Министр Төртінші бөлім

«-Сонымен, 1960 жылы бар жоғы 33 жастағы Есенов Шахмардан Геология және жер қойнауын қорғау министрінің орынбасары болып тағайындалды. Данышпан Абай айтпай ма:

Тура бір болашақты болжап, Шахмардан туралы айтып отыр-ау деп қаласың! Абай айтса жәй айтпайды. Қазақтарды қанша жерден «надансыңдар, білімсізсіңдер!» деп сынағанымен ол Шахмардандай жастардың өсіп-өніп шығатынына бәрі бір сенді...

Шындығына келгенде Шахмарданға шын сенген Қазақ КСР Геология министрінің орынбасары Айталиев Жарқын болды. Әңгіме түсінікті болу үшін басынан бастайық. Қашанда да бір нәрсеге бір нәрсенің себеп болып жүретіні өмір заңы ма дерсің. Бірде, бұл кезде Шахмардан Жезқазғанда бас геолог болатын, Свердловскі қаласында өтетін геологтардың ғылыми конференциясына шақырылды. Сол жолы Шахмардан Алматыдан келген Геология министрінің орынбасары Жарқан Айталиев ағасы екеуі қонақ үйдің бір бөлмесіне түсті. Бұрынан жүз таныс болмаса былай жақын араласпаған ды. Үш күннің ішінде бір бөлмеде жатып талай әңгіменің басын қайырды. Шыны керек алпысты алқымдап қалған геология ғылымының докторы, Ғылым Академиясының корроспондент-мүшесі, көпті көрген Айталиевқа Шахмардан қатты ұнады. Жас та болса білері көп, кішіпейіл, келбетті, ұстамды мінезі ұнады. Конференция бітіп, бірі пойызбен Жезқазғанға, екіншісі Алматыға сомолетпен ұшқалы отыр. Жүгін жинастырып жатқан Айталиев бір кезде ойына тосын оқиға түскен адамдай:

--Шахмардан, осы сен Алматыға неге ауыспайсың?—деді.

--Ағасы-ау, кен іздеген геолог үшін Алматыңызда жұмыс бар ма?—деді, Шахмардан ағасына қарап жымиып.

--Әй, қысыр сөзді қой, мен жақында пенсияға шығамын, орныма сені ұсынамын. Жоқ, мен оларға айтамын, Есеновті әкелмесеңдер пенсияға кетпеймін деймін,--деп, қарқылдай күлді.

--Ағалар айтса Алматы емес, жерді түбі Магаданға да барамын,-- деді Шахмардан да ағасынан қалыспай жарыса күліп. Осыдан әрі әңгіме өрбіген жоқ, тез жиналып қонақ үйінен шығып кетті.

Шахмардан Жезқазғанға келіп, мың-сан шаруасына араласып кеткен-ді. Кім қай жерде қандай әңгіме айтып, кім-кімге уәде бермей жатыр дейсің, тәйірі. Сондай әңгіменің бірі де деп Шахмардан Айталиев ағасының бұл сөзіне соншалықты мән беріп, үміттенген жоқ-ты. Бір жарты жыл өткен кезде Айталиев ағасы телефон соғып тұр:

--Әй, Шахмардан мен мыналарды көндірдім, егер сені шақырмайтын болса пенсияға кетпеймін деп қорқыттым,-- деп, өзі бұнысына рахаттанып күліп алды, сосын әрі қарай сөзін жалғап,--енді олар, ЦК-дан саған хабарласады, слушый, сен сонда бармаймын деп шалқақтап жүрме,--деді, әділ, тік сөйлейтін әдетіне басып.

«Асатпай жатып құлдық деме» деген, Шахмардан не дерін білмей, «жарайды, жарайды» дегеннен басқа ештеңе айтпады. Айтқандай-ақ көп ұзамай ЦК-дан бөлім бастықтары хабарласып Алматыға шақырды. Шақырудың мақсатын ашып айтпады, сөздерінде «келіңіз» деген бұйыру басымдау сезіледі. Ол кезде Орталық Комитет адамдарының сөз саптасы солай болатын, бір қызық.

Орталық Комитеттің өндірісті басқаратын бөлім бастығын Есеновті өзіне шақырып, әңгімелесіп, Геология министірінің орынбасарлығына ылайықты көріп отырғанын айтады. Сөйтіп тұрғанда анда-санда кабинеттрді аралап жүретін әдетімен Бірінші хатшы Дінмұхамед Қонаев бөлім бастығының бөлмесіне кіріп қалады. Сасып қалған Шахмардан апыл-ғұпыл орнынан тұрып, бұрын даңқын естігені болмаса жақыннан көрмеген Бірінші хатшымен жалбырап амандасты. Алып тұлғасы, сымбатты жас Шахмардан Қонаевтың назарын өзіне бірден аударды. Бұны сезе қалған бөлім бастығы Шахмарданды таныстырып, Жезқазғаннан келіп тұрғанын, геолог екенін айтты. Жәй шақырып отырмағандарын түсінген Қонаев:

--Қандай мәселе қарап жатырсыңдар?-- деді Қонаев бөлім бастығына қарап.

-- Геология Министрінің орынбасарлығына, Айталиев зейнеткерлікке кетпекші... соған Шахмардан Есеновті... Жезқазған Геологиялық барлаудың Бас инженері, коммунист...—дей бергені сол еді, бөлім бастығының сөзін ишарамен іркіп, Қонаев Шахмарданға қарап:

--Қалқам, шыға тұршы біз ақылдасып алайық,--деді.

Түкке түсінбеген Шахмардан ауызғы бөлмеге шығып кетті. Сол –ақ екен Қонаев бөлім бастығына өктемдеу үнмен:

--Қайдағы зам.министр! Бұл тұрған бойы министр ғой, сендер не істеп отырсыңдар...—деді, шүйлігіп. Шахмарданды бұрын танып-білмесе де сырт келбетін ұнатып қалған ол. Көпті көрген Қонаев бұл тұста халықтың: «түсі келгеннен түңілме», жаратушы да түр-тұрпатты сүйген құлына береді дегенге сеніп, сүйеніп тұр еді. Артынан бөлім бастығы мен көмекшілері: «...министр Богатыров кеткелі жүр... әзірге орынбасарлықты істеп көрсін...үлкен коллективті басқарып көрмепті...» деп, Қонаевты «орынбасарлыққа» көндірген. Қисынды істі қыңыр ғана түсінбейді. Қонаев бұл да дұрыс екен деп, олар пікірімен келіскен-ді.

Міне, осы сәт, осы күннен бастап отыздан енді ғана асқан Шахмардан абырой-атағы бір ғана республика ішінде емес, жалпы Одаққа белгілі, беделді Дінмұхамед Қонаев назарына ілігіп еді. «Кездейсоқтықтың» адам өмірін мүлдем өзгертіп, адам сенгісіз бақытқа жеткізетінін ешкім жоққа шығарған емес, бізде шығара алмаймыз. Мүмкін Шахмардан алдынан шыққан «қырықтың бірі –қыдыр» --қазақ халқының мақтанышы Қонаев болған шығар, кім білсін?! Біздің ойымызға баяғыда, іс сапармен Қостанайға, Лниногроға келген Үкемет басшысы Нұртас Оңдасынов Қонаевты бір көргеннен ұнатып, танып, ақырында Алматыға келісімен Бірінші хатшы Сковорцовқа «өзіме өндірісіті басқаратын басшы тауып келдім» деп, ақырында он жыл орынбасары болған оқиға еріксіз түсті. Бірде, бұл «қызметін» өмірі Қонаевқа бұлдамай, тіптен аузын ашып айтпай пірәдәр болып өткен Оңдасыновқа таң қалған ол кейіннен, зейнеткерлікке шығып, Мәскеуде тұрып жатқан кезінде кездесіп: «Нұреке-ау, үлкен ортаға сені әкелген мен едім деп, ең болмаса бір рет айтсаңыз қайтеді?» дегенде ол: «Е, сені үлкен ортаға әкелсем Сен үшін емес, халқым үшін әкелдім де» деп сөзден тосқан екен. Міне, сол өмір өрнегі қайта қайталанып тұр. Ел басшысы Қонаев халқының болашағы үшін, республиканың абыройы үшін жас Шахмарданды дөп басып, танығандай халде. «Бұлақ көрсең көзін аш!». Халық даналығы. Сол даналыққа құлақ асқан Ел басшысы Қонаев санасында сол сәтте: «республика болашағы осындай жастар қолында...» деген сенім мен үміт қатарласа шауып бара жатқан-ды.

Қазақта сөз бар «отыз тістен шыққан сөз, отыз рулы елеге тарайды» деген. Қонаевтың: «қайдағы зам.министр! Бұл тұрған бойы министр ғой» деген бір ауыз сөзін сол жерде тұрған бір-екі адам ғана естіген-ді. Алайда, ертеңіне-ақ ауыздан-ауызға тарап, біртіндеп-біртіндеп Шахмарданға да жеткен-ді. Қазақ ырымшыл халық емес пе, Шахмардан да ойламаған жерден алдынан Қонаевтың шыққанын жақсыға жорып, жолым болатын шығар деп іштей топшылап, «тон пішіп» қойған-ды.

Себепсіз салдар жоқ. Айтты-айтпады не керек, Қонаевтың бұл сөзі біраз адамның құлағына жетіп, құдіреттеніп, астана есігін он бір жылдан кейін қайыра ашып тұрған жас Шахмарданның абыройын көке көтеріп-ақ тастаған-ды. Ол жаңа қызметке құлшына кірісіп, қанаттана жүріп, бойындағы бар іскерлігі мен қабілетін, Жезқазғанда жинаған мол тәжірибесін жарқыратып көрсете білді, аямай жұмсады. Бұған дейін ұстазы, өзінің пір тұтар тұлғасы Қаныш Сәтбаев сенімінен шыққысы келіп, құлшына еңбек етсе, енді респуликаның бірінші басшысы, абырой мен атағы Одақ көлеміне белгілі Дінұхамед Қонаевтан ойынан да шығуды ойлады. Бұрын аралас-құраласы жоқ, бірін-бірі жыға білмейтін ел басшысының ыстық ілтипаты, бірден лауазымды қызметке тартқан қамқорлығы жас Шахмарданның көңілін толқытып еді. Өз-өзіне іштей: «денім сау, бас аман болса Сізді ұятқа қалдырмаймын!..» деп, ант бергендей де болған-ды, іштей.

Міне, осындай көңіл-күйде Шахмардан Есенов Геология министрінің орынбасары қызметіне кірісті. Жасыратын несі бар, Алматыға келу Шахмарданның көп армандарының бірі болатын. Алматыны аңсамайтын кім бар, жер жаннаты Жетісудың бір жауһары емес пе ол?! Онда тұру мен қызмет істеуді табан астынан тағдырдың өзі осылай оған сыйға тартты. Бұны орысша айтқанда: «Господин случай» дейміз бе, басқаша қалай айтуға болады. Қазақ болса мұндайда «таудай талап бергенше бармақтай бақ бер» дейді. Шахмарданда таудай талап болатын, енді міне, табан астынан бақ та келіп қонды.

Кеше, Орталық Комитетке келмей тұрып ұстазы Қаныш Сәтбаевқа кіріп, бар жағдайды, Алматыға шақырғалы жатқандарын шет жағасын айтқан-ды. Сондағы Сәтбаев ақылы да есінде. Ол: «ұсақ-түйек қызметтеріне келіспе, берсе үлкенін берсін. Болар-болмас қызметті Жезқазғаныңа айырбастап жүрме, өзіңнің кәсіби геолог екеніңді ұмытпа!» деген ді. Шахмардан талайға дейін екі алып: Сәтбаев пен Қонаевтың ойының бір жерден шығып жатқанына таң қалып, өз тағдырының соларға келіп тоқайласқанына риза көңілде жүрді. Мұндай жағдайда тасымаған көңіл, көңіл ме, шалқымаған сезім, сезім бе?!

Содан Шахмардан рахатынан көрі тәтпіші мол министрлік жұмысының ортасынан бір-ақ шықты. Дала геологінің мақсатынан да, күнделікті жұмысынан басқашалау, ауқымы кеңдеу екенін түсінді. Әлгіндей, басшы Қонаев пікірінен кейін, арқа тұтар асқар тауы—Сәтбаев ақылынан соң ол қандай қызметті, қандай бір тапсырманы болса да өңгеруге әзір еді. Республикадағы екі алып тұлғаның екеуі де өзіне қолдау көрсетіп, ақ пейілдерін ақтарып тұрғанда Шахмардан неден жасқансын, батыл, өзіне-өзі сенімді түрде министрліктің есігін ашты. Табиғатынан байсалды Шахмардан асыр-тасырға салмай, байыппен министрліктің ішкі құрылымына көз жіберді, іс жүргізіп отырған бөлім бастықтары мен қызметкерлермен жеке-жеке сөйлесті, жақынырақ танысты. Жетістігін мақұлдады, кемшілікті жоюға жол іздеді. Аз уақыттың ішінде-ақ министрліктің көп шаруасына қанық болды. Дала төсіндегі барлау мен министр кабинетіндегі қызметтің арасында көк пен жерше айырма бар екенін ұқты. Сол айырманың арасын түсініп, кедергілерді кемітуге, жаңаша іс бастауға ұмтылды. Қалай болғанда да дала мен қаладағы геологтардың илеп жатқаны бір терінің пұшпағы болғанмен, міндеттері, қызмет әрекеттері басқа-басқа. Мұнда қағазбастылық, жиналыс-кеңес көп. Біріншіден ол маңызды мәселе болмаса, ұсақ-түйекке бола «Күлтебенің басында күнде жиынды» тоқтатты. Екіншіден, ақырын байқастап қараса бүкіл министрлік бойынша бар-жоғы екі-ақ қазақ бар екен. «Ия, қалған қазақтар қайда жүр?». Іштей ой түйіп қойды. Бұрынғыдай емес геология мамандығын меңгерген жастар ол кезде аз болмайтын, тек оларға жанашырлық көрсетіп, жергілікті жердің ұлт өкілдері еді-ау деп, қызмет ұсынып жатқан ешкім болған жоқ. Байыппен бұл кемшілікті жоюға да жол іздей бастады.

«Бұрын геология саласында жергілікті ұлттың өкілдері қызмет бабында көбіне жай инженер, аға геолог деген атақтан әрі аса алмайтын. Бастықтар, жетекші кадрлар негізінен орталықтан, Мәскеуден жіберілетін. Шәкең министр болған соң жергілікті мамандарға өте қатты көңіл бөле бастады. Аз уақыттың ішінде көптеген ұлттық кадрлар еспеке алынып, олардың өсуіне қолайлы жағдайлар жасалды.Осындай шаралардың нәтижесінде өзінің іскерлігіне сәйкес көптеген жергілікті геологтар басқарушы, жетекші маман болып жұмысқа тағайындалды. Осылардың ішінде мен де 1964 жылы 32 жасымда астанамыз Алматыға «Қазақгидрогеологиялық» тресінің бас инженері болып келдім...»--дейді академик Жәкелов Әбдіғаппар. Бұл естелік «Есенов ұлттық кадірді көтерді!» дегенге бірден-бір дәлел бола алады.

Министрліктің біраз шаруасымен танысып, проблемаларымен қанығып қалған тұста бастығы, министр А.С.Богатырев Мәскеуге, жаңа қызметке ауысып кетті. Оның орнына Шахмарданның тағайындалатынын саяси орта баяғыда–ақ біліп, топшылап жүрген-ді. Топшылау шындыққа айналып Есенов Шахмардан республикадағы ең жас министр атанып шыға келді. Рас, жастығына қарамай үлкен сенім білдіргеніне Димаш ағасына Шахмардан іштей: «Сізді ұятқа қалдырмаспын, сеніміңізді ақтармын» деп, өзін-өзі қайрағандай болып жүрді. Шын көңілден туған бұл ойын алғаш министрліке тағайындалған күні жасырмай көптің алдында ақтара айтты-да.

Шын мәнінде «Біріншінің» бұл шешіміне біреу қуанып жатса, екіншісі, «тым жас қой» деп, көңілдері толмай, күдіктене қарады. Дегенмен басым көпшілік, зиялы қауым қазақ жастарының мұндай күрделі лауазымға ие бола бастағанын жақсылыққа жорып, өзімізді өзіміз басқаратын болармыз деп, Димаштың батыл шешіміне дән риза болысты. Өйткені бұған дейін мұндай орынға Мәскеудің «жолдамасымен» солар ғана келетін-ді. Ал, нар тұлғасына жаратушы сымбат пен келбетті келістірп берген, оның үстіне парасатын, ақыл-ойын, адамгершілігін, сөзге шешендігін білетін қарапайым геологтар мен барлаушылар, инженерлер ортасы Шахмарданды осындай биік, лауазымды қызметтерге ылайық көріп, соны күтетіндей де еді. Армандарының орындалғанына олар да шын жүректен қуанды. «Ол әлі көрсетеді, мойындатады талайды» деп, әсіресе, достары: Далабай, Ғазиз, Темеш тұрды төстерін қағып, мақтаныштан масайрап.

Бар билік бөліп-жарылмай өз қолына тиген соң Есенов бар шаруаға бақылау жасады, кейбіреулердей орынбасарларына тапсырма беріп қойып, жылы кабинетте отырмады. Министірліктің құрамын қайта қарады, ұлттық кадларды көтеруді көздеді, Орталық Комитетке, Министрлер Кеңесіне қосымша қызмет орнын беруді сұрап арнайы хат жазды. Басты байқағаны бар мәселеде әңгіме ашық болып, істі әділ шешсең бұл қызметті игеру аса қиынға түспейтінін түсінді. Бұл қағида қашаннан-ақ бар ау, бірақ қолға мөр, астына тақ тиген соң халықтың қамын жеудің орнына туған-тусын ойлап, айналасына жинап, бармақ басты, көз қысты болып кететінін қайтерсіз. Осыған орай бір әңгімен Камила апай еске түсіреді: «-- Бірде бір жас жігіт көптің ортасынан суырылып шығып, ғылым кандидаттығын қорғағалы жүрген болуы керек, «Шахмардан аға, мен сіздің жерлесіңіз боламын, туысқан боламын» деп тықылдап қоймады. Шыдай алмаған Шахаң: «Шырағым, маған ағайын емес азамат керек, азматтығыңды таныт, отырған орнымды босатып беремін!» деді. Ол өмірде де осы ұстанымды ұстап өтті. Кім жақсы жұмыс істесе, кім ғылымның соңына түсіп ізденсе, сол Батырдың досы болатын, ондайлардан көмегін аямайтын»--дейді.

Министрліктің ішкі құрылымымен әбден танысып алған соң Қазақстанды, оның ішінде кен байлықтары мол аймақтарды аралауға, жетістіктер мен проблемаларды өз көзімен көруге шықты. Геологиялық барлау жүріп, кен қазылып жатқан аймақты аралады, Үшаралдағы мұнай мен газ іздеушілеріне барды, Жамбылдағы фосфор зауытында болды, Қаратау, Кентау өндірістік ауданындағы «Үлкен химияны» көтеруге байланысты жүргізіп жатқан гидро-геологиялық зерттеулердің бағытымен танысты. Қантағы, Ащысай... қойны толған кенді Алтайдан, Орталық Қазақстан төсіндегі мыс-мырыш кені Жәйремді көріп бір-ақ оралды. Оралда болды, Ақтөбедегі мұнай мен газ, хром... кендеріндегі геологиялық, гидрогеологиялық іздеу, барлау жұмыстарының нәтижелерімен танысты. Маңғыстау мұнайының барлануы толғандырды ... Бәрінде де қайнаған жұмыс үстінде, қоршаған кеншілер мен геологтар ортасында болып, мәслихат құрып, іздеу мен барлау жұмыстарының барысын, нәтижесін, геологиялық, гидрологиялық ерекшеліктерін білуге құмартатын. Күрделі-күрделі проблемаларды сөз бұйдаға салмай тез арада шеше де білді. Міне, ол құрылғанына көп болмаған жаңа минстрліктің тағанының мықтап қалануына бар жиған білімі мен тәжірибесін жұмсап бақты.Сонымен қатар өзінің ел билеудегі қабілет-қарымын да байқатты.

Ол министрлікке келісімен Орталық Комитеттің бір жиынында «Аралға көңіл бөлмесек, ертең айрыламыз!» деп, мәселе көтерді. Маңызды мәселеге көңіл аударып, шешудің жолдарын іздеудің орнына, сол кездерде-ақ тұзы аспанға көтеріліп, апатты аймаққа айналған Аралды көрмеген, Алматыдан асып ешқайда шықпаған бір шенеунік «Аралға келер қауіп жоқ, Есеновтікі жершілдік!» деп, айыпты етіп тастайды. Сол Аралдың тағдырын айтпасақта елдің бәрі біледі ғой.

Жезқазғанда жүргенде жазған мақаласында Есенов Шахмардан: «...біз болашақ алыптар Теңіз мұнай кеніші мен Қарашығанақ газ конденсаты жөнінде сөз қозғап отырғанымыз жоқ. Олардың көрсетер қызығы әлі алда...» демеп пе еді. Бұл ойды айтқанда ол бар жоғы жиырманың ішінде ғана болатын. Жастығына қарамай Жезқазғанның жер асты байлығының «географиясын» бұрынғыдан да кеңейтіп, зерттеп, небір керемет кен көздерін ашып жатқан кезі болатын. Жас барлаушы-геологтың Маңғыстау болашағына деген көрегендігін көрмейсіз бе?! Жоқ, көрегендік емес бұл оның ғылыми тұжырымдамасы! Ол мұндай ой айту үшін аға буын-- ғұлама ғалымдар ашқан жаңалықтар мен тәжірибелеріне арқа сүйеді, солар салған соқпақ жолмен жүріп, оны әрі қарай дамытуға әрекеттенді.

«Шахмарданның Маңғыстау мұнайын ашуда, оны халық игілігіне пайдалануға сіңрген еңбегі ұшан-теңіз.Мұнайды іске жаратудың қаншама қиын екенін мұнай мамандары жақсы біледі. Осы бір өте күрделі жұмысқа Шахаң білекті сыбанып кірісіті және асқан қажыр-қайрат көрсетті. Бір сүйсінерлік жай, Шахмардан «мен министрмін» деп тұмсығын көтермейтін. Ол әрдайым қарапайым, жинақы, ақжарқын еді. Талапты өзінен бастайтын. Сылбырлықты, енжарлықты көтермеуші еді. Ол жақсы іске, пайдалы ұсыныс-пікірлерге ұдайы құлақ асатын, кесек тұлғалы, тас-түйін жігіт еді ғой, шіркін!» --деп, артта қалған күндер мен Шахмарданды еске алған Шалабаев Саламат.

Иә, бізге де Есеновтің көп әріптестері оның жаңашыл болғанын, егер ұтымды ұсыныс айтсаң қолдай кететін белсенділігін баса айтты. Жаңашылдық деген не? Ол қол жеткізген табыстарды қанағат тұтып отыра бермей, жаңадан іздену, іздену және іздену деген сөз. Бұл әрбір ғалым атаулының ұстанатын басты ұстамы болмақ. Бұнсыз ғылымда жаңалық ашып, нәтижеге жетем деу құр әурешілік, өзіңді өзің алдау. Есеновтің жаңашыл болуының бар сыры оның ізденімпаздығында, ғылымға деген қомағайлығында жатты. Және ол қарапайым геологтар ортасынан өсіп шықандықтан да олардың проблемаларын, не жетіп, не жетіспей жатқанын жете білді, білген соң оны шешуге әрекет еттін. Оның бойында ұстазына ұқсаған жаңашылдық көзқарас, ауқымы кең ой айту, көтеріп отырған мәселесінің болашағын болжау, бастаған ісін аяқсыз қалдырмай, жеріне жеткізу қасиеті басым еді.

Республиканың шикізат қорын молайтуға бір кісідей ат салысқан, байырғы геолог Б.С.Зейлик бүгінде ортамызда жоқ Есенов Шахмарданның сыр-сипатын, шынайы бейнесін көз алдымызға әкелетін, баршамызға үлгі болатын іскерлігін, жаңашылдығын, кісілігін көрсететін мәні зор естелік айтады:

***

Бәріміз де дұрысы осы шығар деп ойлаймыз. Себебі, ХХ ғасырда жер бетінің жер-жерінен мұнайдың мол табылуы адамзат тіршілігін күрт өзгертті. Өмірдің түрі өзгерді. Қайбір мемлекеттерде қоғамдық қатынастар сол үшін шиеленісе бастаса, қайсыбірінің қақтығысын мұнай шешіп жатты. Не керек, домалақ жер бетінің «ауа-райын» жер астының «қара мұнайы» басқара бастады. Бұл қандай құдірет? «Мұнай!»- деген не өзі?

Адам миына да маза бермей келе жатқан мына сұрақтар, «Мұнай қайдан, қалай, қашан?» пайда болды. Егер турасын айтсақ, бүгінге дейін мұнай «мына заттардан жаралған» деген толық ғылыми жауап жоқ. Мұнайдың химиялық құрамы да белгісіз, қайдан, қашан шыққаны жайлы нақтылы дәлел жоқ, тек әр түрлі болжамдар ғана бар.Бірақ, адамдар мұнайды өз қажеттілігіне сонау-сонау 6-8-ші мыңжылдықтарда пайдалана бастаған көрінеді. Тіптен археологтар оны әрі ұзатып, тас пен қола дәуіріне апарып қояды. Кім білсін?

Ертек-аңыз, сосын тарихтан білетініміз көне дәуірлерде адамдар жанып тұрған табиғи газ алауына табынып, өзін жаратқан солдай-ақ, жалбарынып-жалынып отырған. Дүние жүзі дәрігерлерінің атасы Гиппократ жазбаларында мұнай және табиғи битум негізінде рецепт жазылып, оның түзімі берілген. Ежелгі Римдік А.Феликс деген ғалым алғаш рет мұнайды ажыратып, дәрі жасаған. Үнді мен Иран халқының ауыз және жазба әдебиеттерінде де мұнайды емге қолданған мағлұматтар бар. Айта берсек мұндай да алып қашпа әңгіме аз емес. Қысқасы, әлемдік мұнайшылар арасында мынадай пікір бар: химиктердің ден қойып мұнай түзімін іздеуге кәдімгі дәрігерлер түрткі болған деген. Рас та шығар, әйтеуір, Бірінші Петр тұсында Бакудің қара майынан ақ мұнай ажыратылып, кішкентай құтыларға құйып, аптекаларда сатылыпты.

Химиктер керосин тапқаннан кейін мұнайға деген сұраныс күрт көтерілген. Польшада бірінші керосин шамын тапқан адам Лукасевичке ескерткіш қойылған. Ал, иженер Степанов шамның жану теориясын ашқаны үшін Нобель сыйлығын алды. Осыдан кейін-ақ ұзақ уақыт, орыс теңізшісі Костович 1880 жылы бензинмен істейтін мотор ойлап тапқанға дейін керосин дәуірі ұзақ уақыт жүрді. Неміс өнертапқыштары Даимлер, соңынан Бенц бензинмен жүретін автомобил тапқаннан кейін мұнай «бағы» аспанға бір-ақ шықты деуге болады. Бұдан кейін адамзат автомобилді де, бензин шығатын мұнайды да тоқтату мүмкін емес жағдайға жетті. Керісінше, мұнай әлемдік экономикаға қожалық ету «тағына отырды».

Бұдан кейін мұнайдан бөлініп шығатын пластмасс дәуірі туды. Одан капрон, нейлон, силон...дейсіз бе, әйтеуір, тоқыма өндірісі, дөңгелек жасайтын шин зауыттарында онсыз, мұнайсыз тіршілік тоқтайтын болды. Бұдан кейін каучук, полиэтилен дәуірі келді. Неміс ғалымдары Карл Циглер мен Джулио Натта каучук өндіруді тапқаны үшін Нобель сыйлығын алды.

Нобельдің өзі ше? ХІХ ғасырда ағайынды Нобельдерді сонау Англиядан Атырауға ешкім шақырып келген жоқ, олар мұнайдың «исін» сезіп, өздері келді. Доссордың таза майын арбамен теңізге, одан әрі кемемен тасып, елін қара маймен қамтамасыз етіп, бүкіл Европаға цевилизацияның «отын» жақты емес пе?! Ал, ХХ ғасырда мұнай адам тіршілігіне қажетті заттардың жартысынан көбін өндіретін әлемдік үстемдікке жетті.

Сөйтіп, ол-мұнай жер бетінде өндірілетін барлық пайдалы қазбалардың ішіндегі ең тиімдісі, пайдалысы болды. Бар мәселе де, бар проблема да- мұнайдың аса пайдалы шикізат болуында! Ол өндірістің наны, оған дау жоқ. Және жасанды талшық жіп, полиэтилен, синтетикалық қағаз, каучук, асфальт, битум, тағыда көптеген химиктердің көмегімен өндірілетін заттардың арғы атасы-Мұнай екені қазір елдің бәрі де біледі. Білгендіктен де бағы аспанға көтеріліп, қолы жеткеннің-ырысы, жетпегеннің-арманына айналып тұрғаны.

Адамзат мұнайдың «хабарын» қашан білгендігі жөнінде жоғарыда айттық. Қазіргі айтпағымыз, Адам ойымен жарысып, қосарлана шауып келе жатқан техникалық прогрестің «наны» - мұнайсыз бүгінде күн жоқ. Бір күннің бір сағатында ол жоқ бола қалса тіршіліктің соңғы сәті келгендей жер беті улап-шулап, бей –берекеттікке түседі. Жер шарының жарты адамы жатарда «ертең мұнайдың бағасы түссе екен» деп, құдайдан тілеп жатса, келесі жартысы «өссе екен» деп ұйқтайтын халге жетті.

Міне, академик Велиховтың сөз астарында осының бәрі-бәрі бар секілді...

Ақыр соңында Қазақстанда мұнайдың бұлай дамып, өндірістің ірі бір саласы болып қалыптасуы жаңа облыс Гурьевтің құрылуына әкелді. Сөйтіп, 1938 жылдың 15 январында СССР Жоғарғы Кеңесі шешімімен жер көлемі 200 мың кв.км. алып жатқан, жалпы халқының саны 375 мың, ал, облыс орталығында 61 мың халқы бар Гурьев облысы құрылды. Облыс құрамына алты аудан: Еспол, Бақсай, Теңіз, Мақат, Жылыой және Маңғыстау аудандары енді. Бұл аудандарда мұнай маңызды мәселеге айналды.

Қазақтар үшін мұнай нағыз құбылыс болды. Жиырмасыншы ғасырдың басында мұнайды күрт өнідіруге кіріскен Ресей өкіметі қазақ даласының батысын өндіріс ошағына айналдырды. Талай мұнай кендері табылып, мұнаралар бой көтерді. Бұрын қазақ түсінігінде болмаған мамандық: геолог, барлаушы, бұрғышы, геофизик, гидролог, инженер... тағы да толып жатқан жаңа кәсіпке икемделе бастады. Қазақ жастарын, әсіресе, қырқыншы, елу мен алпысыншы жылдары мемлекет өз қаражатымен жастарды осы мамандықтарды игеру үшін Мәскеуге оқуға жіберді. Келе-келе мұнайшы мамандығын дайындайтын институттар мен факультеттер ашылып, оған қазақ жастары көптеп тартылып, Отанға аса қажетті жаңа мамандықтарды меңгерді.

Солардың бірі болып геолог мамандығын меңгерген Есенов Шахмардан Жезқазған жерінен түрлі-түсті металлдар кенін іздеп, молынан тауып, тәжірибе жинаған оған Геология министрі міндетін жүктеді. Министрліктің атақаратын қызыметі ауқымды, ұшы-қиырына көз жетпейтін қазақ даласындағы, жер қойнауында жатқан бар байлықтың қожасы. Табиғат ананың берген несібесін, байлығын шашып-төкпей адам игілігіне жарату осы министрліктің міндеті. Жастығына қарамай өзіне тапсырылған қызметтің осындай парқы мен парызын, ел басшыларының сенімін түсінген Есенов іске кірісті.

Жас министрдің кен байлықтарының ішінен мұнайға баса көңіл бөлуінің сыры мен себебін жоғарыда айтты. Мұнай өз үстемдігін адамзат атаулыға жүргізіп, минералды-кен байлықтары ортасынан озып тұрғанын, құнының қымбат екенін барша адамзат біледі. Бұл бірінші себебі. Ал, оның екінші себебі бар, соңғы жылдары межеленген мемлекеттік жоспарлар орындалмай, геологиялық барлау жұмыстары божырап, жаңадан кен көздері ашылмай Геология министрлігі атына біраз сындар айтылып жүрген. Қалай да қалай бұл сала бір серпілісті, оны ұймдастыратын ерік пен жігіері мол, қайсар басшыны, білімді адамды күтіп тұрғаны рас болатын. Ел басшысы Д.Қонаевтың министрлік жұмысын, оның ішінде мұнайға тікелей басшылық жасайтын кәсіби маманды, ылайық адамды көптен-ақ сұранып тұрған. Ғалым-геолог Сейтмұратова өзінің Есенов туралы естелігінде Қонаев алғаш Шахмарданды көргенде: «...орынбасар емес, министрдің өзі ғой!» деп, айтыпты дегенді жазады. Қонаевтың осы сөзінен–ақ шынымен оның бұл қызметке, яғни, Геология минстрлігіне сол кезде ылайықты адамды іздеп жүргенін анық байқаймыз. Оның жөні де бар еді, Ел басшысы министр А.С.Богатыревтың Қазақстанды жерсінбей, кеткісі келіп, министрлік ісіне аса жанашырлықпен қарамай жүргенін көптен сезетін. Шынында да Қонаев Шахмарданды бір көргеннен-ақ үміт етіп, сол орынға ылайық көріп қалады. Ақырында, кешікпей министрдің өзі етіп тағайындайды ғой.

Бір қызығы, бяғыда, Жезқазғанда жүргенде Шахмарданның өзі айтқан, алдын-ала болжаған-- «Теңіз мұнай кеніші мен Қарашығанақтың көрсетер қызығы әлі алда!» деп, енді сол болжамды шындыққа айналдыру өз үлесіне тиіп тұр. Бұны қызық демегенде нені қызық дерсіз. Содан, жас министр: «Қара алтынның» қоймасы--Маңғыстаудың болашағы зор. Оны игеру, оның байлығын халық игілігіне, ел қажетіне жарату біздің адамдық та, азаматтық та борышымыз болуы керек» деп, көп алдында айтып, ант бергендей іске кірісті.

***
Сайын Назарбек, Қазақстан Жазушылар

***

Алайда, соғыстан кейінгі қираған халық шаруашылығын қалпына келтіру совет халқына оңайға түскен жоқ, көп көңіл соған бөлінді, қаржы соған жұмсалды. Осы кездерде мұнай іздеу жұмысы саябырлап, тіптен тоқырап, тұрып қалды десе де болады. Содан, қайтадан елуінші жылдардың басында мұнай іздеуді қайта қолға алып, қаулы-қарарларды қайта жаңғыртты. Сол қаулыға орай әуелі Мәскеуден, сосын, Одақтық республикалардан Геология және жер қойнауын қорғау министрлігі құрылды. Қазақстанда Геология минстрлігі 1956 жылы ұйымдастырылды. Мақсат—жер қойнауындағы кен байлықтарын кешенді, әрі жоспарлы түрде зерттеп, ел игілігіне жарату болды.

КПСС ХХІІ-съезінде қабылданған «Маңғыстау түбегін еліміздің ірі мұнай өндіруші аймақтарының біріне айналдыру» қаулысы шықты. Орталық Үкімет Оңтүстік Ембі, Үстірт, Оңтүстік Маңғыстау және Жайық-Еділ аралығы аудандарында геофизикалық, геологиялық барлау жұмыстарын шұғыл өрістету туралы нақтылы шешім алды. Үкімет үлкен қаражат бөліп, аталған аудандарды терең бұрғылап, барлауды КСРО және Қазақстанның Геология және кен қорғау министрлігіне жүктелді.

Ия, қаулы шықты, міндеттер айқындалды. Бірақ жұмыс өз-өзінен жүріп кетті ме? Қаулыны іске асыру үшін қыруар жұмыстар атқарылу керек. Басты қиыншылық, жердің шалғайлығы мен не темір, не тас жолдың жоқтығы болды. Көктемгі жауын-шашыннан кейін ауыр-ауыр, мұнай мұнараларын тасыған жүк машиналардың жетуі бір мұң болды. Мұнда мәшине түгілі жаяу адамның өзі аяғын әрең алып жүретін. Сағыздай созылған саз аяғыңды өзіңе бермей, адымыңды аштырмайды. Ауыз су мүлдем жоқ, ұзақтан мәшинемен тасылады.бір қолға екі шелек су беріледі. Оны қажетіңізге қалай жаратасыз өзіңіз білесіз. Азық-түлік те Гурьевтен немесе кеме арқылы Әжірбайжаннан аптасына бір-ақ рет әкелінеді. Жетіспеушілік, таршылық көп.Айта берсең қиындықтың шеті де, шегі де жоқ. Ал, маман мұнайшылардың жетіспеуі дегеніңіз бір дастан әңгіме. Осындай қадау-қадау шаруаны бір ғана облыс хатшысының, немесе, жаңадан құрылған «Маңғыстаумұнайгазбарлау» тресі тындыра алмасы анық еді. Ал, Үкімет адамдары «Үкімет қаулысын» іс жүзіне асыруға міндетті болатын.

Ел басшысы Д.Қонаевтың назарынан кен байлықтарын барлау мен зерттеу мәселесі тыс қалған емес. Өзінің де мамандығы металлург-кенші болғандықтан бұл саладағы қол жеткізген жетістіктер мен кемшіліктер оған алақандағыдай анық еді. Соңғы жылдарда кен барлаудың баяулап тұрғаны да шын болатын. Рас, министр Богатыревтің Қазақстанда қалғысы жоқ, бөтеннің аты бөтен, жанының күйіп жүргені шамалы. Талай рет, талай геолог-мамандармен сөйлесті, кеңесті, бірақ көңілі толмады. Сөйтіп жүргенде ойламаған жерден Шахмарданды кезіктірді, көп кешіктірмей министр сайлады. Ол туралы жоғарыда айтқанбыз, қайталау ретсіз.

«Жас келсе іске!» Жас Шахмарданның бас болып, Геология министрі болып тағайындалғанына қуанғандардың бірі облыстың бірінші хатшысы Н.Оңдасынов болды. Ол жас министрді ыстық ықыласпен қабылдады.

Бұл естеліктен жас министрдің Атырау мен Маңғыстау өңіріне келіп, мұнай мәселесіне алғаш араласқан сәттерін және оның ұлттық дәстүр мен салтты бойына сіңіріп өскен қазақи мінезін, сөз қадірін білетін зерделі жан болғанын көреміз, танимыз. Оның бәрін мұнайшы, әрі жазушы Рахмет аға өте әдемі штрихтармен, көркем сөзбен баяндайды. Қашанда да адамның болмыс-бітімін ашатын, оның азаматтығын көрсететін оның әрекеті, іс үстіндегі шешімі, озық ойы. Әйтпесе, «дейді, дейді» екенмен оның толық тұлғасын аша алмасымыз анық. Сондықтан да осы секілді әріптестер мен қызметтес болғандар естелігі біз үшін аса құнды және оқырман қауымға олар пікірін ұсынуымыздың сыры да осында.

Әуелі министр жер жағдайымен танысты, қатынас құралдары мен жолдар жағдайын көрді, мұнай барлаушыларына не жетіп, не жетпейтінін зерттеді, мұқтаждарын білді. Біліп қана қоймай проблемаларды біртіндеп-біртіндеп шешуге кірісті. Шілденің аптап ыстығына, қыстың сақырлаған сары аязына қарамай құрал-сайманнан бастап, түрлі-түрлі азық-түліктерді бірін құрлықпен, екіншісін теңізбен жеткізуді ұйымдастырды. Алматы мен Мәскеу министрліктеріне маза бермей, телефон соғып, мәселенің тез шешілуін қадағалады. Ол жоғарыдан келген бұйрықты орындап отыра бермей көп іске өзі ұйтқы болды, бастама көтерді. Жасыратын несі бар, қолынан келмеген, қаражат жетпей қалған кездерде Мәскеу мен Алматы басшыларына, тіптен кей сәттерде арқа сүйер ағалары—ел басшысы Д.Қонаев пен ұстазы Қ.Сәтбаевтан ақыл-кеңес сұрауға арланған жоқ, қайта арқа сүйеді. Білмегенін сұрау, ақыл-кеңес алу да өссем деген жастың талабы болса керек.

***

Жетібайға Мәкеуден министр Б.Ерофеев, Алматыдан министр Ш.Есенов, Гурьевтен хатшы Н.Оңдасынов, Ақтөбеден Батыс Қазақстан Өлкелік Халық Шаруашылығы Кеңесінің төрағасы Сафи Өтебаев ұшақтармен ұшып келді. Сан ғасыр жеті қат жер астында тұншығып жатқан мұнай аспанға айдаһарша атылған кезде айнала қап-қара май болып кетті. Мұнайшылар суға емес, қара майға шомылып мәз. Енді қайтсін, мұнай іздеп жер кеудесін тескілегелі үш-төрт жыл. Шыдамның да шегіне жетіп тұрған тұсында, міне, енді еңбектері жанып, іздегендері табылып, рахат бір күй кешуде. Дәл осы сәтте олардан артық бақытты жандар жоқ еді, әрине.