Шахмардан есенов

«-1934 жылы «1 Май» колхозы клубында кісі өлтірген қорықшы орыс колхозшысына ашық сот болды. Осы сотта тілмаш болып келген Жорабек деген кісі орысшадан қазақшаға, қазақшадан орысшаға судай ағызып тұрды. Толық, биік, көк көзді, зор денелі сары кісі Шахмардан Есеновтің әкесі еді.»

***

« -Шахмардан ержүрек, батыл, батыр, ойын бүкпей айтатын адам болды.»

***

К.Нұрпеиісұлы,

академик.

«-Жалпы алғанда Қаныш Сәтбаев пен Шахмардан Есеновтің өмірі мен қызметтерінде көптеген ұқсастық бар: екеуі де алып тұлғалы, кең маңдайлы—марқасқалар, екеуінің де мамандығы геолог, екеуі де геолог ретінде еңбек жолдарын Жезқазған өңірінде бастаған, екеуі де Ұлттық Ғылым Академиямызға Президент, геологиялық ғылымдар институтына директор болған, екеуі де КСРО-нің ең жоғарғы марапат белгісі Лениндік сыйлықтың иелері атанған. Біріншісі-халқымыздың өміріндегі ұлы құбылыс, екіншісі-ірі тұлға.»

***

М.Қозыбаев, академик:

«-- Шахмардан Есенов туралы өз сөзін болашақ тарих әлі айтады. Өйткені, таудың биіктігі алыстан көрінеді.Тарих болған уақиға алыстаған сайын әр тұлғаның бейнесін айқынырақ айшықтайды. «Дистанциялық» көзқарас әр пенденің кім екендігін, оның өмірге қосқан үлесін, тарихтағы орнын арттағы ұрпақтарға хаттайды. Осылай бола тұрса да, Шахаңның қазақ халқының өркениетіндегі орны туралы «уақыт» деген сарапшыға төтеп бере аларлық даусыз шындықты бүгінгі күні айту орынды-ақ. Ол қандай шындық? Шахаң ерте есейді, отызда халыққа танылды, қырық жасында орда бұзып, қазақ зиялы қауымының көсемі болды. Шахаң өмірдің сан- саласында өз болмысын таныта алды. Ол ата-анаға қуаныш әкелген сүйікті бала, ұстазының мақтаныш сезімін тудырған үздік оқушы, талапты шәкірт атанды, ақ айдын, ақжарқын жігіт болып танылды, білгір маман болып көріне алды, ұйымдастырғыш қабілетін көрсетті, дарынды ғалым болып қалыптасты, ел басқару өнерін игерді. Осылайша мемлекеттік дәрежедегі қайраткер болып қалыптасты. «Жүзден жүйрік, мыңнан тұлпар» дегендей, табиғи таңдаудан іріктеліп, сыннан өтті. Осы ұлан ғайыр істі Шахаң ер жігіттің белі болар 40-45 жасқа дейін жасап үлгерді. «Қазақ елінің азаматы осындай!» деп, мақтаныш етер Есенов Шахмардан енді үлкенге де, кішіге де «Шахаң», «ел ағасы», «ғылым ағасы» атанды, Одақтық, халықаралық деңгейлерге көтерілді.

***

А.Н.Яншин,

академик АН СССР.

«-С Вашим именем, кроме развития Джезказгана, накрепко связано открытие и освоение богатых нефтяных месторождений Южного Мангышлака. Я очень надеюс что с ним будет связано так же открытие «большой» подсолевой нефти и окраинных доступных для современного бурения зонах обширной солянокупольной области Западного Казастана. А может быт газа.»

«-Ш.Есенов проводил большую личную научную работу как специалист в областигеологии месторождений полезных ископаемых. Им опубликовано свыше ста научных работ, в том числе ряд монографий, основные труды Ш.Е.Есенова посвящены минеральным богатствам Жезказганского района и нефтегазоносной провинции Южный Мангыстау. Им выполнен ряд теоретических исследований по прогнозированию месторождений меди, методике разведки месторождений родусит-асбеста и других».

***

Б . Берікболов,

профессор.

«- Қазақ геология ғылымының ең бір дәуірлеген жылдарының бірі, сөз жоқ, Шахмардан ағаның есімімен қосыла аталады.Жетібай-Өзен мұнай көзінің ашылуына басшылық жасауының өзі ірі оқиға еді. Ғылымның шын мәніндегі ірі ұйымдастырушысы болды. Қазақ жігіттерінің де геология ғылымының саласына, бұл істі басқарысуға жасқаншақтамай, көбірек енуіне де Шахаңның ықпалы болды. Бізден біреу «қазақ кім?» деп сұраса Шахмардан Есеновті ұялмай көрсетуге болады.»

***

«Министром Ш.Есеновым проделана на Мангышлаке большая работа. Были организованы Жетыбайская, Узеньская и гидрогеологическая экспедиция. Создались условия ускорения запасов нефти и газа Жетыбая и Узени»

«Шахмардан Есенович был простым и доступным человеком. Он мог терпеливо выслушать посетителя и тут же принять решение если оно не требовало предварительного рассмотрения. Я никогда не слышал, чтобы он повышал голос. Спокойный, ровный, разговор и в беседах и в выступлениях был всегда характерным для него. Жаже делая выговор нерадивому или провинившемуся работнику, он не повышал гологса, находил выражения и доводы, не оскорбляющие человеческого достоинства, но заставляющие понять неотвратимость наказания и строгой оценки его деятельности».

«-Бетке ұстап, сыртқа көрсетуге де, ел ішіндегі көп шаруаға жегуге де сен ылайық болдың. Жастайыңнан өзің ұнатқан тау-кен мамандығының ең үлкен білгірі де, оны ұйымдастырушылардың бірі де өзің болдың. Сенімен бірге талай жыл қызмет атқарыстық. Өз ойың, өз сөзің бар жеке дара шыққан жігіт едің.»

***

Шауқат Алтаев,

академик.

«-Шәкеңнің елге сіңірген еңбегінің бірін ғана ауызға алайыншы. Геология тау-кен істері саласында ұлттық кадрлар жоқтың қасы болатын. Осы салаға ұлттық ұлттық кадрларды орнықтыруға ересен күш сіңірген де Шахмардан Жорабекұлы Есенов.»

***

«-Шахмардан Есенов остается в памяти друзей и в целом нашего народа навсегда величественной фигурой государственного деятеля, крупного ученого»

«-В далекие шестидесятие годы Шахмардан Есенов не однажды приезжал на Манғышлак, курируя прцесс подсчета запасов Узеньской нефти. Он запомнился как глубоко образованный производственник, а также коррективный, уравновешенный руководитель, от встречи с которым осталис самые лучшие воспоминания»

«- В 1961 году в возрасте 34 год Ш.Есенов возглавил Министерство геологии Казахской ССР. На плечи моолодого миистра легли нелегкие задачи по формированию первой самостаятельной отечественной геологической службы Казахстана. Несмотрия на молодость, он проявил лучшие и нужные6 особенно в тот период, качества руководителя но и ительектуальной сфере Казахстана второй половины прошлого столетия.

С его именем связаны многие геологические открытия, наиболее значимым из которых является нефть Мангышлака –предвестница « Большой нефти» Казахстана.»

***

«-Его имя олицетворяло «казахстанскую оттепель», к нему тянулис все скольнибудь свободомыслящие умы, среди которых были ученые, поэты, мастеровые люди,молодежь. Его ценили и на высшых этажах интеллектуальной и профессиональной элиты за пределами Казахстана. Назовем хотя бы А.Н.Косыгина и М.В.Келдыша.»

«Подготовку молодых геологов он считал своим гражданским долгом и был очень рад этой возможности, как не раз признавался при встречах со мной.

Благодарю судьбу за то, что я встретился с этим прекрасным человеком и, общаясь с ним почти всю жизнь, стремился к знаниям, почуствовал всюкрасоту человеческих отношений, внимания к людям».

***

А.Ержанұлы,

профессор.

«--Академик Шахмардан Есенов, біріншіден, қазақ жерін, қазақ елін, оның табиғаты мен байлығын терең білетін білгір азамат,

екіншіден, ешкімге жамандық ойламайтын, әрбір адамның жақсы жағын ғана көретін, кек алуды емес, кешірімді болуды үйрететін,

үшіншіден, әкесінің рухани байлығы Шахмарданда да бар болатын. Ресми жерде айтпағанмен оңашада, көңілді отырған жағдайларда орыс-қазақ ақын-жазушыларының шығармаларынан үзінділерді жатқа бұрқырата жөнелетін,

төртіншіден, қазақ елінің келешегі туралы жиі толғанып, жастарға деген көңілі, қамқорлығы ерекше болды. Олардың рухани бай, мәдениетті, білімді болуына көп көңіл бөлетін. Жақсы оқитын, ынталы жасты көрсе балаша қуанатын,

бесіншіден, ешкімнің көңілін қалдырғысы келмейтін мейірбанды жан болды».

***

Нәсіпқали Сейітов,

Қ.Сәтбаев атындағы ҚазҰТУ-дың профессоры, геология-минералогия ғылымдарының докторы, Ш.Есенов атындағы арнаулы сыйлықтың иегері

ҰЛТТЫҢ ҰЛЫ-ШАХМАРДАН

Ұлтымның ұлы Шахаңды халық біледі,

Себебі Шахаң ірі еді және дүр еді.

Аталған ылғи Сүлейлер елі-жыр елі

Сыр бойы дейтін аймақтың ол бір түлегі.

Дәлірек айтсақ, туылған жері Шиелі.

Шиелі жері – ол да бір мекен киелі.

Киелі жердің біртуар осы ұлына

Қарыздар халқы қашан да басын иеді.

Тағызым ету себебі Шахқа халқының,

Бойына біткен табиғи мәрттік, жалқылық,

Тұлпарлық нағыз, етектен салса өрге озған,

Көрмеген ешбір қаймығып, әсте тартынып...

...Инженер кезде меңгерген бүкіл тетікті

34 жаста Министр болып бекіпті.

40-жетпей Президент болып сайланып,

Жөндеген талай ғылымда кем мен кетікті.

Жоғары Кеңес төрінде болған кезінде

Жанкешті халқы бодандық жаншып езілген

Төраға төккен терлерден үлкен қуат ап,

Бостандық деген боздақты аз-маз сезінген.

Кеңестік заман қисынды кейде жат қылды.

Сондықтан өмір өзгеше міндет тап қылды:

Маңғыстау жерін Әзірбайжанға қоспақшы

Хрущев –қырттың сұрқия ойын сап қылды.

Бағалар болсақ өмірді: мәрт пе, мәңгі ме?

Ұлтының жоғын жоқтауда жатыр әңгіме.

Тек қана осы ерлігі үшін Шахаңның

Есімі есте қалуы тиіс мәңгіге...

...Өмірдің мәні—өткізбеу уақыт бекерге,

Бәс жетпес байлық өмірде—парыз өтелген.

Ұлылық жолы Ұлытау жақтан басталса,

Маңғыстау жері Шахаңды көкке көтерген.

Тәптештеп жүріп Одаққа дұрыс-бұрысын,

Айтысып кейде, тұратын жерде тұрысып,

Шахмардан бас боп, қосшылар қостап ашылған

Жетібай, Өзен—халықтың бүгін ырысы.

Ол кезде Мәскеу аз ұлтқа мүлде қатал-ды.

Амалсыз бірақ мойындап уәжін Шахаңның

Қимайтын сыртқа сыйлығын берді ең ірі,

Шахаңдар солай лауреат деген ат алды.

Маңғыстау үшін, өткізген бастан көп өткел,

Шахаңның жөні сондықтан мүлде бөлек те.

Ақтау мен Шахаң,Шахаң мен Ақтау—ғашықтар

Біріне-бірі ынтығып ылғи өбектер.

Сондықтан оңды еңбекпен Ақтау өрілсе,

Маңғыстау бүгін кер марал сынды керілсе.

Дұп-дұрыс шешім: Ақтаулық оқу орнына

Жебеуші болған Есенов аты берілсе.

Қасқая тартқан салсаң да қандай қиынға,

Шахаңның бүгін әруағы асқақ қиырда.

Сексен жас дейтін сеңгірін жатқан ұлықтап

Дұп-дұрыс мынау бүгінгі үлкен жиын да.

Мәз бола бермей жүргенге жаппай тойынып

Ел деген жандар рухы биік, ойы нық

Аруағын Шахтың ұлықтау мәнін түсініп,

Дұрыс-ақ болды ескерткіш мынау қойылып...

...Өмірде ылғи адамдық атын бекемдеп,

Жүргендер ғана мәңгілік тірі екен де.

Шахмардан тірі, рухы оның өлген жоқ,

Жатса да тәні әруақтар елін мекендеп!

Ғасырлар бой арман боп жүрген елесі,

Бостандық келіп, жиғандай бүгін ел есін.

Ұлтының ұлы, есінде елдің мәңгілік,

Аруағы оның сол елін желеп-жебесін!

ххх

Бір анық нәрсе бар, ол—тіршілгінде-ақ «Дарабоз» «Кемеңгер», «Тұлға» атанған академик Шахмардан Есенов есімі ғасырлардан ғасырларға ұласып, мәңгіге өмір сүре берері хақ!

***

СОҢЫ


А. Курскеев,

Член-корреспондент АН Республики Казахстан

Человек неиссякаемой энергии

Мне посчастливилось работать под руководством академика Шахмардана Есеновича Есенова, быть причастным к некоторым его планам и свершениям, быть очевидцем его многогранной деятельности.

Впервые я близко познакомился с Шахмарданом Есеновым весной 1969 г. Тогда я работал в Институте геологических наук имени К.И. Сатпаева АН КазССР, директором которого являлся Ш.Е. Есенов. Одновременно Ш.Е. Есенов был и Президентом Академии наук КазССР. Судьбе было угодно, чтобы я обратился к Шахмардану Есеновичу с просьбой оказать содействие в защите кандидатской диссертации. Принял Ш.Е.Есенов меня в Кабинете Президента АН. Внимательно выслушав краткое содержание работы, Шахмардан Есенович спросил, где выполнена работа и кто научный руководитель.

Когда я выходил из здания Академии наук, навстречу мне шел ученый секретарь спецсовета по защите кандидатской диссертации при Институте геологических наук. Через часа 1,5-2 ученый секретарь пригласил меня к себе и сказал: «Защита Вашей диссертации назначена на конец июня. Председательствовать на заседании совета будет Президент Академии наук». Этот случай показывает, какое внимание уделял Шахмардан Есенович вопросу подготовки молодых ученых.

Начало 70-х гг. в Казахстане было временем становления сейсмологии. Понимая крайнюю важность решения проблемы обеспечения безопасности населения от землетрясений и вызываемых ими вторичных факторов (селевые потоки, оползни, обвалы и другие), Шахмардан Есенович решил открыть в Алма-Ате Институт сейсмологии. К сожалению, в Президиуме АН СССР и в ряде директивных органов Союза возникли сомнения в отношении целесообразности открытия такого Института. Задавали вопрос: для чего в пределах одного сейсмического пояса нужны 3-4 института? Дело было в том, что в Ташкенте, Фрунзе и Душанбе к тому времени были открыты Институты сейсмологии.

Президент Ш.Е. Есенов пригласил в Алма-Ату министра Министерства геологии СССР, ознокомил его с сейсмостойкого строительства Таджикской ССР в г. Душанбе и Институте сейсмологии АН Киргизской ССР в г. Фрунзе. В результате было получено согласие Москвы на открытие Института сейсмологии в Алма-Ате.

В последующие годы Шахмардан Есенович уделял большое внимание нучной деятельности Института, созданию на территории Казахстана сети сесмологических наблюдений и подготовке кадров. Он считал, что проблема прогноза землетрясений – это государственная проблема, и для ее решения нужны прежде всего высококвалифицированные специалисты. Вот типичный пример, характеризующий отношение Шахмардана Есеновича к сейсмологии. В начале 1994 г. На заседании бюро Отделения наук о Земле НАН РК обсуждался вопрос о распределении выделенных Президиумом НАН РК вакансий действительного члена (академика) и членов-корреспондентов по специальностям. Вел заседание академик-секретарь Отделения наук о Земле Ж.С. Сыдыков. В своем выступлении академик-секретарь сказал, что по «сейсмологии» вакансию академика или члена-корреспондента выделять не будем, так как такой специальности в «перечне специальностей ВАК» нет. присутствовавший на заседании Шахмардан Есенович тут же задал академику-секретарю вопрос: «Как понять Ваше заявление? Ведь в составе Отделения наук о Земле, которым Вы руководите, есть Институт сейсмологии?».

В создании Института сейсмологии, развитии сейсмологии в Казахстане большая заслуга Ш.Е. Есенова. Многие поставленные им проблемы развиваются в Институте в настоящее время. Для меня Шахмардан Есенович сделал много хорошего. Только теперь, когда его не стало, по-настоящему начинаешь понимать, как важно для молодого специалиста иметь счастливую возможность встретиться с замечательным Человеком, преданным науке старшим наставником. В моей памяти Шахмардан Есенович останется как выдающийся организатор геологических исследований в Казахстане, разносторонний ученый и прекрасный наставник.

                                                            Кенес Нұрпейісұлы,

      Ғылым академиясының корреспондент-

мүшесі, Мемлекеттік сыйлықтың  иегері,

профессор 
Тұлға

      Кезкелген адамның  өмірі  өзінше бір әлем. Өмірге келген әрбір  жұмыр басты пенденің одан озар кезінде  өткеніне көз жібере отырып, «менің өмірім босқа өтіпті» деп һкінетіні  некен-саяқ, керісінше олпрдың басым  көпшілігі мәнді де мағыналы өмір кештім деп санайды. Мұндай сезім  қоғамдағы ең ірі лауазымды қызметті атқарып, ел ағасы дәрежесіне жеткендерге  де, белгілі зиялы қауым өкілдеріне де, қатардағы қарапайым еңбеккерге де ортақ.

      Алайда  тарих барлығын өзі өлшеп , әркімге лайықты орынды түптеп келгенде ерте ме, кеш пе әділеттілікпен анықтайтыны бұлжытпас шындық.

      Басқаға бармай-ақ туған республикамыздың кеңестік кезеңіндегі тарихына көз жіберсек, соған көптеген дәлелдер табуға болады. Міселен, күні кеше ғана кеңес мемлекетінде, оның ішінде Қазақстанда да жоғарғы  лауазымды қызмет атқарған адамдарға  «көрнекті» немесе «аса көрнекті мемлекет және партия қайраткері» сияқты марапаттау сөздер оңды-солды айтыла беретін. Осыған мазмұндас сөздер облыс пен аудан «көсемдеріне» де арналатын. Жекелеген наңыз қайраткерлер және зиялы қауым өкілдерін қоспаңанда, бұл сөздердің көпшілігі жалған айтылатын. Сондықтан да осындай мадақтау сөздер арналңан адамдар өмірден озған немесе қызметінен түскен  күннің ертеңінде-ақ олардың есімдері халық зердесінен өше бастап, біраз уақыттан кеін түгелдей ұмыт болатыны да заңды құбылыс.

      Ал, ондайларға қарама-қарсы тағдыр иелері халқымыздың сан ғасырлық тарихында, оның  ішінде кеңестік кезеңде де аз болмаған.

      Осындай биік тұлғалардың бірі мемлекеттік  қайраткерлік қызметті ғылыми, ғылыми – ұйымдастырушылық және ұстаздық жұмыстармен шебер ұштастырып жүргізген Шахмардан Есенов еді. Ол 1949 жылы Қазақ кен-металлургия институтын бітіргеннен кейін өмірінің соңғы күндеріне дейін 45 жылдан астам уақыт туған республикасының экономикасын, ғылымы мен мәдениетін дамытуға ерекше еңбек сіңірді. Шахмардан Есенұлының атқарған  қызметтерін еске алсаң оның ерте есейіп, кемелденгенін, өз қатарластарынан оза шауып, үлкен парасат иесіне тән үлкен істер тындырғанын көреміз. Ол он бір жыл бойы (1949-1960 жылдар) Жезқазған геологиялық барлау экспедициясында инженер-геолог, аға геолог және бас геолог болып еңбек етіп, өзінің сүйікті ұстазы академик Қаныш Имантайұлы Сәтбаев негізін қалаған Үлкен Жезқазғанның мыс өнеркәсібінің шикізат базасын анықтау және бағамдау жқмыстарына жетекшілік жасады. Жалпы алғанда, Қаныш Сәтбаев пен Шахмардан Есеновтің өмірі мен қызметтерінде көптеген ұқсастық бар: екеуі де алып тұлғалы , кең мағдайлы – мар қасқалар, екеуінің мамандығы да геолог, екеуі де геолог ретінде еңбек жолдарын Жезқазған өңірінде бастаған, екеуі де Ұлттық ғылым академиямызға Президент, геологиялық ғылымдар институтына директор болған, екеуі де КСРО-нің ең жоғарғы марапат белгісі Лениндік сыйлықтың иелері атанған. Біріншісі халқымыздың өміріндегі – ұлы құбылыс, екіншісі – ірі тұлға...

      Алайда  Шахмардан Есенов республикалық  басқару жүйесі мен ғылыми-рухани өміріне жетекшілік жасау ісіне  жас жағынан салыстырғанда Қанекеңнен ерте араласты. Өйткені оның алдында  үлгі тұтар, ақыл айтар, қолдау көрсетер Қаныш Имантайұлы Сәтбаев сияқты аяулы ағалары болды. Шахмардан соларға қарап бойын да, ойын да түзеді.

      Табиғат берген жан жақты дарын және нысыналы түрде табанды еңбек ету Шахмардан  Есеновті орда бұзар отыздан жаңадан  асқан шағында ірі лауазымды  қызметкер тұғырына көтерді. Ол 33 жасында (1960 ж.) Қазақстан Республикасы Геология және жер қойнауына қорғау министрінің орынбасары, бір жылдан кейін министр болып тағайындалды. 1965-67 жылдар Қазақ ҚСР Министрлер Кеңесі  төрағасының орынбасары болып жұмыс істеді. Ал жігіттіктің ауылынан ұзай қоймаған қырықтағы кемел кезінде Республикамыздың  ақыл-ойының ордасы Ұлттық ғылым академиясының Президенті болып сайланып (1967 ж.), оны 1974 жылға дейін абыроймен атқарды. Одан соң қайтадан геология министрі, Қазақ политехника институтында (қазіргі Ұлттық техникалық университет) кафедра меңгерушісі, тәуелсіз Қазақстанның алғашқы парламентінің мүшесі, т.б. көптеген  қоғамдық жұмыстар Шахаң атқарып кеткен жемісті еңбектердің негізгілері ғана...

      Ол 1927-ші жылғы ғ-ші тамызда Қызылорда  облысының Шиелі ауданындағы  Тартоғай ауылында қызметші отбасында  дүниеге келген. Абыз ақын Әбділда  Тәжібаев «Жанымыз жарасқан еді» атты естелік мақаласында: «бойы екі метрден асатын Шахмардан палуан денелі, өз түлғасы өзіне жарасымды, сөйлескен кісілеріне лебінің жылылығы үнемі сезіліп тұратын ақ пейіл жан еді. Мен Шахмарданға қарап отырғанда есіме оның әкесі, біздің ағамыз Жорабек Есенов түсуші еді. Неге екенін білмеймін, Шахмардан Жорабекұлы болмай Есенұлы болып дүниеден өтті», - дей келіп, Жөкеңнің кезінде ташкенттегі гимназияны алтын медальмен бітірген зиялы адам болғандығы жөнінде, тіпті ол кісінің бертінге дейін А.С. Пушкиннің «Евгений Онегинін» жатқа айтатындығы туралы мәліметтер келтіреді. Міне, осындай өз заманы үшін оқығаны мен тоқығаны мол әке тәрбиесін көріп өскен  Шахмардан өз кезегін де оған артқан ата мен әке үмітін толығымен ақтаған ел ағасы дәрежесіне жетті.

      Институт  бітіріп инженер – геолог мамандығын алған соң табаны күректей он бір  жыл ол Жезқазған өңірінің кен  байлықтарын барлау және оларды өндіріске  енгізу ісімен табандылықпен  үлкен  қажыр қайрат жұмсап еңбек етті . Ол Үлкен Жезқазған мыс-руда өнеркәсібінің  шикізат негізін ашу және бағалау  жөніндегі бүкіл барлау жұмысына жетекшілік жасады. «Бұл кезеңде, - делінген Қазақ Совет энциклопедиясының  ң-ші томында (Алматы, 1947 ж.) – Ш. Есенов Жезқазған ауданы геологиясының  неғұрлым күрделі теориялық және практикалық мәселелерін шешуге тікелей қатысты, родусит-асбест сияқты маңызы пайдалы қазыналарды іздеу  мен барлаудың әдіс-тәсілдерін анықтау  жөніндегі жұмысты басқарды. Осы жұмыстардың нәтижесінде Жезқазғанда мыс кенінің барланған қоры бұрыңғыдан бірнеше есе артты, химия және қорғаныс өнеркәсібіне өте қажетті шикізаттың ірі кені ашылды, ол қысқа мерзімде барланып, өнеркәсіптік игеруге берілді. Осы ауданның марганец. Ниель-кобальт, темір рудалары, құрылыс материалдарының кендері ашылып зерттелді».

      Сол кезінде өзінен бастап Шахмардан  Есенов бүкіл Жезқазған өңіріндегі басты барлаушы геологтық қызметімен шектелмей, өзінің кәсіби білімін үзбей жетілдіру ісімен , геология ғылымының теориялық мәселелерімен де жан – жақты әрі терең айналысы бастады. Осының нәтижесінде ол бүкіл Қазақстанда жүргізілуге тиісті геологиялық іздеу және барлау жұмыстарына қатынасы бар идеялар айтып, нақтылы ұсыныстар жасады. Бір сөзбен айтқанда, сол кездің өзінде-ақ кейін оның мемлекеттік және ғылыми-ұйымдастырушылық іс-әрекетке тән басты ерекшелік болған мемлекеттік тұрғыдан ойлау, мемлекеттік өлшеммен ой қорытып, нақтылы істі  басқару қасиеті қалыптаса бастаған еді. Белгілі философ ағамыз Досмұхамед Кішібеков дәл басып айтқан Шахаңның «табиғатынан ауқымды, кең шеңберде ойлайтын қайраткерлігі» («Ақиқат», 1995, № 2) «Жезқазғандық кезеңнен» бастау алған болатын.

      Алпысыншы жылдардың бірінші жартысы (1960-1965 жылдар), жоғарыда айтылғандай, Шахаңның Республикамыздың геология және жер қойнауын қорғау министрлігіне жетекшілік жасаған жылдары, бұл кезеңде ол бүкіл республикада жүргізілген барлық геологиялық іздеу және барлау жұмыстарына басшылық етті. Жас министр бұл жылдары Қазақстанда пайдалы қазбалардың бүкіл әлемді таңдандырған бірқатар ірі кен орындарын ашып, оларды игеруге еліміздің геологиялық қызметінің көш бастаушысы ретінде ерен үлес қосты. Шахаңның замандастарының мәліметтеріне жүгінсек, сол жылдары бір аптаның ішінде оны аралығы үш мың шақырым алшақта жатқан Алтай кен орындарынан да, кәрі Каспий жағалауларынан да, Маңғыстау жарты аралынан да кездестіруге болар еді , өйткені сол шақта қазыналы Қазақстанның осы өңірлерінің бәрінде геологиялық іздеу мен барлау жұмыстары ауқымды түрде жүргізіліп жатқан еді. Жарғақ құлағы жастыққа тимеген геология министрі Шахмардан есенов қиыншылықтарға толы Республикамыздың экономикалық күш – қуатын арттыруға тиістіосы жасампаз еңбектің басы – қасында болуды өзінің бірінші кезектегі парызы деп санады.

      Геология-минералогия  ғылымдарының докторы, ҚСРО Мемлекеттік  сыйлығының иегері Садуақас Құрманов өз естелігінде Шахмардан есеновпен 1963-ші жылдан бастап геология саласында қызметтес болғандығын айта келіп, былай дейді: «Біз біле бастаған кезде ол Республиканың Геология және жер қойнауын қорғау министрі қызметін атқарып жүрді. Шахаңнан кейін талай министр болды, талайлармен қызметтес болдық, бірақ Шахаңа тең түсетін министр болған жоқ десем, артық айтқан болмаспын деп есептеймін. Ол түсі, түрі, тұлғасы қандай болса, оның іші мазмұны, іскерлігі, жауапкершілігі, қайырымдылығы, адамгершілігі, шапағаттылығы, тағы да басқа оң қасиеттері сондай адам болып еді».

      Одан  әрі қарай С. Құрмановша айтсақ, сол  алпысыншы жылдардың басында  ашылған Маңғыстаудың мұндай-газ  кен орындарын тездетіп барлап, игеруге  Шахаң білек сыбанып жан тәнімен  кірісті. Өзінің төл мамандығы мұнайшы  болмаса да, мұнай іздеу, барлау, оны өңдіруге дайындау қызметтерін  тез ұғынып, мұнайшылардан қалыспай қызмет етті. Маңғыстаудың негізгі кен орындары – Жетібай, Өзен, Теңге, Тасболат, Қаражамбас Шахмардан Есенов министр болып тұрған уақытта барланып, ашылды. Әсіресе Жетібай мен Өзен мұнай кен орындарының ашылуы және олардың қысқа мерзімде барланып, іске қосылуы аса зор жетістік болды. Осы жұмысқа тікелей қатысқаны және басшылық еткені үшін бір топ ғылымдармен бірге 1966 жылы Шахмардан Есеновке Лениндік сыйлық берілді.

      Жоғарыда  естелігінен үзінді келтірілген  профессор Садуақас Құрмановтың, академик Григорий Шербаның естеліктеріне сүйенсек, Шахмардан Есенов тек Маңғыстау  ғана емес, сонымен қатар Қазақстанның басқа да мұнайлы-газды кен орындарының ашылуына тікелей қатынасты немесе оған пәрменді түрде ықпал жасады. Ол 1974 жылдың басында қайтадан (екінші рет) геология министрі болып тағайындалғаннан кейін осыған дейін ашылған Маңғыстау кен орындарынан кем түспейтін Қаражамбас, Қаламқас, Солтүстік Бозащы мұнай-газ көздері топтасқан Бозащы мұнай-газ көздері топтасқан Бозащы мұнай-газ ауданының барланып, ашылуына айтарлықтай ықпал етті. Бүгінгі күндері атағы жер жарып тұрған Теңіз мұнай-газ алып кенін ашу ісі де Шахаң геология министрі болып тұрған кезде қолға алынған еді...

      Шахмардан Есенов геология саласындағы практикалық және басшылық қызметін ғылымның осы арнасындағы ғылыми-зерттеу жұмыстарымен қатар жүргізді. Сондықтан да ол екі жылдай (1965-1967 жылдары)Қазақ ҚСР Министрлер Кеңесі төрағасының орынбасары қызметін атқарғаннан кейін 40 жасында өзінің ұлағатты ұстазы негізін қалап, оның тұңғыш президенті болған Қазақ ҚСР Ғылым академиясының басшысы болып бір ауыздан сайланды. Ғылым ордасының президенттігі қызметімен қатар Шахмардан Есенов ҒА-ның Қаныш Имантайұлы Сәтбаев атындағы Геологиялық ғылымдар институтының директоры болып сайланды.

      Қазақстанның  ғылым академиясының басқарған  жылдары шахмардан Есенов ғылыми-зерттеу, ғылыми-ұйымдастыру, жоғары сапалы ғылым  кадрларын даярлау, жаңа ғылыми зерттеу  мекемелерін ашу, ғылым мен өндірісті  тығыз байланыстыру, халқымыздың  ғылыми және рухани мұрасын халық  игілігіне асыру т.с.с. салаларға  біліктілікпен жетекшілік жасап, көптеген жақсы істерге мұрындық болды.Шахаң  президент болған кезеңде ғылымның зәру салалары бойынша бірнеше ғылыми зерттеу институттары, лабораториялар мен бөлімдер ашылып, кешенді зерттеу жұмыстарын жүргізетін ғылыми экспедициялар жасақталды, Әл-Фараби сияқты ғұламаларымыздың, Шоқан Уәлиханов пен Ыбырай Алтынсарин сияқты ғылым мен білім саңылақтарының еңбектері том – том болып жарияланып, олардың ғылыми, әдеби мұраларын тиянақты зерттеу жұмыстары қолға алынды.

      Шахаңның  кемел басшылығымен және Қазақ ҚСР  Ғылым академиясының сол кездегі  қоғамдық ғылымдар бойынша вицеөпрезиденті  Ақай Нүсіпбековтің тікелей жетекшілігімен, көптеген көрнекті ғалымдарымыздың  үлгі аларлық белсенділігі нәтижесінде 1973 жылғы 9-шы қыркүйек күні ұлы бабамыз, әлем таныған Әбу-насыр Әл-Фарабидің  туғанына 1100 жыл толуына орай Алматыда Халықаралық ғылыми конференция  табысты өтті. Осы үлкен ғылыми бас қосуда Шахмардан Есенов терең мазмұнды, адами сезімге толы баяндама жасады. «Әл-Фарабидің мерекесін өткізу, - деді Шахаң өз баяндамасында, - халқымыздың өзінің ұлы бабаларына деген зор қадір-құрметінің куәсі, сондай-ақ қазақ халқының ғылымының және мәдени өмірінің өсіп-толысуының да белгісі».

      Ғылым академиясының президенті болған жылдарында Шахмардан Есенов өзінің мамандығы  геолог болғандығына қарамастан, қоғамдық ғылыдар саласынан мол хабары бар басшы екендігін нақтылы  іс-әрекетімен дәлелдеді. Әдебиет пен  өнер жөнінде ой толғауларын республиканың мерзімді басылымдарына жиі-жиі жариялап тұрды. Ол әсіресе фольклор, тарих, археология және этнография мәселелеріне көп көңіл бөлді. Академия президенті Шахмардан Есенов пен вице-президенті Ақай Нүсіпбеков Қазақстан археологиясының белгілі көшбастаушыларының бірі Кемел Ақышев басқарған Оңтүстік Қазақстандық кешенді археологиялық экспедицияның жемісті жұмыс істеуіне жақсы мүмкіндіктер туғызып, Шәуілдір еслді мекенінде оның тұрақты базасын жасап, оны нығайтты. Осы экспедицияның атқарған сан қырлы жұмыстарының нәтижесінде ширек ғасырдан астам уақытта көне Отырарда және оның ақабында археологиялық қазба жұмыстар жүргізілді, олардың негізінде ондаған монографиялық еңбектер жарық көрді және белгілі ғалым, қоғам қайраткері Өзбекәлі Жәнібеков дәл басып анықтағандай, «Отырар өркенияты» (цивилизациясы) деген ұғым Қазақстан тарихнамасынан орын алды.

      1972 жылы (6-7 маусым) Шахаң жыр алыбы  Жамбылдың туғанына 125 жыл толуына  арналған Ғылым академиясыныңжалпы  жиналысының сессиясын басқарды. Келесі (1973 ж.) жылы осы сессияның  құжаттарын Қазақ ҚСР-ның «Ғылым»  баспасы «Жамбыл және қазірге  қазақ поэзиясы» деген тақырыппен кітап етіп жариялады. Бұл жинақ «Шаң жұқпайтын жүйрік» деп аталған Шахаңның қысқа да нұсқа алғы сөзімен ашылды. Онда Шахмардан Есенов Жамбылды қазақ ақындарының «қынаптан қылыш суырғандай, табан аузында ойдан шығарып айтатын, суырып салма ақындық өнерінің» ұлы өкілі, дей келіп, өз ойын былай деп түйіпті: «Алатаудың өркешті ақбас шыңдарына көз жіберсек, өзі қатарлас өнерлі, дарынды ақындар арасында, сол Алатаудың ең биік, ең еңселі шыңындай болып жамбыл тұрады. Тау мүжіледі, темір тозады, бірақ халық мұңын мұңдаған , халық қуанышын жырлаған шынайы, көркем жыр мүжілмек те, тозбақ та емес, Жамбыл жыры – осындай жыр».

      Шахмардан Есеновті ғылым мен әдебиет, ғылым  мен жазушылық өнердің, тарих  пен көркем әдебиеттің арақатынастары әрқашан қызықтырып, толғандырып отырған. Бұған оның қаламынан туған мақалалар, олардың ішінде бірінші кезекте «Қазақ әдебиеті» газетінің 1971 жылғы 10-шы желтоқсандағы санында жарияланған «Өнегелі әдебиет үрдісі» атты мақаласы дәлел болды. Осы мәнді мақаладан кейбір толғаныстарды оқырман назарына қайтадан ұсынсақ, оның авторы Шахаңныі ой-өрісінің кеңдігіне тәнті боламыз: «Ғылым – инемен құдық қазғандай», - дейді халық. Рухани ойдың осы бір қиын саласында еңбек етіп жүрген ғалымдаржазушыларды ең жақыны қимасы санайды. Өйткені... ғалымдар табиғат пен қоғамның сан-салалы ғажайып сырларын ашып, ғылыми ойдың өсуіне көмектессе, жазушылар халықты эстетикалық талғаммен тәрбиелеуге жәрдемдеседі... Ғылыми жетістіктер ең алдымен әдебиетіміздің шеңберін кеңейтуге, оның проблемалық мәселелер қозғауына мүмкіндік береді... Ғылыми ортада ғалымдар өмірінен романға да, драмаға да, тіпті комедиға даматериал табылады... Тек өкініштісі, біздің жазушыларымыз ғалымдар өміріне көп бара бермейді, зәуімде бара қалғандары тақырыпқа тереңдеп кірмей, көбінесе сыртқы көріністерді қанағат етеді... Тарихты зерттеу, тарихи тақырыпқа көркем шығарма жазу қажет – ақ... дей тұрсақ та, жалпы тарихи және бүгінгі деген тақырыптарды бәр-бәрәне қарсы қойғанымыз жөн». Шахаңның осыдан ширек ғасыр бұрын айтқан бұл сөздері бүгін де өз маңызын жойған жоқ...

      Шхаң  өмірінің соңғы жылдарында (1978-1994 ж.) 1949 жылы өзі бітірген Қазақ кен-металлургия  институтының (кейін политехникалық ал қазір Қазақ ұлттық техникалық университеті) пайдалы қазбалардың кен көздерін іздестіру және барлау әдістері кафедрасының меңгерушісі болды, ол салиқалы үстаз ретінде Қазақстанның халық шаруашылығы үшін жоғары білімді техникалықинтеллигенция кадрларын дайындауға қомақтыүлес қосты. Сонымен қатар Республикамыздың қоғамдық – саяси өміріне де белсене араласты, ол парламент мүшесі ретінде тәуелсіздікке жаңадан қолы жеткен жас мемлекетіміздің керегесінің берік, шаңырағының биік болуы үшін күресті. Ол елінің ертеңін ойлайды, оның жарқын болашағына сенді. Өркениетті ел қатарына жету үшін саяси тәуелсіздікті жариялау жеткіліксіз екендігін, оны экономикалық тәуелсіздікпен бекіту қажеттігін айтып та, жазып та кетті. Ол қандай өрелі пікір айтпасын әр кез өзінің ұлы ұстазы Қаныш Имантайұлы Сәтбаевты есіне алып отырды. Ата-бабадан қалған қасиетті мұрамыз – жер байлығын тиімді пайдалану, оны көздің қарашығындай сақтауды өсиеті етіп қалдырды. Ол өзінің соңғы ақалаларының бірінде «ертеңін ойламаған ел болмас» дей келіп, былай деп баса жазыпты: «Қазақстан геологтары жерімізден мол минералды шикізат қорын тауып отыр. Бұл арада ғұлама ғалым Қаныш Имантайұлы Сәтбаевтың еңбегі ұлан-ғайыр. Ендігі міндет – жаңа экономикалық саясатқа сай, сол мол қазынаны есепсіз оңды-солды шаш бермей, бір түйірін де шашау шығармай, орнымен жұмсап, ұқсатып, ел кәдесіне жарату. Ол үшін ең алдымен технологияны барынша жетілдіріп, қалдықсыз өндіріс дәрежесіне дейін жетуді діттеген жөн.» («Қазақстан коммунисі» - «Ақиқат», 1990, № 10).

      Фәни  дүниеде 68жыл ғұмыр кешкен шахмардан  есенов көзі тірі кезінде халық пен  мемлекет алдындағы сан қырлы  мәнді қызметі үшін үлкен марапат  пен қошаметтерге ие болды: ол Лениндік және Мемлекеттік сыйлықтарды иеленді. 1970-1974-ші жылдары ҚСРО Жоғарғы Қеңесінің депутаты және Жоғарғы Кеңес төрағасының орынбасары болды, төрт мәрте Қазақ ҚСР-і Жоғарғы Кеңесінің, бір рет ҚазақстанРеспубликасы парламенттік депутаттығына сайланды, омырауына көптеген ордендер мен медальдар тақты.

      Шахаңныі  іші тар, көре алмаушы тоғышарлар тарапынан жәбір де көріп, жазықсыз жапа шеккен кездері де болмай қалған жоқ. Алайда ол болдым деп тапсады, жазықсыз жазаға ұшырағанда да саспады. Қандай жағдайда да болмасын ардың жүгін  көтерген нардай бойын биік, ойын сергек ұстады. Кіммен болса да жылы жымиып амандасып, салиқалы әңгіие-дүкен құрды. Үлкеннің алдында ізет сақтап, кішіге қамқор аға бола білді. Ол өзі Әбділда ағасына (Тәжібаевқа) соңғы кездесуінде айтқанындай, «жаманның көңілін ауласа да, дауын дауламай» өтті дүниеден. Сондықтан ол бойына ойы сай тұлға ретінде оны білетіндердің жадында қалды. Шындығында да Шахаң Қазақстанның ғылыми және қоғамдық-саяси өміріндегі ірі тұлға еді.