «жердегі өкілдері» молдаларды шын жүрек- 

тен  кадірлейтініне көңіл  бөлді.  Газет редакциясы   «мұсылмандар одағы- 

ны ң кадеттік бағдар ұстанатынын ескерді. Ә.  БөкейУанов пен баска да ав- 

торлар  1905—1907  жылдардағы  револю циядан  кейін  бүкіл  Ресейде орын 

алған  куатты   мұсылман  қозғалы сы м ен есептесіп  отырды.  Қ озғалы сты ң 

қай тапқа жататы ны на қарамастан, елдегі 20 миллион халық түрінде тірегі 

болды.  М ұсы лм андарды ң бірінш і  съ езінің  карары нда мүсылмандардың 

прогресшіл бөлігі «озық қоғамның мұраттарына» косылатыны ж әне «орыс 

халқымен бірдей тең (саяси, азаматтық, діни) күкықтарды» пайдаланғысы 

келетіні атап ө тіл д і.122

Біркатар мұсылмандар съездерінің жұмысына катысқан Ә.  Бөкейханов 

бір-біріне жалғасты  бірнеш е мақалалар жазып, онда «Казак» оқырманда- 

рына адамгершілік проблемаларын ж өне оларды Ресей жағдайында шешу 

жолдарын ұғыныкты етіп түсіндірді. «Қазақ» газеті діни қызбалыкты қоз- 

дырған  ж ок,  керісінш е,  империя  құрамы ндағы   түрлі  ұлттардың  дінге 

сенуш ілерін топтасуға шакырды. Газет көзі аш ы қхалы қтарды ң ф ранцуз 

революциясы мен өзге де бурж уазиялы қ революциялар рухындағы тендік, 

жеке адамға еш кімніңтиіспеуш ілігі, дін ұстану еркіндігі жөніндегі мұрат- 

тарын ескерді.  «Қазак» газеті бұхаралық, хиуалық, казанды қ молдаларды, 

оларды ң озбы рлы ғы н, патриархатты қ-рулы к соқы рсенім дердің тірегіне 

айналған  әдет  пен  ш ариғат догмалары н  әш кереледі,  татарландырудың, 

арабтанды руды ң к азақ  тілі дамуы на, оны ң рухани келбетіне теріс ы кпа- 

лы н ашып көрсетті.  «Қазақ»  газеті дінді  мектеп  пен  мемлекеттен  бөлуді 

жақтап, діни экстремизмге карсы шықты, сонымен бірге жыныс, дін уста­

ну, ұлт айырмаш ылығына карамастан, барлы қ ресейліктердің заң алдын-

708

да  тең   ек ен ін   ж а р и я л а п ,  ж е к е  ад ам н ы ң   бас  б остан д ы ғы   мен  о н ы ң  

еркіндігіне қол сұқпауды қорғады.

«Қазақ»  газеті  беттеріндегі ж арияланы м дарды ң едәуір бөлігі  тіл  мен 

өдебиет, этнография, мәдениет пен тәрбие, педагогика мөселелеріне, ры- 

нокты қ жағдайларға бейімдей отырып, халық санасын жетілдіруге арнал- 

ды. Газет өзініңны саналы  жарияланымдары аркылы ұлтты ңтарихи сана­

сын  қалыптастырды,  А бай  сияқты   аса  көрн екті  тұлғаларды ң  өмірі  мен 

қызметі  үлгісімен ұлтты қ м ақтаны ш қа тәрбиелеу міндеттерін  белгіледі, 

Абай даналығы деңгейіне көтерілуге, өз халқы ны ң қамы н  ойласты руға, 

оның дәстүрлерінен, гуманистік принциптерінен таймауға шақырды.  Га­

зет дем ократиялы қ,  тәуелсіз  мемлекет орнату  үшін  бірінш і  кезекте  ана 

тілі мен әдебиетін білу, кәсібилік, ұлттық эконом иканы ң бай болуы қажет 

екенін дәлелдеді.  А.  Байтұрсынов былай деп атап айтты:  «басқалардан қа- 

лып  қоймау  үшін  біз  сауатты,  бай  ж ән е  күш ті  болуға  тиіспіз.  Сауатты 

болу үшін  оқу керек.  Бай болу үшін кәсіби л ік  керек.  М ығым  болу үшін 

бірлік керек. Осы бағытта жүмыс істеу керек».123 Газетке қатысып түрған 

бүкіл авторлар ұжымының А. Байтұрсынов бағдарламасына толы қ қосыл- 

ғанын атап өткен жөн.

«Қазак» шын мәнінде бүкілресейлік газет болды. Ол халы қаралық жағ- 

дайға жүйелі түрде талдау жасап, ондағы Ресейдің рөлін анықтап отырды, 

елдегі  ж өне  шетелдегі  дем ограф иялы қ  жағдайды  аш ып  көрсетіп,  бүкіл 

түрік дүниесінің, мұсылмандар қозғалы сы ны ң тағдырын қадағалады.  Га­

зет М емлекеттік Д уманы ң жұмысына, оны ң мінберінен к азак  халқы ны ң 

мүдделерін қорғау мәселелеріне ерекш е мүдделілік танытты.

И м п ери али ста соғыс, дүние жүзін халы қаралы қ капиталды ң жетекш і 

елдері арасында кайта бөлісу басталған кезде газет ө зін ің  мазасы зданға- 

нын жасырмады.  Ал  м азасы здануды ң негізі  бар еді.  1916 жы лғы   16  мау- 

сымдағы казақ ж ігіттерін тыл ж ұмыстары на алу туралы патш а Ж арлы ғы  

жай түскендей болды.  Газет Ж арлы кка дейін де, одан кейін де казактарды 

арм ияға  ш акы ру  туралы   мөселені  талкы лап ,  оларға  к а зак   әск ер л ер і 

мөртебесініңберілуін талап етті. Ол халыктан империяның боданы ретінде 

оның ерте болсын, кеш болсын, өз отандастырының Отан корғау жөніндегі 

тағды рына ортактасуы на тура келетінін  жасы рмады .  400 мы ңды к армия 

жасактай алатын ұлтка айналған соң ол соғыста жеңген жағдайда империя 

құрамында дербес автономияға дәмелене алар еді.

Газет нақ сол баламаны негізге алып ж әне көп адам ны ң кұрбан болуы 

жөнінде орынды қауіптеніп,  1916 жылғы оқиғалар ж өнінде де принципті 

көзкарас үстанды.  Ол казактарды  майданға алу  мерзімін  кейінге калды - 

руға  дейін  бары п,  ж анж алды   ш еш удің  бейбіт  ж олдары н   іздестіруді, 

өкіметпен келіссөздер жүргізуді ұсынды.  «Алаш» партиясы  мен А лаш ор- 

да бостандықты жеңіп алуға ж ән е казак мемлекеттігін қайта туғызуға та- 

рих берген мүмкіндікті кайткен күнде де ақырына дейін пайдалануға ұмты- 

лып, тағдырлы шешімдер кабылдаған екі оры с револю циясы  кезеңіндегі 

«Қазақ» газетінің рөлі баға ж еткісіз еді.

«Қазак»  газеті  казак халкы  тарихы ны ң  бетбүрысты   кезең ін де  ш ы ға- 

рылды.  Ол тұжырымдылығымен, жоғары көсем сөзділігім ен, казақ ө д еб и  

тілінің мағыналылығымен, өз халкының көкейкесті мүдделеріне адал кы з- 

мететуімен ерекшеленді.  М. Әуезовтің  1913—1918 ж ы лдар аралығындағы 

кезенді  «К азақ  газетінің дәуірі» деп  атағаны   кезд ей соқ ем ес.124 Ол  1922

709

ж ы лы   м әд ен и ет  қ а й р а тк ер л ер ін е  аш ы қ  хаты нда  («Қ азақтағы   қалам 

қайраткерлерін е.  А ш ы к  хат»)  казақты ң   баспасөзі  тарихында  «Казак» 

газетін  қоспағанда, халы қтәрб и еш ісі  миссиясын орындаған, өз бағытын 

қатесіз аны қтаған,  ұлтты қ рухты асқактатқан  бірде-бір басылым болған 

емес деп атап ө т т і.125

К әсібі  ж өн інен   адвокат,  «Айқап»  ж урналы ны ң  жұмысына  белсене 

каты сқан қоғам кайраткері  К.  Тоғысов  1916 жылдың караш асы нда Таш - 

кентте апталы қ «Алаш» газетін  шығара бастады.  Оны  К. Тоғы совтың өзі 

редакциялады, ресми шығарушысы оның әйелі  Мэриям Тоғысова болды.126 

Бастапкы  кезенде газет өкімет орындарына көзқарасы  жөнінен адал бол­

ды, тек  1917 жылғы 24акпаннан бастап (№   12) өзін револю циялык-демок- 

рати ялы к басы лым ретінде кө р с етті.127 М әселен,  К. Тоғысов «Ж оғалсын 

Романовтар» деген бір мақаласында әрбір халыкегеменді, демократиялык 

елде өмір сүруге кұкылы деп пайымдады. Газет Акпан революциясын қызу 

құттықтады.

«Алаш»  газеті әйелдердіңтең  кұкықтылығын қорғады. Оны ңбеттеріне 

белгілі ж урналистер, жазушылар:  Т. Ж омартбаев, А.  Барж ақсин, Б.  Май- 

лин, Ж .  Аймауы тов, ж аңа ж аза бастаған  М.  Әуезов шығып тұрды .128

К а за к   мерзім ді  б асп асө зін ің  тарихы нда  ап талы к  «Сарыарқа»  газеті 

елеулі  із қалды рды .  О ны ң редакторлары   Р.  М әрсеков,  X.  Ғ аббасов б ол ­

ды.  Газет  1917  ж ы лды ң  екінш і  ж арты сы нда  Семей  каласы нда  шығып 

тұрды.  О ны ң беттерінде Ә. Бөкейхановты ң,  А.  Байтұрсы новтың,  М. Ду- 

латовты ң,  Р.  М әр сек о в тің ,  X.  Ғаббасовты ң,  Ә.  Е рм ековтің,  М.  М алды- 

баевты ң,  Ж .  А қбаевты ң  ж ә н е «Алаш» козғалы сы ны ң баска да көптеген 

көрн екті  кай р аткер л ер ін ің  м акалалары  басылды.  Онда А лаш ты ң гимні 

(авторы С. Торайғыров), Ж . Аймауытовтың, М. Әуезовтің, С. Д өнентаев- 

ты ң, Ғ.  К араш евты ң, I.  Ж ансүгіровтің ,  Б.  М айлиннің көсем сөздік мате- 

риалдары  ж ары қ көрді.

Газет Ә.  Ермековтің «Ж асасын Алаш , ж асасы н !» деген  мақаласын жа- 

риялады, онда екінш і бүкілқазак съезінің (12.  12.  1917) Алашорда автоно- 

миясын жариялау туралы шешімі, сондай-ақ жалпықазак-қырғыз съезінің 

шешімдері (X. Ғаббасовты ң «Алаш автономиясы» деген мақаласы) салта- 

натты түрде мәлімделді.

Ә. Бөкейхановтың Семейге келуі туралы материал даусыз ынта-ыкылас 

туғызады,  бүл  материалда ол к азак  автономиясы  туралы мәселеге өзінің 

көзкарасы н егж ей-тегжейлі баяндайды .129

Егер газеттің елдегі  біртұтас ақпарат өрісі  бұзылған, тарихтың бетбұ- 

рысты күрделі кезеңінде жұмыс істегенін ескерсек, «Сарыарка»  газетінің 

маңызы зор.

С өйтіп  XX ғасы рд ы ң  басы нда и м п ери ян ы ң  К азак стан  сиякты   алып 

ш ет ай м ағы н д а  қ а за қ т а р   Р есей д ің   ан а тілін д е  газеттері,  ж урн алдары  

мен  к ітап тар ы   бар  24  (ор ы стар д ан   б аск а)  хал қы н ы ң   б ір ін е  ай налды . 

Х ат-хабарларды ң географ иясы   өте аукымды болды — мейлінш е әр түрлі 

ж анрд ағы   ж а зб а ш а  хаб ар л ар  келіп  түсп еген  ауы лдар  мен  болы стар  іс 

ж ү зін д е  б олған   ж о к .  Д е м о к р а т и я л ы к   қ а з а қ   б асп ас ө зі  рев о л ю ц и я, 

М ем лекеттік Д ум а, он ы ң  мұсылман  ф ракци ясы ,  мұсылман съездері ту ­

ралы ,  и м п ер и я н ы ң   сы р ткы   ж ә н е   іш кі  са яса ты ,  со н ы ң   іш інде  он ы ң  

о тар ш ы л д ы к   саясаты   туралы   ж азды .  Ол  ш ет  ай м актард ы ң   ғасы рл ар 

бойындағы ұйқы дан оян ы п  ж аткан  халы қтары ны ң мүдделерін  көрсетті,

710

ө р к ен и етті  д ү н и еж ү зіл ік   қоғам   ж үй есін д егі  о н ы ң   б олаш ағы   турилы  

арм ан дарға  берілді.  Ал  алда  х алы қты ң   тұтас  ғасы р  б ойы н дағы  

к и м і і

 

тағды ры н  белгілеп  берген  К азан   р ев о л ю ц и я сы ,  ал а с а п ы р а н д а р   меи 

ө згер істе р  тұр  еді.

4.  XX ҒА С Ы РД Ы Ң  БА С Ы Н Д А ҒЫ  ҚАЗАҚ Ә Д ЕБИ ЕТІ

Ресейдегі XX ғасырдың басындағы револ юциялық қозғалыс ұлттық шет 

аймақтарды ң, соны ң ішінде  К азақстан н ы ң  да ж ағдайы на әсерін  тигізді. 

Саны аз ұлттык зиялы лар осы жағдайды пайдаланып, тәуелсіздік пен  бо- 

станды қ  үшін,  халықты  ғасы рлар  бойындағы  үйқы дан  ояту  үш ін,  қос 

езгіден:  патша өкіметінің отарш ылдық бүғауынан ж әне ж ергілікті патри- 

архатты қ-рулы қ зорлы к-зом бы лы қтан қүтылу үшін күрес бастады.  З и я ­

лылар халықты  тәуелсіздік ж олы на ш ығарды,  білімді,  ғылымды,  өнерді 

меңгеруге шақырды.  Бұл үрдісте қазақхалқы н ы ң  өмірін бейнелеуге ж әне 

оның мүдделерін қорғауға өз үлесін қосқан қазақ әдебиетінің рөлі соңғы 

орында қалған жок- Қ азақж азуш ы лары  мен ақындарының алдыңғы қатар- 

лы бөлігі Абайдың ағартушылық, дем ократиялы қ дәстүрін жалғастырып, 

оларды отарш ылдыққа кдрсы күрес идеясымен байланыстыруға тырысты. 

Үлттық қозғалы сты ң басында тұрған  Ахмет Байтұрсы нов пен М ірж ақы п 

Дулатовтың әдеби-ш ығармаш ылық,  қоғамды к-саяси қы зметінің револю - 

циялы қ-дем ократиялы к бағытта болтаны айқы н.  Олар ұлт-азатты к идея- 

сына  ш ы ғармаш ы лы қ  қы зметінде  ғана  емес,  өздерін ің   қоғам ды қ-саяси  

қызметінде де ерекше мән берді. Бұған олардың  1905 жылғы бүкілхалықтық 

револю ци яға  қаты суы ,  к о н сти ту ц и я л ы қ -д ем о к р а ти я л ы қ   п ар ти я н ы ң  

съ езінде  қ азақ тар д ы ң   тәу е л сізд ігін   талап   етуі,  бүл  идеяны   «Қ азақ» 

газетінің (1913—1918) беттерінде  нысаналы  бағытта дамытуы, сон д ай -ақ 

патша өкіметі  қүлағаннан  кейін  Алаш  автоном иясы н  құруға әр ек ет ж а- 

сауы айғақ болып табылады.

Ахмет  Байтұрсынов  (1873—1938)  -   XX  ғасы рды ң  басы ндағы   қ а за қ  

әдебиетін бостандық пен тәуелсіздік жолындағы күрес идеясымен байыт- 

қан  ақын.  О ны ң «Маса» деген  п оэти калы қ ж инағы   (О ры нбор,  1911)  ха- 

лы қты ң ауыр, құқы қсы з ж ағдайы на, оны отарш ы лды қтан азат етуге, да- 

мудағы  м еш еулікке,  наданды ққа  арн алған ,  екінш і  ж ағы н ан ,  туы нды  

білімге, ғылымға, м әдениетке ш ақы ру болып табылады.  А қы н н ы ң  отан- 

дастары ны ң  бойында  жоғары   азам атты қ  сезімді  оятуға  ұмтылысы  зор. 

Егер:

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: