Шахмардан есенов
жүктеу/скачать 0,85 Mb.
|
Шахмардан есенов
- Бұл бет үшін навигация:
- Біз Есенов туралы естелік айтқанда, келер ұрпаққа оның адал бейнесін қалпына келтіріп табыстауымыз қажет
| Сол кезеңнің ірі-ірі тұлғалары секілді ол да раушан гүлін ауыстырған тікенді жолмен жүріп өтуіне тура келді.
Академик Г.Н. Щерба былай деп жазды: «Шахмарданның кеңінен танымалдығы оған теріс жағынан әсер етті – көре алмаушылар оның соңына майшам алып түсіп, ақыры өз дегендеріне жетті, қызметінен кетірді. Әрине, әрбір адамның өзіне тән кемшіліктері бар, оның өзі билікпен сыналады». Дегенмен, Шахмарданның көптеген замандастарының пікірінше ол билік «ауруының» «классикалық» түрінен алшақ тұратын, бұл үшін оның өресі мен санасы жеткілікті еді. Егер бұл «ауру» Шахмарданнан байқалған болса, ол кейбір жоғары санаттағы шенеуніктерге қатысты, сондай-ақ асқан амбициялы ғалымдарға қатысты, өсекшілер мен қызғаншақтарға қатысты орын алатын. Өзінің әріптестері мен айналасына ол баяғыдан белгілі байыпты да байсалды, еңбек жолын бастаған кездегі Шахмардан болатын. Бүгінде Ш. Есеновтің Қазақстанның көптеген сыйлы адамдарының алдында біз оның адресіне жазықсыз айтылған айыптаушыларды аластауымыз үшін негіз бар деп санауға болады. Ол айыптаулар сол кездегі елдегі сынауға арналған қоғамдық-саяси өмір құйтырқылықтарының айнасы, өкінішті қателіктері екендігі баршаңызға белгілі жайт. Біз Есенов туралы естелік айтқанда, келер ұрпаққа оның адал бейнесін қалпына келтіріп табыстауымыз қажет. Ел алдына, халқына бірімізге «Шах», бірімізге «Шахмардан Есенов», үшіншімізге «ұлы ұстаз, ғұлама ғалым», болмыстан қайратты, рухани-қуатты, тапсырылған іске таза ниетті, адалдық пен әділеттілік үшін күрескер болған кемеңгер тұлғасын қайтаруымыз керек. Жас ұрпақтың санасына ұялатуымыз керек. Бұл біздің азаматтық парызымыз деп білемін. Ш. Есенов тұлғасының құбылыс ретінде пайда болуы бірегей, сонымен бірге кездейсоқтық емес. Өткен ғасырдың елуінші жылдары ғылымда және Қазақстанның минералды-шикізаттық кешенінде Е. Букетов, В. Гребенюк, Ш. Есенов, С. Такежанов және басқа да жарқын тұлғалар пайда болып олар елдің интеллектуалдық элитасы қатарын толықтырған еді. Бұл ірі инженерлер мен ғалымдардың ортасында Шахмардан Есеновтің көрнекті орны бар. Интелектуалдар шоғырының минералды-шикізаттық кешен сферасында өсіп, жетілуі жайдан-жай емес, объективті заңдылық. Есте болса соғыс алдындағы және соғыстан кейінгі жылдары Қазақстанда елдің минералды байлығын игеру қарқын алды. Және көптеген жігіттер мен қыздар осы сала үшін маман-инженерлер даярлайтын жоғарғы оқу орындарына көптеп түсті. Тағы бір маңыздысы олардың алдында жол сілтеуші Темірқазық сияқтанып Қ.И. Сәтбаевтың үлгісі жарқырады. Ш. Есенов, Е. Букетов, С. Такежанов және т.б. 50-ші жылдары шоқ жұлдыздай көзге түсуі ғасыр басында Қазақстанға әйгілі болған алаш қайраткерлері, ұлт зиялыларының бірінші легі А.Байтұрсынов, М. Дулатов, А. Бөкейханов және басқа да қазақ интелегенциясының даңқты өкілдерінің қасында жалғасындай болып көрінеді. Бүгінде Шахмардан Есенов туралы айтқанда бұл шындық отбасына, достарына, әріптестеріне ғана емес, әсіресе, болашақ ұрпақ үшін маңызды. Олар өздерінің түп-тамырын білсін, қазіргі Қазақстанның негізін қалағандар туралы білсін, мұның өзі демократиялық, өркениетті қоғам құру үстіндегі Қазақстан тарихы үшін аса қажет. Ш. Есеновтің жақын әріптестері мен замандастары айтқандай «Ш. Есенов –бұл геологиядағы бүтін бір дәуір». Қазақстанның жер қойнауын игеру бойынша кең көлемді эпопеяда Ш. Есенов өшпес із қалдырды. Оның қазақ ғылымына, мәдениетіне сіңірген еңбектері де шексіз...». Бұл пікірді Ғинаят Бекжанов ағамыз Шахмардан Есеновтің 80 жылдық мерейтойы кезінде барша жұрттың алдында айтыпты. Еліне, халқына адал қызмет еткен азаматтың аты осылай ешқашанда да өшпек емес. Біз сол ағаға таяуда тағы да айтары бар ма екен деп бардық. «-- Біз кезінде шындықты ашық айта алмадық. Құдайға шүкір, қазір сөз бостандығы бар ғой, сондықтан айту керек, айтылуы керек. Бұл бір біреуді жамандап, Есеновтің құнын көтеру үшін емес, болашақ жастар біздің қателіктерімізді қайталамас үшін қажет,--деді, сексеннен асса да қызметтен қалмаған, қазір ............................... институттың директоры, академик Бекжанов Ғинаят ағамыз.Содан әрі сөзін жалғап:-- Біз Шахмардан екеуміз бір жылдың төліміз, тек ол менен екі айдай үлкен болатын да «ағаны сыйлау керек!» деп, кей-кейде, өз ұпайына қажет бола қалған жағдайда қалжыңға басатын. Жаны жайсаң, парасатты, өте сұлу адам еді. Әріптес болдық, бәріміздің мамандығымыз жер астының кенін іздеу, яғни, геологпыз. Өміріміз аралас-құраласта өтті. Оның тұлғасы қандай келісті, алып болса, жан-дүниесі де сондай таза, жоғары дәрежеде ой-ойлап, іс бастайтын кемеңгер еді. Шахмардан ғұлама ғалым Сәтбаев бастаған геология ғылымының проблемаларын зерттеп, өз жаңалығын қосқан нағыз ғалым болды. Ғалымдар ортасында Сәтбаев пен Есенов басқарған тұсты «геологияның алтын ғасыры» деген тұжырымдама бар. Бұл шындық еді. Жазған мақалаларымда мен де осы тұжырымдаманы дәлелдеп, ашуға ұмтылып келемін. Ресми орындарда болмаса мен өзім оны «Шах» деп атаушы едім, шын мәнінде ол осы атауға ылайықты болды. Өкініштісі сол Шахтың нағыз кемелденген кезінде, өмір-тәжірибесінің молайған тұсында оны қызметтен әділетсіз алып, болар-болмас нәрсені кінә етіп тағып, көп жәбірледі. Бұл ел басқарған басшылардың да, әсіресе, Д.Қонаевтың да кемшілігі еді. Қонаев оны нағыз керек кезде, өзіне қажет болған-- Геология министрлігінің қызметін, Ғылым Академиясының жұмысын көтеру керек болған тұста жақсы пайдаланды. Ал оның абырой-атағы өзінен асып бара жатқан соң «үлкен орбитадан» шығарып тастады. Оның орнына ылайықты деп өзінің інісі Асқар Қонаевты тартты. Ал, Асқарды өсіріп, докторлығын қорғау үшін бар жағдайын жасаған Шах болатын. Оны талай көзіміз көрді ғой. Докторлығын қорғап болған соң Ғылым Академиясына корреспендент-мүше жасады, сосын вице-президент болды. Асқарға тағы бір конкурент академик, жазушы Бөкетов Ебіней болды. Олар оның да мойынын қайырып, «үлкен орбитадан» шығарып тастады. Ол кезде металлургия саласында Ебінейден артық білгішің жоқ еді. Және ол екі тілде, орыс пен қазақ тілінде еркін сөйлейтін шешен, сандар мен фактілерді жатқа айтатын нағыз сұңғыла ғалым болатын. Орыстар айтады ғой «отстреляли» деп, сол сияқты екеуін де: Шах пен Ебінейді де бір оқпен атып түсірді. Бұған Қонаевтың өзінен көрі ортасы «құштар» болды-ау деймін. Егер екеуінің біреуіне шынмен-ақ ел билігі тиді ме онда Қонаевтың айналасындағылардың, жағымпаз бен жылпостардың бәрі жылы орындарынан айрылатын еді. Шах пен Ебінейдің ең жек көретіні жағымпаздар болатын, олар екеуінің де маңайына жолай алмайтын. Соғытан кейін тау-кен геологиясы мен металлургия саласында «жарылыс» болды десем өтірік айтқандық емес. Өйткені, соғыс жылдарында қару-жарақ шығару үшін металлға деген қажеттілік күшейді де, кен көздерін жеделдетіп табу керек болды. Сол кезде Үкімет бұл салаға көп көңіл бөлді, оқу орындарын ашып, жастарды соған шақырды. Қазақстандағы «жарылысты» жасағандар қатарында Шахмардан, Ебіней, Далабай, Сәдуақас, Темеш ??? ... тұрды. Олар дос болды, бір-бірімен жиі араласып отыратын. Далабай Балқаштағы комбинат директоры болды, Темеш пен Сәдуақас Жезқазғанда үлкен бастық болды... Республиканың шикізат қорын молайтуға қосқан олар үлесі ұшан-теңіз. Бұлардың достығы бір-біріне деген адал болды. Мына бір оқиға менің есімнен кетпейді. Шах академияға президент болып тұрғанда Ебіней корреспендент-мүше болатын. Содан ол академик атағын алу үшін сайлауға түсті. Академиктік атақ алу үшін Ебінеймен бірге корреспенден-мүшелер Жаңыл Қаңлыбаева мен Патшайым Тәжібаева түсті. Қара жер қабар бермесін, марқұм Патшайым өмір бойы айналасындағы адамдарға риза болмай кекірейіп жүретін бір адамдар болады ғой, ол сондайдың сортынан еді. Қарап жүрмей арыз жазып, өсек таратып та қоятыны болатын, байғұстың. Осыны білетін айбарлы академиктер Патшайымды өткізгісі келмеді, олар Шах айтса да тыңдамады. Содан не керек, Патшайымды да, Жамалды да өткізбей тастады, Ебінейге де академиктік атақ бұйырмады. Қараңыз, егер ақымақ адам болса Ебіней тас-талқан болып, «сенің достығың осы ма, несіне президент болып отырсың?» деп ашуланып, Шахтың есігін қатты жауып кетер еді. Жоқ, ол досын түсінді. Ол да шарасыз еді, бәрі де Үлкен үйдің тапсырмасын орындауға мәжбүрлі-тін. Бәрінен бұрын Жамалға қиянат болды, екі түрлі ситуацияның ортасына түсіп, бостан-босқа күйіп кетті. Шынымен-ақ күйіп кеткен болуы керек, бір күні Ебінейге келіпті «президенттің үстінен арыз жазайық» депті . Ебіней ондай пендешілікке өмірі бармайды, мен білемін ғой оны. Қайта оған: «Жамал ешкімнің сөзіне ерме, өз қабырғаңмен ақылдас, өз қабырғаңмен ақылдас, ақылсыз әйел емессің ғой...» деп, бетінен қайтарыпты. Бұл оқиғаны маған кейіннен Ебінейдің адамгершлігіне риза болған Жамалдың өзі айтып еді. Шынында да Жамал нағыз ғалым болатын, ешкімнің қолпаш-қолдауынсыз өз еңбегімен жетті бәріне де. Бірақ Патшайым Тәжібаева мен Смет Кеңесбаев екеуі Шахтың үстінен қайта-қайта арыз жазып, академияның берекесін қашырды. Кейіннен олардың атына жазушы-драматург Қалтай Мұхамеджанов газетке ашық хат жазып, әрекеттерін әбден әшкереледі.Кеш еді, кеш болса да шындық айтылды. Сол кездерде Ебіней 50 жасқа толып, құттықтауға Алматыдан Әбділдә Тәжібаев, Кәкімбек Салықов, Шахмардан және мен Қарағандыға бардық. Ебінейге «Үлкен үйдегілердің» қырағы көзінің түсіп тұрған кезі ғой, торқалы тойын ресторанда өткізе алмай тар пәтерінде, қырықшақты адам ортасында өткізді. Күндіз университеттің кіші залында ғылыми-конференция болып, онда Ебінейдің туған күні аталып өтті. Әлі есімде сонда Шахмарданға Ебіней: «сен сөйлемей-ақ қой, бұл жерде «Үлкен үйдің» тыңшылары жүр, ертең-ақ жеткізеді, зияным тимесінші саған!» деді. Оған қараған жоқ, Шах қатырып тұрып сөз сөйледі, Ебінейдің табыстарын айтты. Бәрінен бұрын Ғылым Академиясы президентінің келуінің өзі университет коллективі үшін үлкен оқиға болды. Шах президенттік жолынан гөрі достық ниетін ұсынды, тойда тамада болды, өлең оқыды, не керек кештің көркін кіргізді. жүктеу/скачать 0,85 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|