Шахмардан есенов
жүктеу/скачать 0,85 Mb.
|
Шахмардан есенов
- Бұл бет үшін навигация:
- С.Қожахметов пен Х.Беспаев
| « ...Шахмардан Есенов!..
Бұл есімді мен сонау 1967 жылдың көктем айларының шуақты күндерінің бірінде алғаш рет естіген болатынмын. Ол кезде мен Политехтың геологиялық барлау факультетінің 4-ші курс студентімін. Бізге «аймақтық геология» пәнінен дәріс оқитын ақбас академик Евгений Дмитревич Шлыгин кезекті лекциясына әдеттегідей балпаңдай басып кірді де, жапатармағай орнымыздан көтерілген біздерді бас изеп қана орнымызға отырғызды. Сөйтті де өзі қағаздарын стол үстіне тастай салып, екі қолын артына айқастыра ұстаған күйі қатар тұрған столдар арасымен әрі-бері сенделіп жүріп кетті. Өзімен-өзі күбірлеп сөйлеп жүр. «Апыр-ай, қалай болар екен өзі?! Әлі қырыққа да толмаған ғой өзі. Ондағы институтар, мыңдаған ғалымдар! Және ғалымдар болғанда қандай, әрбір жетіншісі титан! Бұларға басшылық ету оңай шаруа емес...». Түк түсінбеген біз аузымызды ашып ұстазымызға қарап қалыппыз, тып-тынышпыз. Бұл тылсым тыныштықты ішіміздегі ең ересегіміз, бес жыл бойы біздің оқу тобының старостасы болған Төлеген Артықбаев бұзды: --Евгений Дмитревич, не айтып кеттіңіз, бізбен бөліспейсіз бе?—деді. Сонда ғана қадірлі ақсақалымыз, ұстазымыз есін жиғандай студенттерді көзімен бір шолып өтті де мән-жәйді түсіндірді. --Мен қазір ғана Ғылым Академиясына президент салайуынан шықтым. Академияға президент болып отыз тоғыз жастағы Есенов Шахмардан деген геолог, менің бұрынғы шәкіртім сайланды. Тым жастау болып тұр. Академияда алуан түрлі ғылым саласымен айналыстаны ондаған институтар бар, олардың басы-қасында әдетте ылғи бір ығай мен сығаййлар отыр және бәрі де мен сияқты ақ бастылар. Олардың бәрі де бір-бір тұлға және көп жағдайда олардың ғылымдағы «қыңырлығы мен қиқарлығы» да мың есекке жүк боларлықтай. Осыларға басшылық етуге сайланған азаматтың қайрат қуаты, ең бастысы өмір тәжрибесі жеткілікті бола ма?! Әсіресе, тәжрибесі... Тым жас қой,--осыны айтты да академик сәл аялдады.—Бірақ,--деп жалғады ол ойын сәл кідірістен кейін,-- Қаныштың қасиетті креслосына тағы да геолог келгені дұрыс болды. Өзі де бұған дейін талай-талай жауапты қызметтерді атқарып үлгеріпті. Бұл қызметке қарымы жетпесе жоғарғы жақ ұсынбаған да болар еді. Әсілі, бәрі де ойдағыдай болатын шығар. Кенет жанарында әнтек ризашылдықтың нышаны пайда бола қалды. --Ал, сабаздың сырт көзге мін тағар жері жоқ. Сөзге ағып тұр. Салауаты мен білімі қандай! Сыртқы мүсін қандай десеңізші! Қапсағай денелі, дөңгелек жүзді, толқын-толқын қара шашы... Соңғы сөздерін айтқанда академиктің көзі жайнап, риза болған көңілдің нұры жүзінде төгіліп тұрды. Жаңағы күдігінен түк қалмаған. Ақсақал академиктің әңгімесіне елітіп біз отырмыз. Мені сол бір бейтаныс адамға деген қызығушылық бойымды биледі. Көз алдыма әлдебір ертегілердің кейіпкерлері, ақыл мен күш қайратты, сыр мен сымбатты аямай берген баяғының би-болыстары елестеді көзіме. Институтты бітіргеннен кейін екі жыл әскери борышымды өтеп қайтқан мен 1970 жылдың күзінде тағдырдың жазуымен нақ сол Шахмардан Есенов басшылық ететін Қ.И.Сәтбаев атындағы ггеологиялық ғылыми-зерттеу институтына аға инженер болып жұмысқа қабылдандым. Бұл кезде Шахаң Академияның президенті және біздің институттың директоры. Бір ұжымда жұмыс істегендіктен Шахмардан ағамаен аралас-құралас болдық десем әрине шындыққа кереғар болар еді. Үрпекбас аға инженер мен институт директорының, Академия президентінің арасындағы қашықтық тым алшақ жатқандығы түсінікті. Алайда, әр түрлі іс шаралар барысында, институт ұжымының жиналыстарында, кеңейтілген ғылыми кеңестерде Есеновті жәй көзбен көріп қоймай, оның ырғақты баритон дауысымен айтылған небір ғибратты әңгімесін, алымды ой-толғамдарын талай рет тыңдадым. Сонау, 1967 жылғы Шахмардан Есенов есімін естігендегі толқыған сезімім мені алдамапты. Расында да Шахмардан ағаның бүкіл болмыс бітіміне көз де, көңіл де қапысыз тоятын. Батыр тұлғасы мен батыл іс-әрекеттері, ой жүйесінің жүйелілігі мен сөз тереңдігі, нақышты сөйлеу ырғағы, бәрі-бәрі қазақ халқының өткен тарихындағы «билер» деп аталатын ғаламат заңғар ойлы, кемеңгер адамдарды көз алдыңа елестетеді. Ал, білімпаздардың айтуына, оны жақсы білетін ғалымдардың пікіріне қарағанда Шахмардан Есенов Ғылым Академиясына басшылық еткен 7 жыл ішінде осы ғылыми орда нағыз кемелдену кезеңіне келді. Бұл жылдары Қазақстан ғылымының бір топ жаңа бағыттары қалыптасты, оларды ойдағыдай дамыту қажеттілігі Академия ауқымында талай-талай құрылымдық өзгерістер жасауды қажет етті. Нәтижеде әр түрлы саладағы жаңа зертханалар ашылды, ескісі болса ірілендіріліп, жаңа жабдықтармен қамтамасыз етілді. Кейтір кішігірім секторлар ірілендірілді, жаңа ғылыми зерттеу институттары бой көтерді. Президент Шахмардан Есенов ғылыми-зерттеу жұмыстарын озық технологиямен қамтамасыз етуге айрықша мән берді, сөйтіп, ғылыми орталықтар есептеу машиналарымен, жаңа қондырғылармен, аппаратуралармен, приборлармен жабдықталды. Ғылыми жұмыстардың өрісі айтарлықтай кеңейтілді, ғылым мен өндірісітің өзара байланысы бұрынғыдан да нығая түсті, Республикаға қатысты өнеркәсіп салалары бойынша жүргізілетін іргелі және қолданбалы ғылыми зерттеулердің үлес-салмағы айтарлықтай артты. Шахмардан Есенов өзі тікелей басшылық ететін Қаныш Сәтбаевт атындағы Геологиялық ғылыми-зерттеу институтының дәуірлей даму кезеңі де нақ осы жылдарға сәйкес келеді. Шахаң институт қабырғасындағы ғылыми зерттеулердің тиімділігін арттыру бағытында үш түрлі мәселеге ерекше мән беріп, осы бағыттардың негізін қалады. Олар геологиялық ғылымның өндіріспен байланысы, республикамыздың ірі-ірі рудалы аудандарын кешенді түрде зерттеу және Қазақстан кен орындарына тән рудалы заттар құрамындағы бүкіл пайдалыкомпоненттерді кешенді түрде игеру мәселелері. Бұл бастаманың бәрі де өзінің игі нәтижелерін берді. Ғылым мен өндірісті ұштастыра жүргізу нәтижесінде бір топ ірі-ірі кенорындар ашылып, олардың көпшілігі пайдалануға берілді. Кенді Алтайдағы Тишин, Орлов, Малеев полиметалл кенорындарының, Орталық Қазақстандағы қорғасын-мырышты кенорындардың Жәйрем тобының, Оңтүстік Қазақстандағы мысты-қорғасынды Шалқия және Шатыркөл кен орындарының, Қазақстанның батысындағы бір топ әйгілі мұнай-газ кенорындарының: Теңіз, Жаңажол, Қарашығанақ, Кеңқияның... ашылуы игеріле бастауы нақ осы жылдар жемісі болып табылады. Республиканың рудалы аудандарын кешенді түрде зерттеу жұмыстарының алғашқы қарлығаштарының бірі Өспен рудалы белдеуін геологиялық-геофизикалық тұрғыдан зерттеу шаралары болды. Бұл зерттеулер нәтижесінде аталған рудалы белдеудің алуан түрлі пайдалы қазбаларға деген перспективасы орасан зор екендігі дәлелденді.Зерттеу нәтижесі бойынша Ш.Есенов бастаған бір топ ғалымдар Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығын иеленді. Кен байлықтары құрамындағы басқа компоненттерді, мысалы, Кенді Алтай кенорындарында қосалқы жүрген: күміс, алтын, титан, магний ... және әйгілі Жезқазғанның кен орындарындағы мыстан басқа: алтын, күміс, осмий... айырып алуды жолға қоя бастады. Есеновтің Ғылым Академиясын басқарған тұсында оның айтулы үш қасиетін баса айтуға болады. Ол—оның білім ауқымының кеңдігі, переспективаны көре білетіндігі және бастаған ісін тындырмай тынбайтындығы. Бұл тамаша қасиеттер Есеновке ұстазы, қазақ халқының кемегер ұлы Қаныш Сәтбаевтан келгені анық еді. Сәтбаев бастап берген жолды ол ылайықты, абыройлы алға апара білді. Қарап отырсаңыз оларда бір түр-тұрпаттық ұқсастықпен қоса руханы байланыс жатқанын сезесіз. Табиғаттың тылсым күші екеуін бір-біріне ұстаз бен шәкір етіп байлағанына таң қаласыз. Шахмардан Есенов ұлы ұстазы Қаныш Сәтбаевтың сенімін сөзсіз ақтады!». ***
Адам өмірін, қызмет атқарған жылдарда не бітірді, не атқара алды дегенді саралап, салмақтау үшін, баға беру үшін де біраз жылдар керек болады. Бүгін біліп, ертең таныдым деу ағаттықа әкеледі. Сол сияқты «Президент болған Есенов Бірінші хатшы Қонаев сенімін ақтай алды ма? деген сауалға онымен сол жылдарда әріптес, қызметтес болған академиктер: С.Қожахметов пен Х.Беспаев біраз жылдар өткен соң жауап беріпті. Біз оны уақыт сұрыптауынан өтіп барып айтылып отырған шынайы және құнды баға ретінде қабылдадық: «...Ш.Есенов өзіне тән күш-қуатымен қатаң талап қоя білуімен, жан-жақты ғылыми білімділігімен инициативасымен және кадрларды ұйымдастыру қабілетімен бұрынғы қызметтерімен салыстырғанда сәл ерекшеліктері бар, сырт көзге сәл тұйықтау көрінетін Академия әлеміне еркін араласып кетті. Аса білімді және қабілетті басшы ретінде ол аз уақыттың ішінде көпшіліктің құрметіне бөленіп, беделі өсті. Республика Ғылым Академиясының көп қырлы жұмыстарының ғылыми проблемаларын шешуде іскерлік танытып, халық шаруашылығының өркендеуіне тікелей ықпал жасады. Академиялық ғылыми бөлімшелердің жұмыс жағдайларымен жан-жақты танысқаннан кейін өзіне тапсырылған қызметіне үлкен белсенділікпен кірісті. Ол Ғылым Академиясының мыңдаған адамдардан құралған ұжымы алдында ғылыми жұмыстардың тиімділігін арттыру мақсатын қойып, респуликамызда ғылым дамытудың негізі болып саналатын түбегейлі зерттеулер жүргізуді барынша ұстанды. 1967 жылы қарашада болған Қазақ ССР-і Ғылым Академиясының юбилейлік жалпы жиналысында президент Қазақстанда ғылымның қол жеткен табыстарын қортындылай келіп, академия жұмысындағы кемшілктерді де сынға алды және оларды тез арада жоюдың шараларын ұсынды. 1967 жылы Академияда ғылыми-ұйымдастырушылық жұмыстардың біршама жанданғаны байқалды. Бұдан кейін ғылыми мекемелердің басшылары орталық басқару аппараттарынан қатал талапты және айқын басшылықты байқап, жұмыс-қызметтерінің әрдайым президент назарында екенін сезінді. Осының бәрі барлық ғылыми бөлімшелердің жұмыстарына жаңа дем берді және ғалымдарды белсенді қызмет атқаруға жұмылдырды. Кешенді атқарылатын ғылыми жұмыстарды жоспарлау біршама жақсарды. Әсіресе, жаңа өндіріс түрлері дамыған ауданды игерумен байланысты жүргізілген ғылыми жұмыстардың тиімділігі өсті, ғылыми институттардың, лабораторияларды жаңа приборлармен жабдықтау мәселесі дұрыс шешім тауып, ғылыми жұмыстардың, тексерулердің деңгейі артты, кадрларды дайындау және оларды пайдалану жолдары дұрыс жолға қойылып, жас ғалымдардың жемісті еңбек етуіне жақсы жағдайлар жасады. Осы кезеңде Академия тарихында алғаш рет Қазақстанның халық шаруашылығын дамытуға арналған ұсыныстардың негізі жасалған болатын. Онда президенттің инициативасы бойынша аймақтарда геологиялық барлау жұмыстарында тау-кен өндірістерінде прогрессивті технологияны енгізу, қара және түсті металлургияны жандандыру, химия өндірісін, машина жасау, тамақ өндірісі, ауыл шаруашылығын өркендету мәселелерінің айқындалған жоспары белгіленді. Ғылым Академиясының республика халық шаруашылығы 1971-1975 жылдар аралығында дамыту бағытына ұсынысы басшы органдарда мақұлданып, айрықша мән берілді. Президент республикамыздағы барлық ғылыми жұмыстар мен ізденістерді үйлестіріп отыратын 29 ғылыми Кеңестердің жұмысымен танысып және талдау негізінде олардың жұмыстарын біршама жандандыруға ықпал жасады. Ол кемшіліктерін көрсетіп, өз кәсібіне икемі жоқ, кәсіби шеберліктері жоқ адамдарды ауыстырды. Жұмысы нашар Кеңестердің біразын жауып тастады. Жетістіктері бар ғылыми Кеңестердің жұмысына ерекше қолдау көрсетті. жүктеу/скачать 0,85 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|