(«Уақыт және біз», қаңтар, 1999ж.)

Олар Бірінші хатшының айтқанын ғана істеп, айдауына жүріп отырған адам сияқты сырт көзге көрініп, ал, шындығына келгенде не бір үлкен істерді осылайша шыр көбелекше айналдырып, кейбір мәселелерде бас пайдаларына, көңілі жақын тамыр-таныстарының есебіне шешіп отырды.

Жазушы Медеу Сәрсекеевтің «Ебіней Бөкетов» атты ғұмырнамалық деректі хикаят кітабында мынадай бір көрініс бар. Басына бұл үйіріліп сергелдеңге түсіп жүрген Ебіней Бөкетовті Орталық Комитетте нұсқаушы болып қызмет істейтін досы бір күні оны таудағы сажайына әкеп қонақ етеді. Мақсаты үлкен үйде болып жатқан әңгіменің шет жағасын білетін досы Бөкетовке келіп жатқан қырсықтың, өкпек желдің қай жақтан соғып тұрғанын ашып айтпақ. Досы аты-жөнін көрсетпеуді жазушыдан сұранады. Біз де кім екенін жобаласақ та есімін атамауды жөн көрдік. Академик Бөкетовтің сол досы былай депті:

«--...дұрыс. «Ағасы бардың жағасы бар» дегенді қазақ біліп айтқан... Апырай, артынан ерген жалғыз інісін академияға президент ету үшін, маймөнкелеп қайтеміз, бұл енді саған да, маған да, дүйім жұртқа мәлім оқиға: дөй ағасы екі бірдей жампоз ғалымды ғылым басшылығынан тайдырды. Ал, сен сол екеуін, Шөкин мен Есеновті айтамын, очеркіңде асыра мақтапсың. Мен ойладым: Димекеңнің соларды сонша тұқыртқан әрекетін білмегенсіп, тіпті ерегескендей мейлінше әсерлеп жазыпсың. Әсіресе, Шахмардан досыңды. Сүйсіне оқыдым. Бірақ...бұған да ойлануың керек еді. Нәтижесінде қаламыңнан кемістік іздеген жұртқа айғақты өзің ұстаттың. Онда да бұрмалап, сыйпаттап Біріншіге жеткізді сол маңаттағы сыбырлақтар. Бір де. Екінші, өзімен жұмыс бабында келісе алмаған ғалымдарды асыра мақтап, жалғыз інісін қасақана атамай кеткеніңді, өсекші жұрт сөз қылғандай, «Асқардың ғылыми парасат-бітімі таяз» дейтін сөзді айтсаң да, айтпасаң да саған таңып жүрген жағдайда мұның –үлкен қателік! Димекең саған сол үшін өштесіп отыр...» деді, Ебінейдің босқа күйіп кеткелі тұрғанын, үлкен үйдегі оған ұйымдастырылып жатқан қасастықты сезген досы жаны аши тұрып. «Ұқтың ба, қазақ ғылымының жарық жұлдыздарын күллі Одаққа танытам деп жүріп, нені бүлдіріп қойғаныңды?!»-деді, сөзінің соңында.

Көрдіңіз бе жауласудың басының қайда жатқанын. Өр кеудеден шыққан өштесудің екпіні қатты. Ол Сәтбаев, Шөкин, Есенов, Бөкетов, Жәнібеков, Тәшенов, Есенәлиев... мені неге қолпаштап, марапаттамайды. Мен емес пе осы республикадағы Бірінші адам, мен емес пе оларды өсіріп, қызмет берген, атақ берген. Әйтпесе, көптің бірі болып жүрмес пе еді, ел ортасында деуі мүмкін-ау, әрине. Дұрыс дейсің. Бірақ, ел билігі қолына тиген адамға, оның ішінде кез келгеннің үлесіне тие бермейтін «бірінші» басшыға қандай мақтау, қандай марапат керек. Отырған орнының өзі бар марапат, атақ-даңқтан биік емес пе! Қайта, дарынды адамдарды даралап, халық шаруашылғының күрделі-күрделі жұмыстарына жегіп, ел экономикасын көтеру «Бірінші» басшының басты парызы емес пе?! Бірақ, біздің де басшыларымыз кеудесін темірге толтырған Брежневке еліктеп өзімшіл болмады ма, сол тұста. Амал қанша.

Тарихқа үңілсең патша, король, хандардың дерлік жүріп өткен жолдары бір біріне ұқсас: халықты қанаған, дарынды адамдарды асқан, атқан, әке мен бала таққа таласқан, бір-біріне у берген, өлтірген...тағысын тағылар. Біздің «хатшылардың» олардан айырмасы таласып-тартысқандарды партиядан шығарып, жындыханаға тыққан. Партиядан шығу ол кез үшін бүкіл болашағыңа жол жабылды деген сөз. Сен де бір, сүтке тиген ит те бір болып, өмір кешесің.

Есенов қасиетсіз адам емес қой, өзіне көрсетілген Қонаев шапағатын өмірінде жоққа шығарған емес. Жас демей 33 жасында министр еткенін, өзіндегі дарын мен таланттың ашылуына мүмкіндік жасағанына ол қашанда да ризатын. Бірақ ол ешқашанда да Қонаевқа қарсы ешқандай жаман сөз айтып, іс істеген емес. Біріншіден, бұл Шахмарданның табиғатына жат, «өлсем де досымды сатпаймын» дейтіндердің сортынан. Екіншіден, қандай қызметте отырса да ол белсенді, жаңашыл болды. Оның сыры Қонаев сенімінен шығу, ұятқа қалдырмау. Тапқан, таңдаған кадрің сенімді ақтап, жұмысты жүргізіп жатса басшы атаулыға бұдан артық не керек. Алайда, Есеновтің белсенділігі, жаңашылдығы басында ұнады да, соңында неге ұнамай қалды? Сұрақ көп, жауап та көп. Бірақ, сол көп жауаптың тоғысар жері—орнымды алып, «біріншіліктен» айрылып қалам ба деу. Ол Шахмардан Есенов мүмкіндіктерін, дарынды тұлға екенін аңдай алмай қалған секілді. Шын мәнінде ол ел басқаратын, жұртты жөнге салтын нағыз Басшы еді. Кәрі кетеді, оның орнын жас басады. Өмір заңы, сен оны өзгертуге құдіретің жетпейді. Қонаевтың қателігі де осы жерде болып тұр, одан да ол табиғат заңын мойындап, жұрттың сөзіне ермей, өз орнына Есеновтей тұлғаларды дайындағанда, мүмкін Желтоқсан оқиғасы болмас па еді.

«Шәкіртсіз ұстаз тұл». Біреу айтса сенбес едік, өз көзімізбен көріп, құлағымызбен естідік, Горбачевтың өзі Қонаевқа «Республикаңда ылайықты кім бар басқаратын» дегенімде, ол «ешкім жоқ, Орталықтан болмаса» деді деп соқты ғой көгілдір экран арқылы бүкіл Одаққа. Егер солай деп айтып жатса, шынында да билікте 42 жыл, оның ішінде Бірінші хатшы болып 25 жыл отырған Қонаев мемлекеттік дәрежеде ой-ойлап, «тон піше алатын» біраз Есеновтерді тәрбиелеп, әзірлеп отыруы керек еді. Бұл сонда нағыз кемеңгерлік болар еді. Және өмірді көрген, тарихты білетін адам ретінде де жоқтық пен тапшылықтың арты жақсылыққа апармайтынын пайымдап, шәкірт тәрбиелеп, қандай бір жағдайларға да әзірленуі керек еді-де. Бұл ол кісінің басты кемшілігі болып тарихта қала береді.

Высоцкий: «бізге бір төңкеріс пе, бір серпіліс пе, керек-ақ!» десе, Есенов: «Қазақстанның асты да, үсті де тұнған байлық, ал, халық неге қайыршы?» деген сұрақты өзіне де, өзгелерге де жиі қойып, «қайнайды қаным, ашиды жаным» деп, Абайша күйінді. Жоғарғы Кеңестің мінберінен, халық қалаулылары алдында талай рет айтты да. Бірақ оған көңіл қояр адамдар болған жоқ.