Есенұлы Жорабек пен Бабабек

«Жорабек қызметке кірісер тұста дін маманы болмай патшалық Ресейдің приставына тілмаш, Кеңес Өкіметі орнаған соң Перовскіде тілмаш, кейіннен Әскери-революциялық Кеңесте қызмет істеп, көтерілісшілерді көбіне бейбіт жолымен басуға бар білімі мен жігерін жұмсады. Ақтөбе облысында Анненков бастаған ақтар көтерілісін басуға барлау отрядын басқарып, азамат соғысына қатынасты. Бұл жөнінде «Азамат соғысының ардагері» дегенді куәландыратын ресми құжаты да болған.

Ал, Есенұлы Бабабек жоғарыда айтқандай Мұғалімдер гимназиясын үздік бітіргеннен кейін біріңғай ағартушылық салада жұмыс жасады. Алғашқы қызметін Сыр бойына белгілі «Хан мектебі» аталған, қазіргі атауы Шаған мектебінен бастаған. Әуелгі кезде орыс тілінен сабақ берсе, 1905-1908 жылдары сол мектептің директоры болып, қазақ балаларының сауат ашып, білімді болуына көп еңбек етті.

Бабабек сәл кейінірек өзінің туған ауылы Жөлекке қызмет ауыстырып, сонау ХІХ ғасырдың аяғына таман, анығын айтсақ, 1893 жылы Жөлекте ашылған орыс-қазақ мектебінде ұзақ жылдар директор болады, ұстаздық жасайды. Бабабек алдынан көптеген орыс, қазақ, татар, ноғай, өзбек балалары білім алып, Кеңес заманы кезінде ірі-ірі мемлекеттік қызметтерге араласады.

Бабабек Раушан атты қызға үйленді. Одан 1919 жылы Аяш деген қызды болды. Жастай аурулы болып 1926 жылы Бабабек дүние салады. Оқшы ата мазаратына жерленеді. Қызы Аяш Жорабек қолында тәрбиеленіп, кейін Қазақстан Ғылым Академиясының қызметкері Садықов Тәңірбергенге тұрмысқа шығып, Алматыға ауысты. Бұл күндері Аяш марқұм болған. Ер жеткен ұлдары, қыздары, немерелері бар. Бәрі де Алматыда тұрады». Бұл қысқа мәліметті біз тарихшы Дулетов Абдолланың «Әулет» атты кітабынан алдық.

Есенұлы Жорабек туралы ел арасында аңыздай айтылып жүрген әңгімелер көп. Біз біразын ауыл ақсақалдарынан, көзін көрген қазыналы қарттарымыздан естідік. Жорабек ел ішінде білімділігімен, өткір, әділ, қайрымды мінезімен құрметті бопты. Бітірген оқуы Діни семинария болғанымен діндар болмай, жаңа қоғамның құрылуына, аяғынан нық тұрып кетуіне үлес қосыпты. Ол 1917-1930 жылдар аралығында Большевиктер жұмысшы-әскери Кеңесі төрағасына аудармашысы, біраздан соң оның бірінші орынбасары, кешікпей Перовск (Қызылорда қаласы) уездік милиция бастығы қызметін атқарады. Ашығын айтқанда ол Сыр бойында Кеңес өкіметінің орнығуына өзіндік үлесін қосқан адамның бірі болып саналады.

Мына бір қызық деректі Есенов Шахмардан ағаның жұбайы Кәмила апайдан естідік. Ал, ол кісіге бұл әңгімені ертеде енесі Шәрипа айтқан көрінеді. 1913 жылы Романовтар әулеті Ресейді билегеніне 300 жыл толуына орай дүрілдетіп той жасайды. Және Ресей отарлап отырған аймақтарда да , оның ішінде Орта Азияда, Тәшкенде тойланады. Оны ұйымдастырушы император Николай екіншінің інісі Михаил еді. Оған қазақ елінің жер-жерінен беделді адамдары шақырылады. Сыр бойының атақтылары ағайынды Жорабек пен Бабабек те осы тойдың құрметті қонағы болады. Қолда нақтылы құжат болмағанмен бұл деректе қисын бар. Себебі, олар Сыр бойы, Шиелі өңірінің беделді кісілері болғандықтан патша тойының құрметті қонағы ретінде шақырылуы әбден мүмкін, қисынға келеді. Және болашақта зерттеуді қажет ететін құнды дерек те.

Қашанда да жас ұрпақты тәрбиелейтін бөгде елдің билері мен патша, хандары емес, Жорабек, Бабабек сынды қалың халық ортасында жүрген арлы, намысты, ел болашағын ойлаған аз да болса саз--білімді азаматтары! Елімізге отаршылдар өңмеңдеп келіп, «төр менікі!» деген тұста талайын орнына қойып, демдерін басқан осы Жорабектер, намысты қолдан бермей кеткен ел ішінің нар тұлғалы азаматтары. Бұл пікірімізді ел аузында жүрген Жорабектің мына бір мінезі, әрекеті дәлелдейді.

Бірде Жорабектің көршісі Сәрсен ауылға көшіп келгеніне екі жыл болған жүндібас, сақал-мұрты беліне түскен, екі беті бауырсақтай майлы, өзі сары, көзі көк Иванмен жерге таласып қалады. Орысшасы жетпей, ақысы кетіп бара жатқан соң Жорабектен көмек сұрап, болған жәйді түсіндіреді. Олар Иванға келеді. Патшалық өкіметтің шексіз қамқорлығына мастанып алған ол бұлардың сөзін тыңдағысы келмей кете бергенде Жорабек алып денесімен алшаңдай келіп, әлгі сары орыстың жолын қиып, талтайып, төбесінен төніп тұра қалды да:

-Прощай, немытая Россия!

Страна рабов, страна господ.

И вы, мундиры голубые,

И ты, им преданный народ.

Маған өкпелеме! Бұны айтқан сенің бауырың Лермонтов! Сен тартып алмақ болған жер Сәрсеннің ата-бабасынан қалған мұра. Сенің ата-бабаңнан қалған жер Ресейде! Бар да тауып ал!-деді, дүрілдеген үнмен. Содан кейін еңгезердей денесін Иванның тәштек бойына үйіріп,--егер мұндай істі тағы қайталайтын болсаң ендігі әңгіме басқаша болады!-деді. Екі көзі тас төбесіне шыққан тәштек сары орыс лып етіп жоқ болды.

Бірақ Жорабек былай шыға бере Сәрсен көршісіне:

Ойында жоқ бірінің,

Салтыков пен Толстой.

Я тілмаш, я адвокат,

Болсам деген бәрінде ой,-

деп, данышпан Абай айтқан. Сенің де қазағың оңып тұрған жоқ, бауырым! Сондықтан балаларды оқыту керек, бұларды біз солай жеңбесек төбелесіп, не қорқытып жеңе алмаймыз. Қойын-қоншымызға кіріп алды ғой...-- деп, абажадай алақанымен Сәрсеннің арқасынан қағып-қағып, дүрілдей бір күлді де жөніне жүріп кетті.

Әйтеуір, бұл оқиғадан кейін Шиелі өңіріндегі қазақтар бір-біріне: «Жорабек сөйдепті!» деп, арқаланып, айбарланып қалса, орыстар: «сақ болыңдар, ол дүлей!» деп жатыпты. Мұндай дау бұл өңірде бұдан кейін қайталанбапты.

***

***

Ойына не түскенін кім білісін бір күні Жорабек үлкен ұлы Шаһызаданға «үйленесің!» деді. Ол оған қарсы бола қойған жоқ, сөз байласып жүрген Құрманкүлге үйленді. Бірақ Жорабек шаңырағындағы шуақты күндердің өмірі «ұзақ» болмады. Ұлы Шаһызаданның отау құрғанына жылға жетпей, яғни, 1943 жылы жасы 18-ден асар-аспастан майданға шақырды. Бірақ, бірден соғысқа әкеткен жоқ, Тәшкен маңында аса құпия түрде он ай әскери дайындықтан өткерді. Хабарды бәрін ата мен анасы оның өлеңдетіп жазған хатынан біліп, қайта-қайта оқып, сағыныштарын басатын-ды. Ақырында, айтулы Гомель қаласын азат ету операциясына қатысып, қайшыласқан қанды қырғында ерлікпен қаза тапты. Осылай делінген «қара қағаз» келді. Шаһызадан мына жарық дүниеге жарқ етіп келіп, өмірі лап етті де өшті. Қайғының қайссысы оңған дейсің, Шаһызаданның қазасы анасы Шәрипаны күйретіп кетті.

Отан қорғау әрбір азаматтың парызы, міндеті деп ұрандатып ақ жатамыз. Шындығында елдің бәрі «парызым!» деп қабылдай ала ма, алды ма? Міне, мәселе осында. «Соғыс!» дегеннің аты да, заты да суық. Ол ел шетіне келмесін деңіз, егер келіп жатса «батырмын» деп жүргендердің біразы сыр білдіріп қояр-ау. Өйткені соғыстың екінші аты—Ажал! Ал, ажал аузына барып кімнің түскісі келсін... сол соғыс жылдары «қашқындар» көбейіп , ақырында Қорғаныс Комитеті «О легализации беженцев из рядов Красной Армии» деген қаулы шығаруға мәжбүр болды. Оның талабы қашқындарды ұстап, заң алдында жауапқа тарту.

Қаулы шығуын шықты-ау, бірақ оны іске асыру оңайға соқпады. Соғыстан қашқан адам қаулы шыққан екен деп өз аяғымен келіп, кінәсін мойындамасы анық. Олардың тығылатын, паналайтын жері: тау мен тас, орман мен тоғай. Оның қай жерін тінтіп, қалай ұстамақсың. Қызылорда облыстық Қауіпсіздік Комитетінің қызметкері Жармағанбетов Тәңірберген өзіне тапсырылған істі орындауда ел ішіндегі қадірлі азаматтарға арқа сүйеуді жөн деп тауып, Сыр өңіріне сөзге шешендігімен, екі тілде: орысша, қазақша шебер сөйлейтін, ел ішінде беделді Жорабекке барып ақылдасуға келеді...

Талай жылдар Қауіпсіздік Комитетінде қызмет атқарған, полковник Ізтілеуов Серғара ағамызды Шиеліге арнайы іздеп барып, осы оқиғаға байланысты әңгіме сұрадық:

--Шырағым, бұл әңгімені айтқанда біреуді қаралап, әйтпесе, біреуді мақтап тастайын деп отырған жоқпын. Ол бір қиын кез еді ғой. Қиын кездің қилы оқиғасы болады, оған төрелік айту да оңай емес. Адам баласының басына бермесін...мысалы, біреу бір үйдің жалғызы, ол кетсе шаңырақ құлайды, екіншісінің, бес-алты баласы қалып барады артында...кімнің өлгісі келеді...соғыстың аты соғыс, әрбір сәт саған ажал аузын ашып тұрады. Сол ажалдан қашқандар соғыс жылдарында аз болған жоқ.

Қызылорда облыстық Қауіпсіздік Комитетінің төрағасы Тәңірберген Жармағанбетов біздің ағамыз Жорабекке келеді. Жәй-жапсарды түсіндіріп айтады. Жорабек батыр тұлғалы, орақ ауыз, өткір тілді болғанмен орынсыз содырлық, бас бұзар мінезі жоқ болатын. Қандай бір нәрсеге де «тағдыр, жазмыш» деген тұрғыдан қарайтын. Мүмкін бұл Діни семинарияның берген тағылымы, тәлімі шығар, кім білсін?!

Көпшілік жиналды-ау деген кезде нақ төрде, екі-үш адамның орнын бір өзі алып отырған алып денелі, екі иғына екі кісі отырғандай, жауырыны қақпақтай Жорабек баяу үнмен сөз бастады. Ол сонау Адам ата, Хау анадан бастап, Нұқ пайғамбарға соғып, Ақтанбердіге келіп тоқтап:

деп, қашып жүріп қабанға жем бола ма, жоқ соғысқа барып аман орала ма, ол бір Алланың ісі... олардың да аналары «ұл таптым!» деп, қалжа жеген шығар, ел-жұрт алдындағы парыздарын өтесін, қарыз болмасын... «қашқындарға» Кеңес заңының қатал екенін ширыға айтып тоқтапты. Ертеңіне, сәске кезінде Сырдың бойындағы ит тұмсығы батпайтын орман-тоғай ішінде жасырынып, Отан қорғау міндеттерінен қашып жүрген адамдардың алды келіп, басын иеді. Осындай шаралар Шиелінің айналасындағы ауылдарда да өтеді. Бір жұманың ішінде Қызылорда облыстық Ішкі істер басқармасының бастығы Ерназаров және оның сақшылары елу жеті «қашқынды» алып, облысқа кетеді. Кейіннен олардың біразын майданға, біразын қара жұмысқа жіберіпті дегенді ғана естиді ел,-- деп, Серғара аға әңгімесін үзді. Қара сөздің қасиетін де, Жорабектің шешендігін, білімділігін осы бір тарихи факті шыншылдықпен көрсетіп тұр.

Соғыс шиеліліктерге аз тауқыметін салған жоқ. Ауыл адамдары ерте көктемнен егін екті, су суарды, шөп орды, мал өсірді... Су демекші қаншалықты Сырдарияның жағасында отырмыз дегенмен де бергі, қырдағы елге су жетпейтін. Тоған, арық-атыз қара кетпеннің күшімен, бала-шаға, әйелдердің қолымен қазылып, қырға су шығарылды. Сол күндердің куәсіндей болып, Шиелі аймағында, оның ішінде Тартоғай маңында жон арқасын күдірейтіп, белдеу –белдеу болып Жорабек қазған тоғандардың белгісі әлі жатыр. Халық жады жазылған хаттан да мықты-ау, шіркін! Ұмытпаған ел «Жорабектің тоғаны» деп айтып және ол алыс-алыс ғасырларға ұласып кетіп барады.

Біз Есенов Жорабек туралы көп естеліктер естідік, ол жайлы жазылған жазбаларды да оқыдық. Одан туған пікір мен ой- Есенұлы Жорабек шын мәнінде өз заманынан, өз ортасынан озып туған тұлға. Ол кісінің әр әрекетін, кесек мінезін, ұтымды сөздерін, көл-көсір білімін айта бергің, жаза бергің келеді, көпке өнеге-үлгі тұтқың келеді. Мүмкін біз адамдары ұсақтанып, жан байлығынан көрі материалдық байлыққа құныққан, қанағаты жоқ қомағай уақытқа тап келгендіктен бе, әйтеуір, Жорабектей кесіп-кесіп сөз, есіп-есіп әңгіме айтатын, адасқанды жолға, шатасқанды жөнге салатын кесек тұлғаны көңіліміз көбірек іздейді...

***

Ал, есейіп, оңы мен солын тани бастаған кезін Шахмарданның өзі әңгімелейді:

--Балам, оқуыңды оқы, сенің наның оқуда,-- деп, кесіп айтатын.

Ал, менің аңшылыққа деген ынтызарым күнен-күнге арта түсуде. Апамнан сұрасам: -- «әкең мылтықты қимайды емес, мылтықтың аты мылтық, сені жазым бола ма деп қорқады» деп жұбатты.

Бірде көкем үйде жоқта мылтықты иығыма асып алып, оқшантайды беліме байлап алып, нағыз аңшылардай тоғайға кеттім. Алдымнан пыр-пыр қырғауылдар дамылсыз ұшып жатыр, мен ыңғайланып болғанша ұзап кетеді. Осылай келе жатқанымда үлкен шоқ шеңгелдің түбінде үлкен бір қырғауылдың қоразы қомданып ұшқысы келеді, бірақ ұша алмайды. Іздегенімді құдай көктен берді. Асықпай қырғауылды атып қалдым. Жүгіріп барып қырғауылды көтерсем тұзаққа түскен екен. Сасқанымнан жан-жағыма қарадым, ешкім жоқ. Қырғауылды беліме байлап, кәдімгі кәнігі аңшылардай мылтығымды иығыма асынап, жүре бергенімде бір аттылы кісі далақтап шауып келеді. Мылтықтың дауысын естіген ғой. Қарасам немере ағамыз Серғара екен.

--Бұл жерде қырғауыл көп, рахатын мына Тартоғайдың орыстары көріп жатыр. Бірінші олжаң ғой, маған байламай-ақ қой, шешеңе апар, мен де Жөкеңе сәлем берейін...—деп, туыстығына салды.

Мен тұзаққа түсіп қалған қырғауылды атқаныма қуыстанып, ағаның соңынан еріп үйге келдім.

Серғара аға:

-Балаң нағыз мерген екен, олжалы болды. Қазанға сал! –деп бұйрық беріп жатыр апама. Осы кезде көкем де аттан түсіп жатыр екен. Менің мылтықты алып, аңға кеткенімді біліп сыртымнан байқастап жүрсе керек.

Шешем қырғауылдың жүнін жұлып, қазанға салды. Екі кісі қараша үйде қызу әңгімеге кірісіп кетті. Қырғауылдың еті табаққа салынып, үшеуміздің ортамызға тартылды. Мен етті турауға кірістім. Көкем көзінің қиығымен етке, сосын маған қарап қояды. Ал, көрші ағай келешекте менен жақсы аңшы шығатынын, бір оқпен бір қоразды атып алғанымды мақтап, өзімен-өзі болып отыр. Сонда көкем:

-Шахантай, сен қырғауылды ұшқанда аттың ба, әлде отырғанда аттың ба?—деді.

-Отырғанда аттым,-- дедім.

--Ә, отырған, мәжбүр болған қырғауылды әркім де атады,--деді.

Сонда ғана бұның көкемнің тұзағына түскен қырғауыл екенін білдім. Бірақ, бұл сырды өмір бойы көкем екеумізден басқа ешкім білмей-ақ кетті...»

(Бұл әңгімені Шахмарданның аузынан есітіп қағазға түсірген туысы, әрі жерлесі, шиелілік Кәрімов Рысбай).

Шахмардан 1942 жылы жеті жылдық мектепті бітіріп, Қызылорда қаласындағы Мұғалімдер даярлайтын училищеге түсті. Соғыстың жүріп жатқан кезі. Білімі бар деген азаматтардың бәрі дерлік соғысқа кеткен. Олардың орнын жас та болса Шахмардан секілді зерек, алғыр жастар басып, ісін жалғастырды. Мысалы, Шахмардан училищені бітіргенге дейін, қосалқы жұмыс ретінде Сырдария аудандық атқару комитетінде нұсқаушы болып қызмет істеді. Түске дейін сабақта болса, түс ауа аудандық атқару комитетінің тапсырмасын орындайды. Тіптен науқандық жұмыстар кезінде іс-сапарға да шығатын, қол күші жетпей жатқан жер болса екі білекті сыбанып іске де араласып кететін. Мұндай елгезек, пысық, алғыр жасты кім жек көрсін, ақырында ол училищені бітіріп, оқуға кетемін деген кезде аудан басшылары жібергілері келмей, жағдайыңды жасаймыз, қызметке қал деп қолқа салды. Ол «Алматыға барамын, оқимын» деп, көнбеді. Алдына үлкен мақсат қойғанына бір жағынан сүйсінген басшылар «сәтті сапар!» тілеп, Шахмарданды шығарып салды.

Сол жылдардың куәгері және соғыс жылдарында хат тасушы болған, кейіннен медицина ғылымының докторы, профессор Абдоллаев Шәдібай «Сыр елі» газетіне естелік жазыпты. Естелік шағын болғанмен Шахмарданның қандай ортада өсіп, қандай тәрбие алғандығынан маңызды мағылұмат береді.

Шынын айтқанда, нұсқаушылық қызметтің жас Шахмарданға берген тәлімі, үйретері көп болды. Біріншіден, оны тәртіпке, жауапкершлікке тәрбиелесе, екіншіден, адамдармен араласып, істі ұйымдастыруды үйренді...

1944 жыл, жаз, соғыс әлі жүріп жатыр.

Шахмардан Алматыға оқуға баратын болып шешті. Бұл әке мен ананың арманы еді....

***

Екінші бөлім

«ТАЛАПТЫҢ МІНІП ТҰЛПАРЫН»

«Бірге оқыған құрбыға,

Бас бәйгені бермедің...»

Абай

«Алдымда толған мақсат, толған таңдау,

Алайын анасын ба, мынасын ба?..»

Сұлтанмахмұт Торайғыров

«-- Анда-санда ышқына-ышқына айғайлап, төбесінен будақ-будақ буды бұрқыратып дәу қара паравоз алға ұмтылып-ақ келеді. Ол қанша тез жүйткідім дегенмен терезеден далаға телміре қарап тұрған, мұрты енді-енді тебіндеген үш жасөспірім үшін өте баяу жүріп келе жатқандай.

--Ту, қашан жетеміз Алматыға?- деді, тағаты таусылған Сәрсен ақырында.

-- Әрі қарай көшіп кеткен бе өзі, екі күн болды... жетер емеспіз ғой,-деді Асан.

--Жетуін жетерміз-ау, оқуға түсуді айтыңдар. Сәрсен сен сонымен мединститутқа баратын болдың ба, әлде ойландың ба? Үшеміз бірге оқиық та, пединститутқа жүрсейші,-деді Шахмардан досына қарап.

--Жоқ, менің дәрігер болғым келеді. Бір қаладамыз ғой, кездесіп тұрамыз. Асан сен не істейтін болдың?- деді Сәрсен.

--Шахмардан КазПи-ге барайық дейді ғой, мұғалімдіктің училищесін бітірдік, енді институтын да бірге оқиық дейді,-деп, Шахмарданға қарады.

Үшеуі де үнсіз. Көздерін көкжиекке тіреп алған. Домалақ жер дөңгеленіп-дөңгеленіп, дөңгелек астына түсіп жатыр. Санадағы сансыз арман қиял қанатына мініп-ап, сонау-сонау алысқа алып-ұшып барады. Кеудесін қайқайтып алған қара пойыз жаздың аңызақ желін қақ айырып алға өрши ұмтылады.

«Өмір» деген ұлы керуенге енді ілескен үш жасөспірім арман қанатында Алматыға қарай ұшып келеді...

Пойыздан түскен оларды ұшар басына ақ кимешек киген қарт ана- Алатау қарсы алды. Күн қайнап тұрса да тау басындағы қар ерімеген. Шахмардан тауға қарап тұрып: «біздің Қаратаудың басында ғой өмірі қар жатпайды, ерте көктемнен-ақ еріп кетеді. Қызық.»-деді. Соғыстың табы сезіледі. Вокзал басындағы қара қалпақ радио саңқылдап, майдан хабарларын беріп тұр. Арлы-берлі сапырылысқан адамдар. Киімдері де жұпыны, жүздері де сынық. Асан мен Сәрсен институттарына асықты. Енді кешіксе жұмыс бітіп, жатақханадан орын ала алмай қалулары мүмкін.

Шахмардан әкесінің інісі Бабабектің қызы Аяш әпкесінің үйіне бармақшы. Шахмардан егделеу келген ер адамға қолындағы адресті көрсетіп жөн сұрады. Ол бәрін, қалай бару керектігін түсіндіріп берді. «Менің балам кетіп бара жатыр, күтіп алыңдар, оқуға түсіріңдер!» деген базынаны Жорабек қарындасы Аяшқа жасамады. Айтатын несі бар, бәрі де түсінікті емес пе. Бөтен біреу болса екен, тәтпіштеп айтып, көмек сұрап жалпақтайтын. Өз туысы емес пе. Әкесі Шахмарданның қолына Аяштың адресін ұстатты да: «қазақ, сұрай-сұрай Меккені де тапқан балам. Оған қарағанда Алматы таяқ тастам жерде емес пе, табасың, жолың болсын!» деп, пойызға салды да жіберді.

Шынымен-ақ, көп әуре болмай әпкесі Аяштың үйін бір сағаттың ішінде тауып алды. Сол кезде «Казачи» атанатын көшедегі нөмірі бесінші, бір қабатты үйдің есігін қақты. Ешкім аша қоймаған соң есікті ішке қарай итеріп еді көп адамның дабырлаған дауысы шықты. «Басқа үй болар?» Шахмардан тосылыңқырап есік алдында тұрып қалғанмен әпкесі Аяштың үйін дұрыс тауып тұр еді. Сөйткенше болған жоқ арғы жақтан бір әйел адам шықты. Есік алдында ұзын бойлы, әдеміше келген жас өрен тұр. Екеуі де бірін-бірі таныған жоқ. Қайдан танысын, олар бірін-бірі жаңа көріп тұрса. Аяш ауылдан кеткенде Шахмардан әлі туылмаған болатын. Аяштың әкесі Бабабек 1926 жылы қылшылдаған қырықтың ішінде қайтыс болып, әкесінің ағасы Жорабек қолында тәрбиеленді. Ер жетіп, есейген соң бар салмақты Жорабек ағасына салғысы келмей жұмыс іздеп Қызылордаға, одан әрі Алматыға келді, Ғылым Академиясының шаруашылық жағын басқаратын Сыдықов Тәңірберген деген азаматқа тұрмысқа шықты, балалы-шағалы болды. Жаңадан құрылып жатқан ғылым Академиясының мың-сан шаруасын шешемін, академик ағасы Қаныштың сенімінен шығамын деп жүріп Тәңірберген жары Аяшты төркіндетуге де мұршасы келмеді. Туыс іздеп, ел қыдыратын мүмкіндік те болды ма ол кезде. Түсініксіздеу бір қоғам орнап, аштық, жоқтық жайлап, «балапан басымен, тұрымтай тұсымен» болып кетпеді емес пе?!

--Қалқам, кім керек еді?-деді әйел.

--Мен Шиеліден келдім, Жорабектің баласы Шахмарданмын, Аяш әпкемді іздеп келдім,-деді, әрі қысқа, әрі нұсқа баяндап. Сол сол-ақ екен Аяштың түрі бозарып, даусы дірілдеп, Шахмарданды «бауырымдап!» бас салды. Талайдан жиналған сағыныштың өксігі кеудесін кернеп, көз жасы болып ағылды. Үйдегі қонақтардан қысылғандай тұншығып-тұншығып жылады. Қайтсін, ағайын-туманы көрмегелі көп-көп жылдар өтіп кетті. Не керек, үйдің іші әп-сәтте абыр-сабыр болды да қалды. Аяш Шахмарданның қолынан жетектеп, бір топ қонақтар отырған үлкен бөлмеге әкелді де, «менің төркінім!» дегенді іштей айтып, аса бір мақтаныш сезіммен оны таныстырды. Әкесі Бабабекті, ағасы Жорабекті еске алды, туған топырақты сағынғанын сездіріп, көңілі босады.

Шахмарданды стол басына, дастарханға отырғызды. Ол отырғандарға көз тоқтата қарады. Үш әйел, үш ер адам. Жұбайлар болар деп топшылады. Қақ төрдегі шашы толқындалып, маңдайы жарқырап, ақжарқын отырған адамға басқалардың ілтипаты ерекше. «Қанеке, Қанеке!» дейді өзеуреп. Әдемі киінген, сыпайы сөйлейтін бұл адамадарға Шахмардан шыны керек қызыға қарап қалыпты. Ауылдағы жерлестеріне ұқсамайды, бұларда паңдық, зиялылық бар. Тамақ алып, осылай өз ойымен өзі әлек болып отырған оған жездесі Тәңірберген:

--Қалқам, жолың болады екен. Қандай жақсы адамдардың үстінен түстің, дәмдес болып отырсың...төрде отырған ғалым ағаң, қазақ халқының бүгінгі мақтанышы Қаныш Сәтбаев...,--деді де осы үрдіспен қалғандарын таныстырып шықты. Бәрі мықты. Олардың есіміне тіркеліп жатқан бұрын Шахмардан көп ести қоймайтын кілең «профессор-доктор-директор...» деген атақ пен лауазым.

Бәрінің шыққан тектері қазақ ауылы болғандықтан ба, әлде қалалық мәдениеттің көрінісі ме, әйтеуір, Шахмарданды жылы қабылдап, жақсы ықыластарын аямай жатыр. Аяшта жан қалған жоқ, өлген әкесі тіріліп, барша Шиелі мен Тартоғай көшіп келгендей: «іш, же» деп, құрақ ұшып жүр.

Әңгімені баппен айтып отырған Қаныш бір кезде Шахмарданға барлай бір қарады да:

--Иә, қалқам, қандай оқуға келдің?-деді Шахмарданға. Алматыға келген жастың бәрі оқу іздеп келеді ғой дегендей.

--Педучилищені бітірдім... КазПи-ге түсем бе деймін,--деді. Үнінде өзіне-өзі сенетін адамның екпіні бар. Бұл Сәтбаевқа ұнады. Жыл сайын оқу іздеген жастардың көбейіп келе жатқаны, ертең соғыс бітсе одан да зор болатыны, қазақтың болашағы хақында түрлі әңгіме айтыла бастады. Шахмардан бұл әңгіменің бәрін табжылмай отырып, зейін қоя тыңдады. Жасөспірімнің бұл қылығы да Қанышқа ұнады.Бір кезде:

--Шахмардан сабағың қалай, педучилищені қалай бітірдің? –деді.

--Жақсы аға, беске бітірдім,- деді, Шахмардан.

--Математика мен физикаға қалайсың?-деді Қаныш.

--Бәрі де бес қой, аға.

--Аяш, Тәңірберген, сендерге тапсырма, мына Шахмарданды геолог жасауымыз керек, қазір мұғалімдер көбейді ғой, жетіспей жатқан барлаушы-геологтар! Қазақ балалары түсінбейді, бара бермейді... сондықтан сендер балаға түсіндіріп, документін геология факультетіне тапсырыңдар,--деді. Өзімсінгендіктен сөз ырғағында бұйыру бар. Қалған қонақтар «Қанекеңдікі дұрыс, Қанекеңдікі дұрыс!» деп, қолпаштап кетті. Бар әңгіме-пейілдің өзіне ауғанына Шахмардан ыңғайсызданып қалды. Оның үстіне «геология» деген сөздің де, не мамандық екенін де жете түсініп тұрған жоқ еді.

Не керек, жан-жақтан жамырай айтылған «...өзгелерден қалып барамыз, басқалар билеп кетеді... жастарды тәрбиелеу керек...Қазақстан-- тұнған байлық... халық... ел мен жер...»-- әңгімелерінің бәрі осы төңіректе. Ауыл ақсақалдарының: қойың қоздады ма, сиырың қашты ма, қай баласың, руың не...әңгімесіне мүлдем ұқсамйды.

Қызық. Тура бір бәрі Шахмарданның келуіне орай, оның қандай оқуға түсу керектігін талдап-талқылауға арнайы жиылған секілді.Табиғатта таң қалатын тылсым тіршілік көп қой. Ал, осындай тосын кездесу өміріңді өзгертіп жатса, таң қалмағанда не істемексің?! Не керек, отырыстың соңында Шахмардан академик Сәтбаевқа өзі толық түсініп тұрмаса да геология факультетіне құжаттарын тапсыратынына уәде берді.

Ол кезде емтихан да соншалықты қатал болмайтын. Оқу іздеп, талаптанып келген жастың меселін қайтармай, институтқа ала беретін кез еді. Сыры біреу- тез арада оқыған, білімді түрлі мамандық иелерін өсіріп, өндіріп шығару, білімді-білікті елге айналу. Мектепті онсыз да жақсыға бітірген Шахмарданға мұндай жеңілдіктің қажеті бола қойған жоқ, емтихандарын ойдағыдай тапсырып, Кен-металлургия институтының геология және барлау факультетінің студенті атанды.

Абай айтпай ма:

Есіңде бар ма жас күнің,

Көкірегің толық, басың бос,

Қайғысыз, ойсыз мас күнің,

Кімді көрсең—бәрі дос.

Студенттік кезде шыныда да Шахмарданда дос көп болды. Ашық-жарқын мінезді ол көптің ортасына түсісімен-ақ досты да, жолдасты да молынан тапты. Олармен қызық қуып кеткен кездері, сабақты да жіберіп алған сәттері болды. Біреуді мақтар болсақ асыра сілтеп кететініміз бар. Соған салып, Шахмардан тек қана сабақ оқуды ғана білді, ірі, лауазымды қызметтерді ғана көкседі десек, шындықтан ауытқып, оның болмысына қиянат жасаған боламыз. Ол да жас болды, жасқа тән қызбалық, қызық қуып кету, сабаққа бармай қалу, жерлестермен кездесу... оған да тән еді. Бірақ, жаман қылықтың әдетке айналып кетпеуіне, әрине, Аяш әпкесінің ықпалы болғанын жоққа шығара алмаймыз. Біздің пікірімізді растайтын бір оқиғаны шиелілік Ізтілеуов Серғара ағамыз қызық етіп баяндап берді:

--Бірде Алматыға іссапармен бардым. Ол кезде қонақ үйге бару дегенді білмейміз, туыстарды жағалаймыз ғой баяғы. Содан әпкеміз Аяштың үйіне бардым. Обалы не керек, бәрі де құрақ ұшып қарсы алды. Тез арада ас әзірлеп, дастархан жайып тастады. Шахмарданның осы үйде жатып оқитынын білемін, бірақ көзге көріне қоймады. Біраз уақыт өткен соң шыдамым таусылып «Шахмардан қайда?» дедім Аяшқа. Ол үндемеді. Жымиып күлген жездеміз Тәңірберген: «Ол Аяштың қаһарына ұшырап, қамалып отыр» деді. Мен түсінбей, шошып қалдым. Онымды түсіне қалған жездеміз: «Жоқ, ол үйде, басқа бөлмеде қамаулы отыр. Біраз қызық қуып, сабағын жіберіп, бағасын төмендетіп алыпты...» деді, Аяшқа бір қарап қойып. Аяшта үн жоқ, төмен қарап шәйін құйып отыра берді. Не керек, сол жолы мен ауылға Шахмарданды көрмей-ақ кеттім.

Обалы не керек, жандары жәннатта болсын, әпкеміз Аяш пен жездеміз Тәңірбергеннің ауылдан барған, көп нәрсенің мәнісін біле бермейтін бала Шахмарданға көрсеткен қамқорлығы мен берген тәрбиесі мол болды...»

Ия, ол кісілердің Шахмардан өмірінде алатын орынын біз де жоққа шығара алмаймыз, оны өзі де жоққа шығарған емес. Жақсылықты қасиеті жоқ адам ғана ұмытады. Алға оза тұрсақ та айта кетейік, әруақтары риза болсын. Өмір шіркін бір орында, бір қалыпта тұрған ба? Ол бір ұстараның жүзіндей қылпылдап, тәртібі мен талабы күнде өзгеріп тұрған кез еді ғой. Ғұлама ғалым Сәтбаевқа жоқтан өзгені кінә етіп тағып, президенттіктен түсірді. Артынша Сәтбаев кадры деп талайға таңба басып, көп ғалымды қуғынға ұшыратты. Солардың ішінде Академияның шаруашылық жағын басқаратын Тәңірберген де бар еді. Қызметтен алды, кінәлі етті... Доспыз деп жүргендер Күн төбеде тұрғанда ғана екен, шамалы бұлт айналып еді көлеңке секілді жоқ болып кетті, кейбірі жәй кетпей сатып кетті. Қасында қалған Шахмардан ғана болды. Жездесін Жезқазғанға шақырып, жұмысқа орналастырды, жаңадан үй алуына көмектесті, не керек, қолынан келген қамқорлығын аямады.

Шыны керек, Шахмарданның жеке тұлға болып қалыптасуына жездесі Тәңірберген мен Аяш әпкесінің ықпалы аз болмады. Өз еріктері өзінде, қалай болса солай жауапсыз жүріп-тұрып, ақырында жаман жолға түсіп, оқу да жоқ, диплом да жоқ ауылға қайтып барған талай баланы көргенбіз. Шахмарданда ондай «еркіндік» болмады, әпкесінің үйінде тұрды. Жездесі Тәңірбергеннің шаңырағы қонақтан арылмайтын. Ол осы үйде небір оқымысты-ғалымдар, ақын- жазушылармен кездесті, әңгімесін тыңдады. Көрудің өзі көп нәрсе. Біздің бабаларымыз баласын айтумен емес, іс-әрекетімен, тіршілігімен тәрбиелеген. Шахмардан да солай болды. Шындығында осы үйде ғұлама ғалым Қаныш Сәтбаевпен кездеспесе Шахмардан Пединститутқа түсіп, ұстаздық жолды қуып, үлгілі ұстаз атанатыны даусыз еді. Біз бұдан ұстаздық мамандықты кеміткелі, төмендеткелі отырған жоқпыз. Айтпағымыз—Қаныштай ағаның артықшылығы, елдің болашағын ойлауы, жастарға деген қамқорлығы, бәрінен де Адам тану қабілетінің зорлығы. «Жақсыдан шарапат» деген осындайдан кейін айтылса керек.

Қазақтың белгілі ақыны Әбділда Тәжібаевпен Шахмардан осы шаңырақта танысып, бір-біріне ағалы-інілідей болып, өмір бойы араласып, сыйласып өтті. Әбділда ақын жас Шахмарданның талабына, әсіресе, әдебиетті ұнататынына сүйсінетін, жанына жақын тартып жүретін. Ағаның осы пейілін сезетін ол өзі оқу бітіретін кезде Алматыға келген әкесі Жорабекті ақын Әбділдамен таныстырмақ болды. Бір күні Шахмардан:

-- Әке, мен Сізді қазақтың мықты ақыны Әбділда Тәжібаевпен таныстырғым келеді,-деді.

--Е, оны сен қайдан танисың?

--Жақында ол кісі біздің үйде қонақта болды, Сыр өңірінің тумасы екен ғой... әңгімені жақсы айтады, білмейтіні жоқ, -деді, әкесін қызықтырып.

--Барсақ барайық. Мынау қайдан келген шал деп қабылдамай жүрмесе,- деді әкесі Жорабек. Танымайтын адамға барып ыңғайсыз болып қалмасын деген ойын жеткізіп.

--Жоқ, әке, ол кісі ондай адам емес, қарапайым.

--Негізі ақын-жазушы деген қарапайым болу керек, әйтпесе ол халық өмірін қайдан, қалай біледі. Жазатыны халқы емес пе..,-деді, Жорабек әдебиеттен, оның ішінде ақын Әбділда өлеңдерінен хабардар екенін білдіріп. Шахмардан әкесінің осы қабілетін білгендіктен де ақын мен ақынжанды адамды кездестіргісі келіп тұр,-- Барсақ барайық, ондай адамдарға ауылдан келген біздер сәлем бергеніміз жөн де шығар, балам...кеттік!-деді, көңілденіп.

Жаздың жайма шуақ күні. Алматы барынша әдемі болып кеткен. Көшелері түп-тү зу, таза. Айнала көк-майса, гүл, арықтағы су сылдырлап жаздың жырын жырлап жатыр. Әкелі, балалы тауға баратын автобусқа келіп отырды. Көңілдің көк кептері аспанда. Ақынды ақынжанды адам іздеп барады. Бір кезде ақын демалып жатқан санаторийға да жетті. Бұл жердің табиғаты мүлдем маужырап тұр. Жеміс ағаштары мәуесін көтере алмай, бастарын жерге салған. Ұшар басындағы ақ орамалын жаздың ыстығы ала-құла етсе де Алатау тәкаппар, асқақ тұр. Таудың дәл етегіне келді.

Қызық, дәл осы кездесу жайлы кейіннен Әбділда ақын естелік жазыпты. Кез келген кездесуді жаза беретін талғамсыз ақын емес қой, тегінде жүректі тербер бір оқиға болған-ау. Оқып көрелік:

«...Қай жылы екені дәл есімде жоқ. Ертеректе институтта оқып жүргенде Шахмардан таудағы Үкімет саяжайында тұрған бізге әкесін ертіп кепті.

-Аға,-деді маған Шахмардан,- мен Сізге аға тауып әкелдім, қабыл алыңыз, туысқаныңызды!

Мен ағама сәлем беріп құшағымды аштым, ол мені шын ықыласымен кең дүниедей кеудесіне басты.

Сыпайыгершілікті қашанда берік ұстанатын ағамыз баласымен бірге қайтқанын жөн көретінін, бізбен білісіп, танысқанына ырза екенін айтты.

-Қойыңыз, аға,- дедім иығынан басып қайта отырғызып,-Кірген үйінен шай ішпей шығу сізге жараспайтын болу керек, таудай ағасына шай бермей шығару бізге де жараспайтын шығар- дедім.

Аталы сөз айттың інім,- деді Жөкең жайғаса отырып жатып, аралас-құраласымыз аз болғанмен мен де сыртыңнан қанықпын, поэзиядағы абыройыңа тілектес, дұғағөй ағаңмын.

Біз Жөкеңмен осылай әңгімелесіп, шайға бара бергенімізде демалыс үйінен менің өлеңдерімді орысша аударып жатқан ақын досыммен бірге Михаил Луконин келіп сәлемдесті.

Ағаммен ақын достарымды таныстырып шайға отыра бергенімде, мені Қызылордамен сөйлесуге телефонға шақырды. Қызылорда кітапханасында менің шығармаларыма бір бөлме бөлініпті. Соған кітап бөлуім керек екен. Осы телефондағы сөз мені он минуттай ұстады. Содан босанып қайтып келсем , дастархандағы ағаммен екі ақын досым әбден-ақ жарасып қалыпты.

-Біз орыс тілін осынша білетін орыс қарияларын Москвада да сирек кездестіреміз,-деді Луконин.

-Менің ағам Тәшкен семинариясын алтын медальмен бітірген. Керек десеңіздер «Евгений Онегинді» де жатқа айтып береді,- дедім.

- Рас болса, бұл Ресейде де сирек кездесетін оқиға,-деді достарымның бірі.

-Менің інім өтірік айтпайтын адам, оның сөзіне сенімсіздік білдіруге қарсымын,-деді Жөкең күліп.

Біз тым-тырыс отырып Жорабек ағаның жарты сағаттай «Евгени Онегинді» жатқа оқығанын тыңдадық...

Екі алып қазақ тұр көз алдымда бірі-інім десе, екіншісі аға дейді мені. Мен екеуіне де барлық ықыласыммен бауырлық-туысқандық сезімімді жеткізуге тырысамын.

Мен де інім деп Шахмарданға қарасам, аға деп оның әкесі Жорабек ағама қараймын.

--Қарағым, Әбділда,- деді Жөкең мені өзіне қаратып алып,- Мен Діни семинария бітірсем де қазақшылығым жоғалмаған ағайыншыл адаммын. Біздің Шиелі ауданынан ашаршылықта ауып кеткен жүз үйдей қыпшақ туыстарымыз қазір Өзбекстанның Оңтүстік ауданының бірінде көшпелі өмір сүреді. Өкімет қыспаққа ала бастаса тауға сіңіп кетіп, тыныштық барын сезінсе, қайта кеңістікке шығатын көрінеді.

-- Сен, шырағым, маған жәрдемдес, сол ұшатынын жел біліп, қонатынын сай біліп жүрген мүсәпір ағайындарға барайық, оларды қайтадан елге көшіріп әкелейік деймін. Бұған не дейсің, Әбділдажан?

--Әбден дұрыс, аға! Сізбен бірге ұзақ сапарға шығуға он күннің ішінде әзір болуға уәде беремін.

--Жүрегіңнен айналайын, бауырым,-деп Жөкең мені кеудесіне басты.

Бірақ мені Шиеліде күтпек болған Жорабек ағам сол он күннің бірінде қайтыс боп кетті...»

Табиғат ананың тылсым дүниесін пендесі түсініп бола ма?! «Жорабек өмірден озар алдында ақын інісімен кездесіп, бой жазғандай болыпты-ау, жарықтық!» деп жатты бұны естіген үлкендер. «Жазмыштан-озмыш жоқ» деген рас шығар, мүмкін.

Нағыз азамат болатын адамның жас кезінен-ақ жүрген, өскен ортасында айрықша істерімен көрініп, озық ойларымен көптің есінде қалып қоятыны бар. Есіңде қалып қана қоймайды, ондай адам өмір бойы сені өз әрекетімен тәрбиелейді, жаныңа нұр құяды. Шахмарданмен жастық шақтары, студенттік кездері бірге өткен, бір-біріне адал дос, әрі әріптес болған Сыдықов Жүргенбектің естелігін оқи отырып осыны сезесің де .

Міне, осылай студент жолдастарының арасында Шахмарданның бойы да, ойы да озық болды. Сымбатты тұлғасы, көпшіл қасиеті, ашық-жарқын мінезі оны көптің ортасынан оқшауландыра түсті. Институттың қоғамдық өміріне белсене араласты, факультеттің қабырға газетін шығарды, түрлі салтанатты мерекелер кезінде іс-шаралар ұйымдастыру оның сүйсініп, әрі белсене істейтін ісі еді. Ғылыми-зерттеу жұмыстары институт аралық, одан қалалық ғылыми-конференцияларда үздік атанып талай рет дипломдармен марапатталды. Не керек, Шахмардан өз факультетінің қозғаушы күші, жақсы істердің бастамашысы, әрі белсенді ұйымдастырушысы бола білді. Бұның бәрін тізіп, тәтпіштеп айтуымыздың сыры, осындай қоғамдық жұмыстар оның болашақта геолог, ғалым, инженер, министр, президент болуына ықпалының зор болғандығын айту еді.

Қазақстанда 1946 жылы жеке Ғылым Академиясы құрылып, бұрынғы Мәскеудің «филиалы» деген аттан құтылып, қазақ ғылымының өз шаңырағы көтерілді. Осы кезде институтты жақсы бітірген, талабы бар жастарды көптеп Академияға қалдыра бастады. Міне, солардың қатарында Шахмардан да болатын. Бірақ, бәрі тағы да табан астынан өзгерді...

Шахмардан мемлекеттік емтихандарын ойдағыдай тапсырып, көптен армандаған дипломын қолға алған күні әпкесі Аяш пен жездесі Тәңірберген мұндай оқиғаны атаусыз қалдырғылары келмей Қаныш ағаларын және бір-екі достарын қонаққа шақырды. Көп емес, үш-төрт кісі ғана отырып, дәм татылды, әңгіме-дүкен құрылды, Шахмарданға жақсы тілектер айтылды. Баяғы оқуға түсуге жаңадан келген кездегі ұялшақтықтан арылған, әрекетінде еркіндік, тіптен отырғандарды өзіне жақын тұту пейілі басым. Жөні бар, бұл отбасы үшін аса құрметті Қаныш ағасын Шахмардан осылай, тікесінен тік тұрып, арақ-шараптарын, суын құйып талай күткен. Неге екені белгісіз, Қаныш ағасын көрсе болды жанына жақындап, әңгімесін құныға тыңдайтын. Жас Шахмарданның бұл пейілін аңғарған Қаныш ағасы да іш тартып жүретін. Сондықтан да бүгін оның диплом алған қуанышына көп шаруаның ішінен уақыт тауып келіп отырғаны. Қонақтан қайтар кезде Қаныш аға:

--Шахмардан, әзірге бос екенсің, ертең Мәскеуден келген академик Бардин екеуміз Жезқазғанға ұшқалы отырмыз, сен бізбен бірге жүр. Сен білесің бе, қазақта атқосшы деген сөз бар. Атқосшылықты баяғының байлары мен билері, тек хандары ғана ұстаған. Біз би де, хан да емеспіз, бірақ сенің көмегің керек, жүр бізбен. Шахмардан, сен біліп қой, атқосшылыққа кез келгенді ерітпеген олар, --деп, жарқырай күлді.

Қаныш ағаның жеңіл әзіліне қалғандар желпілдей күлді. Апасы Аяш: «Барсын, барсын Қанеке! Сізге атқосшы болса арманы не?» деп, ағынан ақтарылып жатыр.

Содан ертеңіне академик Қаныш Сәтбаев бастаған бір топ ғалым Жезқазғанға ұшты. Араларында «атқосшы» Шахмардан да бар еді...