Ш. Уәлиханов еңбектеріндегі Ұлытау ескерткіштері
«ЕДІГЕ» ТАРИХИ-ҚАҺАРМАНДЫҚ ЭПОСЫ ЖӘНЕ ШОҚАН УӘЛИХАНОВ
жүктеу/скачать 32,25 Kb.
|
Шокан
| «ЕДІГЕ» ТАРИХИ-ҚАҺАРМАНДЫҚ ЭПОСЫ ЖӘНЕ ШОҚАН УӘЛИХАНОВ
Түркілердің әйгілі тарихи-қаһармандық эпосы «Едігенің» шығу тегі ХV ғасырда жатқанымен, оны зерттеу мәселесі кеш қолға алынған. Жырды алғаш баспасөз бетінде жариялаған түркі халықтарының фольклорын зерттеуде көп еңбек еткен Ресей Ғылым Академиясының шығыстану саласындағы тұңғыш корреспондент-мүшесі Г.И.Спаский (1783-1864) болды. Г.И.Спаский 1818-1824 жылдары Санкт-Петербургте «Сибирский вестник» деп аталатын журнал шығарған. Журналда жалғыз Сібір ғана емес, Қазақстан мен Орта Азия халықтарының этнографиясы мен географиясы, фольклоры мен тарихы туралы материалдар басылып тұрды. Ғалым «Едігенің» үзіндісін қара сөз түрінде жазып алып, өз журналында 1820 жылы жариялады. Академик В.М.Жирмунский осы Г.И.Спаский нұсқасын, одан соң А.Ходьзко жазып алған ноғай варианты ағылшын тілінде «Парсы халық поэзиясы» деген кітапта Лондонда 1842 жылы жарияланғанын жан-жақты баян ете келіп, әуелгі жарық көрген бұл екі нұсқаға «Обе эти публикации, хотя по времени самые ранние, содержат поздние и плохо сохранившиеся варианты сказания» деген баға береді [1, 351-б.]. Бұлардан соң «Едіге» жырын тануда 1841 жылы әкелі-балалы Шыңғыс пен Шоқан Уәлихановтар жазып алған нұсқа ауызға алынады. Едіге туралы жырды жазып алу 1820 жылдан 1940 жылдарға шейін қарқынды өткен. Жырдың версиялары, тарихи негіздері, ондағы сюжеттік желілер туралы азды – көпті зерттеулердің, ғылыми пікірлердің айтылғанымәлім. Бірақ олардың көпшілігі дастанның баспаға дайындалуына байланысты жазылған кішігірім алғы сөздер түрінде келеді. Дастан туралы толымды ғылыми пікірді әуелгі болып қазақ оқымыстысы Шоқан Уәлиханов (1835–1865) айтқанына арғы-бергі едігетанушылар тегіс қол қояды. Өзінің айтуынша Шоқан 1841 жылы Қыпшақ Жаманқұл ақыннан естіген. Жазып алмаған, алғаш естіген. Оның әкесі Шыңғыс сұлтанда жырдың үш көшірмесі болған, екеуін Жаманқұлдан, біреуін арғын Арыстанбайдан жазып алыпты. П.М. Мелиоранскийдің қолына тиген нұсқада «Эдыге. Джир. 1841 г. Декабрь. Звериноголовская станица» [2,369-б,] деген жазу бар. Бұл Шыңғыстың хатқа түсірген уақыты. Логикаға сүйенсек, осы жерде мынадай ой туады: Шоқан «Едіге» жырын 1841 жылы Жаманқұлдан естиді. Жаманқұл шебер орындаған көркем туынды балаға айрықша әсер етеді де, үйінде жатқан әкесінің үш қолжазбасы есіне түседі. Соны жедел қарап, дастанның әдебиеттану ғылымындағы атақты «Классикалық Шоқан нұсқасын» 1842 жылы дайындап тәмәм қылады. Оны жазуы жақсы Ахмет деген кісіге мұқият көшіртеді. Бұл туралы кейінірек Шоқанның өзі аққа қарамен таңбалаған. Жырды әкесі Шыңғыс сұлтан жазып алғанын, үш нұсқа болғанын айта келіп: «Наконец из этих трех списков, вместе с Чингизом мы составили в 1842 году свод, переписанный Ахмедом с которого уже переведена настоящая рабсодия», – [3Б.224-225]дейді. Шоқан-Шыңғыс нұсқасы түрік халықтары арасындағы Едігеге қатысты барлық жырлардың ішіндегі көнелігі, көркемдігі жағынан ең құндысы, бағалысы деп табылған. Едігені тұңғыш рет орыс тіліне аударып, дүниежүзі фольклористеріне таныстырған, елу беттік тарихи-филологиялық зерттеу жазып, әлемдік ғылым назарына шығарған да Шоқан. Сондықтан бұған кеңірек тоқталып өту керек деп есептейміз. 1842 жылы Шоқан жетіде екен. Осы жағдайға қатысты профессор Сұлтанғали Садырбайұлы «1904 жылы Петербург қаласында Шоқан Уәлихановтың жинағы жарыққа шықты, сонда Шоқанның «Едігеге» қатысты кіріспе сөзі былай басталады: «В первый раз я услышал эту рабсодию в Аманкарагайском округе в кочевьях небольшого аула Керлеум Кыпчаков от акина Джумагула в 1841 году». Едіге туралы жырды Шоқан Жұмағұл ақынның айтуынан 1841 жылы жазып алған деген деректі В.В. Жирмунский, П.М. Мелиоранский сияқты фольклористер жиі қайталап айтады. Шоқанның Аманқарағай дуанының көшпелі қазағы Жұмағұлдан «Едіге» жырын алғаш рет естуіне ешкімнің шүбәсі жоқ, бірақ жырды аталған ақыннан 1841 жылы Шоқан жазып алған деген жыл саны нақтылы емес, себебі Шоқан Уәлиханов (шын аты Мұхаммед-Ханафия, Шоқан деп анасының еркелетіп атағаны) 1835 жылы (кейбір әдебиеттерде 1837 жыл деп көрсетіледі, ол қате) Көкшетаудың Құсмұрын деген жерінде туған. Сондықтан, Шоқан Жұмағұлдан Едігенің әңгімесін 1841 жылы жазып алуы мүмкін емес: ол кезде Шоқан алты жаста, жыр жазып алмақ тұрмақ, ойыннан қолы босамай жүрген, көп баланың бірі болатын» [4,146-б], – дейді. Біздіңше, біріншіден, ол замандағы жетідегі баланы қазіргі біздің жетідегі баламен салыстыруға болмайды, «он үште отау иесі» деген уақыт басқашалау. Сол замандағы он үштегі адам қазіргі жиырмадағы «баламен» пара-пар. Бала билер туралы еске алайық. Қазақтың ХХ ғасыр басындағы түркі жұртына танымал зиялысы Ахмет Байтұрсынов Мөңке би Тілеуұлы туралы жазған «Мөңке би» деген еңбегінде «Шекті ұлы Мөңке би жеті жасында билік айтып, кісі құны дауды бітірген екен дейді. Бір судың бойына бір бай ауылы келіп қонады. Су бойында бір топ бала ойнап жүрсе балаларды келіп ауыл иесі ақсақал қуалайды. Байдың астындағы асаулау байтал екен. Балалардың біреуі атын үркітіп қалғанда, байдың бөркі басынан ұшып, байталдың алдына түскен кезде, байтал тулап, бай жығылып жан тапсырады. Байдың елі балалардан құн алмақ болып жиылады. Үш күн, төрт күн жатады, бітісе алмайды; бес күн, алты күн жатады, бітімге келе алмайды. Сөйтіп дағдарып тұрған уақытта, бір тайға мінген жеті жасар бала келеді. Бала қарап тұрады да, бұ жұмыстың билігін маған берсеңіздер, мен бітірейін дейді. Бала бір айтады, екі айтады, оның сөзіне баласынып ешкім құлақ аспайды. Ақырында ақсақалдар дағдарып: «Осы «Қой асығы демеңіз, қолыңа жақса сақадай, жасы кіші демеңіз, ақылы жақса атадай» деген қайда? Манағы бала кім баласы екен? Тауып әкеліңдерші» – деп іздетіпті. Сұрастырып баланы тауып әкеледі. Баланың аты Мөңке деген, бала келіп айтады: «Билікті маған берсеңіздер, менің айтатын билігім мынау, – дейді. – Ердің құны жүз жылқы, бұл істе тентек төртеу, әуелі ойнап жүрген бала тентек, екінші, оны қуған бай тентек, үшінші, үріккен байтал тентек, төртінші, бастан ұшқан бөрік тентек. Төрт тентекке жүз жылқыны бөлу керек» – дейді. Сонда жүз жылқының үш бөлімі байдың өзіне түсіп, бір бөлігін ғана бала жағы төлейді. Жұрт бала билігіне ырза болады. Сол бала үш жүзге белгілі Мөңке би атанып, аты аспанға шығады» [5,100-б.], – дейді. Келтіре берсек мұндай мысал көп. Бұл жерде Шоқанның шыққан ортасын, ерте сауаттану мүмкіндігін, жұрттан асқан айрықша талантын ескеру керек. Тағы да нақты дерекке сүйенуге тура келеді. «Шоқан алғашқыда Құсмұрында қазақ мектебінде оқып, сауат ашады, қарындашпен сурет салуды үйренеді. Сол кездегі дәстүр бойынша Шоқан ескі шағатайша да оқиды, араб, парсы кітаптарымен біртіндеп таныса бастайды, ұйғыр жазуына қанығады. Шоқанның жастай араб, ұйғыр жазуларын үйренуі, шығыс қолжазбаларының мәніне көңіл қоюы оған кейінен аса пайдалы болады. Ол ер жетіп, қызметке араласып, аса жауапты тапсырмалар атқара бастаған шағында бала кезде алған білімін тереңдетіп, шығыстанудың небір қиын сауалдарына көне кітаптар мен қолжазбалардан жауап табады. Кадет корпусынан алған европалық біліміне шығыс тілін білетіндігі қосылғанда, таптырмайтын сирек маманға айналады» [6,47-б.]. Көріп отырмыз Ш.Уәлиханов Омбыдағы Кадет копусына барғанша-ақ сауатты бала болған. Не бары отыз жас жасап, түркі тарихында өшпестей із қалдырған, асқан талантымен орыс, европа оқымыстыларын тамсандырған Шоқанды бала кезінде вундеркинд болды демей-ақ қояйық, бірақ соған жақын болғаны анық. Осы жағдайларды ескере отырып, 1842 жылы «Едігенің» классикалық нұсқасын Шоқан дайындағанына күмән келтіруге болмайды. Академик Рахманқұл Бердібай «Шоқанның өскен ортасы, жастай алған тәрбиесі оның болашағына үлкен әсер еткен. ...Ш. Уәлихановтың ғылыми еңбектерінде орын тебетін тарихи, этнографиялық мағлұматтардың көбі оның балалық шақта ұққандары мен байқағандары болады. Өз ата-бабаларының әулеттік шежіресін жастай біліп алуының өзі аса қымбат білім еді. ... Ш.Уәлиханов ес біле бастағаннан қазақ тарихы мен сол кездегі жағдайын сипаттайтын аңыз-әңгімелердің қалың ортасында жүреді. Мұның өзі баланың ойына берік орнап қалғаны мәлім», – дейді [6, Б.49–50]. П.М. Мелиоранскийдің айтуынша, Шоқан әрбір беттегі түсінуге ауыр деп есептеген ескі сөздерге, сөз тірекстеріне түсініктер берген. Көлемі 42 бет. 1904 жылы шыққан «Сочинения Чокана Чингизовича Валиханова. Издан под редакцией д.ч. Н.И.Веселовского. Записки Императорского Русского Географического Общества по отделению этнографии. Т. ХХІХ. С. – Петербург, 1904» деген кітаптағы Шоқанның орысша аудармасымен салыстырып, қазақша түпнұсқаны ешбір өзгеріссіз баспаға әзірлейді. Оны 1905 жылы Санкт-Петербургтен «Сказание об Едыге и Тохтамыш. Киргизский текс по рукописи, принадлежавшей Ш.Ч. Валиханову. Издан проф. П.М.Мелиоранским. С-Петербург Типо-литография. И. Бобораганского и К. Отделении оттиск приложение к ХХІХ тому записок Императорского Русского Географического Общества по отделению этнографии», – деген айдармен бастырып шығарады[7, Б.368-373]. Қолжазбаны қараған П.М. Мелиоранский де, кейінгі қазақ ғалымдары да мұнда түсініксіз сөздер өте көп деп есептейді. Жыр құрылысына да көңілдері толыңқырамайды. Себебі олар бұл жырдың ескі нұсқа, архетиптердің бірі болуына байланысты екендігіне ден қоймайды. Ал мұны айтушы жыршы-ақындар Жұмағұл да, Арыстанбай да ондай көзқараста болмаған, болса «өңдеп», түзеп жіберер еді. Қолындағы нәрсе. Сол кездегі тыңдаушы көпшілікке де түсінікті деп есептеген. Эпос табиғатын аса терең сезінген Шоқан қолындағы нұсқаның артықшылығына сүйсінген, сондықтан да «ең тамаша жыр» деген, қазір ауыз екі сөйлеуде тым көп қолданылатын араб, парсы сөздерінің жоққа тән екенін, тілінің көнелігін, сол себепті тазалығын аққа қарамен таңбалаған. Ескіше сауатты Шоқан мұны білген соң айтқан. Академик Р.Бердібай осы нұсқа туралы: «Әуел баста Шыңғыс және Шоқан Уәлихановтар түрлі айтушылардан жазып алып, құрастырған нұсқаның ерекше маңыздылығы жырдың қазақ, ноғай, қарақалпақ, башқұрт, татар варианттарына тән «ортақ» желіні неғұрлым толық қамти алғандығында деуге болады. Едіге туралы нақтылы тарихи эпостың өзге нұсқаларымен салыстырып қарағанда кейде қысқа, енді бірде сәл «өзгешелеу» баяндалатын жерлері кездескенімен, негізінен алғанда аңыз-әңгіменің көп ретте түбірлі сарындарын сақтай алғандығын аңғарамыз. Кейінірек жазылып алынған варианттарды оқығанда, олардың «таныс, бейтаныстай» әсер қалдыратыны да осы себептен» [8,18-б.], – дейді. Тәуелсіздік алған бетте ескі араб әрпімен жазылған жырды қайта оқып, байсалды зерттеу жасаған, үлкен еңбек нәтижесінде текстологиялық сүзгіден өткізген, «түсінігі ауыр» деп жүрген жерлеріне түсініктеме беріп, соқырға таяқ ұстатқандай қылған, Шоқан нұсқасын халықпен қайта табыстырған ғалым Едіге Мағауиннің еңбегін ерекше атаған жөн[9]. Академик Сейіт Қасқабасовтың жетекшілігімен «Шоқан нұсқасына» қатысты тұшымды ғылыми еңбек жазған Едіге Мағауин: «Мелиоранский бастырған түпнұсқада Едігенің баласы Нұралын деген атпен аталады. Бірақ екі жерде Нұрадын, енді бір тұста Нұралы деп жазылған (жырдың басқа халықтардағы нұсқаларында – Нүреддин, Нұрадын, Нұралын, Мұрадын, Нұр Әлі т.с.с) бастырушы Мелиоранский мұны байқаған, бірақ түзетпеген. Шоқанда нұсқаның бірнеше көшірмесі болған дедік. Мұны Мелиоранский де растайды. Түпнұсқамен көп жұмыс істеген Шоқан, сірә осы қолжазбалардың жеке беттерін өзара алмастырып пайдаланған. Жырдағы Едіге баласының есімінде мұндай дыбыстық айырманың ұшырасу себебі осында болса керек» [9,67-б,], – дейді. Осы жағдайларды ескерсек, Шыңғыс Уәлиханов үш нұсқаны дәл 1841 жылы өзі қағазға түсірген немесе түсірткен деп кесіп айтуға болмайтынын пайымдаймыз. Ол нұсқалар бұдан бұрынғы әр жылдарда жазылып алынуы да мүмкін. Шоқан баспаға даярлаған көлемді кіріспе сөзінде жырдың пайда болған мезгіліне, кейіпкерлері Едіге, Тоқтамыс, Сатемір тағы басқалардың тарихи тұлғалар екендігіне тоқталады. Мұнда суреттелетін оқиғаларды, тіл өзгешелігін талдай отырып, оны оқиғасы бойынша ХІV ғасырға, ал пайда болған дәуірі бойынша ХV ғасырға жатқызады. Ғалым жанрлық өзгешеліктерін, өлең құрылысын айқындау үшін мысалдар келтіреді. Шоқан осы кіріспе сөзінде Едігенің шығу тегіне байланысты мифтік сюжетке назар аударып, оны жыр қаһарманына қатысты шежірелерменен салыстырады. Сол арқылы Едігенің ата-тегі туралы дастандағы мифтік оқиғалардың шындық пен белгілі бір дәрежеде байланысы бар екендігін көрсетеді. Мысалы Ибрагим Хальфиннің 1822 жылы басылып шыққан хрестоматиясының төртінші бөлімінде әңгіме етілген шежіреде Едігенің бабалары Баба Тұқлас, Құттықиялардың есімдері кездесетінін атайды. Тарихшы Ибн Арабшах пікірлерін таяныш етіп, жыр қаһарманы Едігені текті жерден шыққандығын, сол тұстағы Алтын Орда ханы Темір Құтлықпен белгілі дәрежеде туысқандық қатынаста екендігін дәлелдейді. Сөйтіп, «Едіге» жырының табиғатын тереңірек ашуға мүмкіндік жасайды. Осы алғы сөзде эпостың қашан, кімнен, қалай жазып алынғаны жөнінде мәлімет береді. Орысшаға қалай аударылғаны туралы да айтып өтеді. П.М. Мелиоранский өз сөзінде: «Шоқанның орыс тіліне аударған мәтінінде біз жариялап отырған «Едіге биден» өзгеше болып, оған ұқсамай кететін жерлері бар. Соған қарағанда Шоқан орыс тіліне аударғанда «Едіге биден» басқа тағы бір мәтінді, бұдан гөрі толығырақ жазбасын пайдаланған сияқты. Ол Шыңғыс сұлтанның екінші рет жазып алған нұсқасынан аударып қосуы да мүмкін», – дейді[10]. 1904 жылы шыққан жинаққа Едіге туралы тағы да бір қысқаша аңыз енген. Мұнда Едіге мен Нұраддиннің өлімі туралы айтылады. Нұраддин Тоқтамысты өлтірген. Арада бір жыл өткен соң, көл жағалап, құс атып жүргенде Қадірбердіге кездеседі. Қадірберді Нұраддинді қонаққа шақырып, үлкен құрмет көрсетеді. Қонақ болып отырғанда құс жастық ішіндегі пышаққа түседі. Ауыр жарақаттанып, содан қайтыс болады. Нұраддинді өлтіргеннен кейін Қадірберді жендеттерін жіберіп, Едігені де өлтіреді. Кейін жырды Шоқан орыс тіліне аударған дедік. Ол жөнінде Г.Н. Потанин «... орысша аударма көлемі 13 бет, бірақ оның 10-11 беттері жоғалған» [11,298-б.], – дейді. Сонымен, 1841 жылы Шоқан жүйелеген нұсқа жырдың қағазға ерте таңбаланған үлгілерінің біріне жатады. «Бірақ Шоқан нұсқасының көнелігі оның бұрынырақ таңбаланғанымен ғана емес, мазмұнының толықтығымен де анықталады. Жыр сюжеті Едігенің әулие атасынан басталады, батырдың құсадан өлуімен аяқталады. Едіге атына байланысты жырларда сөз болатын оқиғаларды тізбектесек, Шоқан нұсқасында бұлар түгелге жуық кездеседі. Сонда көлемі жағынан да сөз болып отырған нұсқа алғашқы қатарда болып шығады» [8,67-б.], – дейді Едіге Мағауин. Бұл пікірдің ақиқаттығын академик В.Н. Жирмунскиийдің мына сөзінен де көреміз: «Оригинал рукописи Валиханова, опубликованный П.М. Мелиоранским, и русский перевод Валиханова, впервые напечатанный в его сочинениях, до сих пор остаются наиболее надежным источником для изучения сказания как по филологической тщательности текста, так и по близости содержания варианта к предполагаемому архетипу» [1,351-б.]. П.М. Мелиоранскийде «Рукопись не носит никакого киргизского заглавия», «орфография нашей рукописи оставляет желать очень многого» деген сияқты кейбір жаңсақ пікірлер бар. Бірақ мұндай жаңсақтық атақты ғалымның «Едіге» жырына деген ыстық ықыласына, эпосты жарияға алып шығуға сіңірген өлшеусіз еңбегіне ешқандай ақау түсіре алмайды. П.М. Мелиорнаскийді жинаушы, бастырып шығарушы ғана деп қарамай, эпос хақында алғаш ғылыми пікірлер білдірушілердің бірі деп бағалағанымыз жөн. Профессор бұдан бұрын да «Едіге» жырына ерекше назар аударып, Петербург университетіндегі студенттерге эпосты жинау жөнінде тапсырма берген-ді. жүктеу/скачать 32,25 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|