Шахмардан есенов
жүктеу/скачать 0,85 Mb.
|
Шахмардан есенов
- Бұл бет үшін навигация:
- Әл-Фараби өзінің жерлестерінің тілінде—қазақ тілінде де тұңғыш рет сөйлемек.
| Біздің Шахаң сөйлегенмен сиретіп,
Ойларымен кетеді ылғи күйретіп. Бар мен жоқты қояды да орнына, Білігімен кетеді елді үйретіп.— деп, жиын үстінде бір шумақ өлеңді жазып тастапты. Сол жолы академик Шахмардан Есенов қаламгерлер алдында былайша сөз саптапты: «-...Сөз қадірін айрықша бағалаған халқымыз: «Жылқы өнері- жорғасы, жігіт өнері—қызыл тілі» деп, текке айтпаған. Өкініші өксікке, асыл арманы ащы зарға айналған шақтарда туған халқының жүрегіне жылу берген, сөз маржанын тізген қызу қанды, алғыр ойлы ақындар, жыраулр, сал-серілер болғаны белгілі. Қой бастаған ай мүйізді ақ серкедей, олар өз халқына ұстаздық үлгі таратты. Жадау көңіліне жарқын ойдың нұрын септі. Сондықтан да халық өздерінің ақындары мен жырауларын ең аяулы, абзал азаматы санады. Еліміздің сөз өнеріне деен сол ыстық ілтипаты мен іңкәрлігі әлі де ортайған жоқ. Әсіресе, бүгінгі заманда ортаймақ та емес. Жер қыртысын ақтарып кен іздеген геологтай, жазушылар да адам жанының бар қыртыс-қалтарыстарына терең үңіліп, қалт жібермей тап басады. Аспан әлеміне көз тіккен астрономдай, адамзат тарихын алыстан қозғап, ертеңгі болашағымызды қиялмен шолып, байлам айтады. Шәкіртке тәрбие үйреткен ұстаздай оқырмандарының адамдығын, адалдығын шыңдайды; жаны сұлу, үлкен парасатты болуға баулиды. Мен жазушы емеспін, бірақ, жазушыларымыздың қаламынан туған шығармаларының бәрін болмаса да көбін оқып жүретін жайым бар.Әдебиеттің арнаулы мәселесі туралы пікір айту маған, әрине, қиын. Әйтсе де көңілде жүрген бір жайларды ортаға сала кетуді артық көрмедім. Ол—ғылым мен жазушылық өнердің байланысы хақында. Қазақ Ғылым Академиясында әдебиет пен өнер, тіл білімі, тарих, археология және этнография, философия мен право, экономика институттары бар. Олар халқымыздың сонау көне заманнан бастап, күні бүгінгі кезеңіне дейінгі тарихын, мәдени, рухани байлығын зерттеп, қоғамымыздың өсу жолын, даму ерекшелігін танытып келеді. Ал, ғалымдардың осы саладағы еңбектері жазушыларға да пайдасыз еместігі белгілі. Ғылыми жетістіктер ең алдымен әдебиетіміздің тақырып шеңберін кеңейтуге, оның проблемалық мәселелер қозғауына мүмкіндік береді... Біздің тарихшыларымыз архивтің мол қазынасын ақтарып, көптеген жаңа мағлұматтар табуда. Тарихшылар мен әдебиетшілеріміз қазіргі туысқан халықтарға ортақ мәдени, әдеби мұраларды тереңдей зерттеуге кірісті. Қаншама ғасырлар бойы дүние жүзі бас иген, «екінші Аристотель» деп санаған ұлы ғұлама Әбунасыр Әл-Фараби өзіміздің жерлесіміз екендігін таныдық. Оның ұлы ойлары дүние жүзі халықтарының көптеген тілдеріне аударылумен қатар, қазір де ұлы ғалымдар отаны—Кеңес елінде, орыс тілінде сөйлей бастады. Көп ұзамай Әл-Фараби өзінің жерлестерінің тілінде—қазақ тілінде де тұңғыш рет сөйлемек. Әл-Фарабидің туғанына 1100 жыл толып отыр. Ұлы адамдар, белгілі бір ұлттан шықанымен, өзінің еңбегі арқылы жалпы адамзатқа ортақ тұлғаға айналады. Фараби де сондай. Оны мақтаныш тұтуға бір қазақстандықтар емес, барша совет халқы да хақылы. Осы бір датаны дүние жүзінің озық ойлы адамдары да үлкен ықыласпен, пейілмен атап өтпекші. Ал, ғылым бағасын танитын, ғалым қадірін қастерлейтін Кеңес елі үшін бұл юбилейдің маңызы айрықша екені түсінікті. Сондықтан да бұл оқиғаға тек ғалымдар ғана емес, жазушы жолдастар да белсене атсалысады деп сенеміз... ...ғалымдар өмірі—көркем шығармаға өзек бола алатын өнегелі өмір. Ғылыми ортадан, ғалымдар өмірінен романға да, драмаға да, тіпті комедияға да материал табылады. Ғалымдар өмірінің реалистік туынды жазуға да , ғылыми-фонтастикалық еңбек жазуға да болады. Тек өкініштісі, біздің жазушыларымыз ғалымдар өміріне көп бара бермейді, зәуімде бара қалғандары тақырыпқа тереңдеп кірмей, көбіне сыртқы көріністерді қанағат етеді. Сөз соңында мынадай тұжырым айтқым келеді: ірі ғалым жазушы емес, ал, ірі жазушы—әрі ғалым. Жазушылық өнер мен ғылыми жетістіктер үнемі табысып, тоғысып жатуы көркем әдебиетіміздің тақырыбын да кеңітеді, ішкі мазмұнын да байытады. Бұл өскелең мәдениеттің, өнегелі әдебиеттің үрдісі болмақ!» Сөз саптасты байқаған боларсыз! Түнып тұрған терең ой, қазып ал да қажетіңе жарата бер. Тура бір әккі сыншылардай сөз саптайды, сөз саралайды! Адам жанының тұңғиығын бойлай отырып шешен сөйлейді. Тілінің тазалығы, логикасының мықтылығы, ойының тереңдігі таң қалдырады. Әр сөз, сөйлемінде мән мен мағына бар. Алайда, біз ғалым сөзін қысқартып, өзімізге қажетті-ау деген жерін ғана алдық. Бәрін оқысаңыз Есенов білімінің шалқар-теңіз екеніне көз жеткізесіз. Ол кәнігі әдебиетші спетті, қазақ әдебиетінің жетістігі мен кемшілігін, оқырман сұранысын саралайды. Қараңызшы, Есеновтің жазушы хақында мына тұжырымы қандай әдемі, әрі дәл: «ірі ғалым жазушы емес, ал, ірі жазушы—әрі ғалым». Инемен құдық қазғандай, адам жанын түсінсем деп «ұңғы қазатын, барлау жасайтын» жазушы тіршілгі шынында да дала кезіп тау мен тастан сыр іздеген геолог-барлаушыдан бірде-бір кем емес. Ол сол бір қиын да қызық мамандықтың қыры мен сырын жалпы оқырман білсе, қызықтаса екен, сосын жастар жағы қызықса екен деген ілгері ниетпен қаламгерлерге қиыла тұрып, тілек, сосын талап қояды. Біздің көз алдымызға ұстазы Қаныш Сәтбаев келеді. Ол халықтың бай ауыз әдебиеті мен тарихын бір кісідей білетін, халық әндері мен күйлерін жинаттырып, қазақ ұлтын қатардан қалдырмасам деп, биік мінберден ұлтқа қатысты ұлы мәселелерді көтеріп өткен каһарман еді! Дарынды жасты көрсе аңқылдап, шын пейілдерімен қуанатын ақ жүрек ақын-жазушылар сол жолы Шахмарданның сөзіне қарап, өзін танып, болашағынан үміт еткен. Қоғамның бағыт-бағдарын барлаушы—ақын мен жазушы жас ғалым, жас басшыны тануда шынымен-ақ қателеспеген еді... Бұл хақында академик Г.Р. Бекжанов біраз таратып айтады: ...Академияда ол өзінің ұстазы Қ.И. Сәтбаев қалыптастырған негізгі дәстүрлерді жалғастырды. Қазақстан үшін өзекті және басым ғылыми бағыттарды таңдап алып ғылым мен өндірістің тығыз байланысын дамытты, іргелі және салалық ғылымдарды жақындастырды. Ғылымның материалдық, зерттеушілік базасы, приборлық және аппараттық қамтамасыздандырылуы оның назарынан бірде-бір тыс қалып көрген емес. Ш. Есенов Қазақстандық ғалымдардың Халыхаралақ ынтымақтастығына үлкен маңыз берді, олардың ірі форумдарға қатысуын ынталандырды, өзінің жеке үлгісін де көрсете білді. (28, 30 Халықаралық Геологиялық конференция, .....................конференциясы т.б.) Ғылыми салада ол Геология институтында металлогения зерттеулеріне жетекшілік жасады. Оның басшылығымен кезінде Қ.И. Сәтбаевтың бастамасымен қолға алынған Успен техтоникалық аймағының геологиясы мен метоллогениясын кешенді зерттеу жұмыстары аяқталды. Бұл пионерлік еңбек лайықты бағаланып Қазақ ССР-ы мемлекеттік сыйлығымен марапатталды. 1967 жылы Ш. Есенов және Каюповтың бастамасымен және солардың ғылыми жетекшілігімен Геология ғылымдары институты өндірістік ұйымдармен бірлесе отырып «Қазақстан металлогениясы» кешенді бағдарламасын жемісті аяқтады. Оның нәтижелері 1983-1984 ж.ж. көп томдық монография түрінде баспадан шықты, ал 1985 ж. еңбекке КСРО мемлекеттік сыйлығы берілді. А. Нұрлыбаев көрсеткендей «бұл зерттеулердің бастамашысы және бірінші жетекшісі академик Ш. Есенов сыйлықтан тыс қалды». Неге? Мұндай келеңсіздіктер, өкінішке орай ол уақыттарда кездесе беретін, жетекші болсын, негізгі атқарушы болсын ол «ұмытылатын» және ол туралы «үндемейтін» бір кезеңді бастан өткермедік пе. 1974 жылы Ш. Есенов геология министрі болып қайыра тағайындалып, бұл жұмысты тағы да 4 жыл атқарды. Бұл министрліктің өрлеу кезеңі еді, ал оның даму жолындағы алғашқы тастарын Ш. Есенов одан 20 жыл бұрын қалаған. Осы жылдары Ақтоғай-Айдарлының мысы, Жәйремнің полиметалдары барланып, Оңтүстік Торғай мұнай кен орындарын тапқан кез еді. Ш. Есеновтің танымалдығы Қазақстаннан шеткеріге, алысқа тарады, оның есімін Мәскеуде, Ленинградта, Киевте, кең байтақ КСРО-ның басқа да қалаларында, шетелдерде зор құрметпен аталатын. Ол жақтарда Есеновтің пікірлестері және әріптестері ғана емес Шахмарданды шын жүректен, ізгі тілекпен күтіп алатын жақын достары болды. Шахмарданмен жақын болғандардың ішінен Одаққа есімдері танымал А.В. Сидеренконы, Б.М. Зуборевті, А.Д. Щегловты, Н.П. Лаверевты, Н.Ф. Карповты және т.б. атауға болады. Ол уақыттарды Мәскеу, біршама Ленинград біздің көбіміз үшін екінші үйіміз сияқты еді, бізге онда көңіл бөлетін, назар аударатын, түсіністікпен қарайтын. Ал, сондай көңіл-күй өз үйімізде жетіспейтін. Айталық, Есеновті жазықсыз ренжіткенде мәскеулік достары реніш білдірді, оған қатысты әділетсіздікті сынады. жүктеу/скачать 0,85 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|