Шаушекова Б.Қ п.ғ. к., доцент «Бастауыш мектепте жаратылыстануды оқыту әдістемесі»

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министірлігі 
Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті 
Педагогикалық факультет 
Бастауыш оқытудың педагогикасы және әдістемесі кафедрасы 
Шаушекова Б.Қ 
п.ғ.к., доцент 
«Бастауыш мектепте жаратылыстануды оқыту әдістемесі» 
 
пәні бойынша 
дәрістер курсы 
 
Мамандығы: 5В010200– Бастауышта оқыту педагогикасы мен әдістемесі
 
 
Қарағанды 2018 

Дәріс № 1 
Тақырып: „Жаратылыстануды оқыту әдістемесі» пәні
Жоспар: 
1. Жаратылыстануды оқыту әдістемесі пәні мен міндеттері. 
2. Табиғаттану ұғымдарының қалыптасуы және даму әдістемесі. 
3. Жаратылыстануды пәнінің басқа ғылымдармен байланысы 
2. Жаратылыстануды оқыту әдістемесінің зерттеу әдістері. 
1.
Жаратылыстануды оқыту әдістемесі пәні мен міндеттері
«Дүниетану» 
мен 
жалпы 
жаратылыстану 
әдістемесін 
оқыту,- 
педагогикалық ғылымының дамуына сай және қоғамның жеткіншек ұрпақты 
тәрбиелеудегі талаптарына, сонымен қатар жаратылыстану барысын және 
оның мақсатын, әдісін зерттейді. 
Мектеп оқушыларына жаратылыстануды оқытуда, мұғалім оларды білім, 
білік, дағдыларды жарақтандырып қана қоймайды, білімді жалғастыру үшін 
керек және іс жүзіндегі қызметімен, сонымен бірге олардың көзқарасын, еркін, 
мінезін қалыптастырады, ақыл - қабілетін және т.б. дамытады. 
Сондықтан қазіргі оқыту әдісетемесі жаратылыстануды органикалық 
тарау және тәрбиелік құрал ретінде оқыту барысында зерттейді және 
тексереді. Осы мағынада оқыту әдістемесі тәрбие процесінің құбылысын 
зерттейді, бәрін емес, тек жаратылыстануды оқыту процесінде орын 
алатындарын айтуға болады. 
Оқыту процесінде өзара тығыз байланыстағы бөлімдер: 
1) оқу пәні, 
2) оқыту (білім, білік, дағдыларды және оқушының дамуын қамтамасыз 
ету бағытындағы оқытушының қызметі), 
3) оқу (білім, білік, дағдыларды меңгеруден тұратын оқушының қызметі).
Сондықтан оқыту әдістемесінің міндетіне мыналар кіреді: 
1) оқу пәнінің мазмұнын анықтау, 
2) оқыту тәсілі мен соған қажетті жабдықтарды ұйымдастыру әдісін 
зерттеу,
3) оқылатын оқу материалдарын балалардын меңгеру нәтижесін және 
процесін үйрену,
4) өзара барлық осы оқыту элементтерімен жағдай табу, тәрбие 
процесіндегі мақсаттарды оқытуда барынша жүзеге асыруға көмек беретін 
заңды байланыстарын ашу жатады. 
Оқыту әдістемесі тек бейнелеп және оқу құбылысын түсіндіріп қана 
қоймай, сонымен бірге, балаларға «Дүниетануды» ойдағыдай оқытуда 
басшылыққа алатын мұғалім қағида үстануы тиіс. Тек осы жағдайда оқыту 
әдістемесі тәжірибеге жол көрсететін алдыңғы оқыту теориясымен 
қамтамасыз ететін мұғалімге басшылық бола алады. (Скаткин М.Н., 1992.).
2. Жаратылыстануды оқыту әдістемесінің зерттеу әдістері 
Әдістеме педагогикалық ғылым ретінде, педагогикада да қолданылатын 
зерттеу әдістерін қолданады. Зерттеуші – әдістемеші нәтижесінде 

«Дүниетану» зандарың, принциптерін және ережесін оқытуда, мектепте 
жаратылыстануды оқыту барысында байқалған фактілерді, құбылыстар 
арасындағы заңдылықты талдайды және салыстырады (Скаткин М.Н,1992)
Ғылыми – педагогикалық әдістерінің байланысын зерттеу, графикалық 
түрде келесі схемада көрсетуге болады (1 – сурет). 
Ғылыми – педагогикалық зерттеудің әдістері
Теориялық зерттеудің 
әдістері
Эмпиризмдік зерттеудің 
әдістері 
Абстракциялау 
Бақылау 
Талдау мен синтез 
Педагогикалық 
тәжірибе 
Модельдеу 
Социометрия 
Теориялық білімді
айқындау
Сұрақ- 
жауап: 
әңгіме, 
сауалнама жүргізу, сұхбат, тест 
жүргізу 
Мектеп құжаттарын білу 
Қызмет өнімдерін білу 
Педагогикалық 
тәжірібені 
оқытып үйрену 
Тәуелсіз мінездеменің
Қорытындысы 
1 – сурет. Ғылыми – педагогикалық зерттеу әдістері. 
Көптеген әдістемелік проблемаларды шешу үшін, бастауыш мектепте 
оқыту – тәрбиелік процестің нақты жағдайын, немесе көпшілік оқытушылар 
тәжірибесін білудің маңызы бар. 

Оқытушылар тәжірибесін зерттеуде жетекші әдіс педагогикалық бақылау 
болып табылады, зерттеуші педагогикалық процесті бақылай отыра, 
оқытушының үйретудегі теориялық жетістігін және әдеттегі қателерің табады. 
Жиналған материал қорытылады, теорияда байыпталады және ғылым игілігі 
болады.
Мектептегі көпшілік тәжірибесін білу үшін мынандай әдістер 
қолданылады, кеңесу, оқушылардың жұмысын жазбаша түрде тексеру, мектеп 
құжаттарын білу, әдетте қойылған мақсаттарға үйлестіре және байланыстыра 
қолданылады. Ол үшін тәжірибе білудің мақсаттарын айқын белгілеу, 
оқытушыға оқу жоспарын құру және т.б. анкета дайындау қажет. 
Әдістемелік зерттеуде айрықша орынды математикалық және 
статистикалық әдіс алады. Олар есеп негізінде және статистикалық мәліметтер 
негізінде, күрделі өзара педагогикалық құбулыстарды айқындайды және 
түсіндіреді (мысалға оқушылар мен сол сияқты білім деңгейінің құралдары, 
әдістемелер арасындағы өзара қатынасын). 
Ортадағы орынды осы барлық әдістер арасында педагогикалық тәжірибе 
алады – арнайы ұйымдастырылған тексеру сол немесе басқа әдісті және оның 
әсерін айқындау мақсатымен жұмысын және тиімділігін қарайды. Жаңа 
педагогикалық тәжірибе құруға бағытталған тәжірибе, бұл жерде басты рольді 
зерттеушінің өзінің атқаруы заңды. 
Тәжірибеге кіріспес бұрын, зерттеуші әдебиетті игеру негізінде және 
мектеп жұмысындағы тәжірибесінен, басты зерттеудің проблемасын 
анықтайды және ғылыми болжамын ұсынады. Ғылыми болжам – бұл сол 
немесе басқа тәжірибеде ғылыми негізде нәтижелі тексерілетін жаңалық.. 
Шындығында тәжірибе ғылыми болжамды дәлелдеу үшін жасалады. 
Зерттеуші қалыптағы ғылыми болжам негізінде нақтылы мақсаттарды 
зерттейді және әдістерді таңдайды. 
Тәжірибе өткізудің басты шарты тәжірибелік материалды ұсынылған 
болжамға сай дайындау, дидактикалық материалдарды, оқулық мәтіндерін, 
көрнекі оқу құралдарын, сұрақтар мен тапсырмалар оқушылар үшін тексеріс 
тапсырма дайындау керек. 
Педагогикалық тәжірибе сыныптың екі тобында өткізіледі: тәжірибелі 
және бақылаулы. Біріншіден – жаңа оқыту әдістерінің нәтижелілігі тексеріледі 
немесе жаңа білім элементтері кіреді, екіншіден – оқыту өзгеріссіз жүзеге 
асырылады. Бұл жағдайда: тәжірибелік және бақылау сынып оқушыларының 
қабілеттері мен дайындық деңгейлері жобамен тен болуы тиіс шарты 
сақталады. 
Педагогикалық тәжірибе өткізе отыра зерттеуші көбіне бірге 
психологиялық бақылау және психологиялық тәжірибе әдістерін қолданады, 
оған төменгі сынып оқушыларының психологиялық ерекшеліктерін анықтауға 
тәжірибеге тексеріс жүргізу барысында, ұсынылатын жаңалық және осы 
негізде мақсатқа лайықты оның оқу – тәрбие процесін шешуге қолдануға 
болатындығын анықтайды. 

Зерттеуші әдістемесінің соңғы кезеңі болып, құрылған қорытынды және 
нәтижені іс – жүзінде қолдануы, ауқымды тексеруден өтетін тәжірибесінде 
оқыту қорытындысы мен ұсыныстың анықтығын өсіреді. 
Зерттеудің әдістеме қисынының схемасы осындай, ғалымдар ұстанатын 
және студентердін курстық, дипломдық жұмыстарына жататын «Дүниетану» 
оқыту әдістемесіне ұстанатын негізі. 
3. Дүниетану» оқыту әдістемесінің әдістемелік негізі 
Биология дидактикасының әдістемесін оқытудың методологиялық негізі 
толықтай «Дүниетануда», сонымен қатар диалектикалық материализмнің 
философиясы болып табылады. Шын ғылыми оқыту процесін тану және оның 
заңдылықтарын ашу материалистік дидактикасыз мүмкін емес, себебі ол 
барынша толық және жан-жақты олардың қозғалысын объективті шындықты, 
өзара байланысын, өзара әрекеттестігін бірлік заңы тұсында және қарама-
қайшылықпен күресінде ашады. 
Биологияны оқытудың әділ заңдылық процесін ашу үшін және осы 
негізде орны мен ережесін орнатуда, биология ғылымының негізіне
балаларды оқытуда басшылыққа алу керек, оқыту процесіне тән қарама-
қайшылықты көре білу, қайшылықтарын ашу жолында талдау негізінде 
айқындау қажет. 
Жалпы мектепте оқыту процесінде, көбіне «Дүниетануды» оқыту 
процесінде барлығын қамтитын бірлік заңы мен қайшылықпен күрестен тыс 
деп қарамау керек. 
Жаратылыстануды» оқытудың орталық кезеңі болып оқушылармен таным 
пәні және тірі табиғат құбылысы болып табылады. Табиғатты білмегеннен 
кейін оқушылар оқытушылар басшылығымен оны жан-жақты тануға, білімнің 
толықсыздығынан толық және көбіне дәлдікке барады. Бұл процесс өзінше 
диалектикалы және қарама-қайшы. Қайшылықты бүл процесте оқылатын 
табиғат көлемі мен оқушылардың субъективті ойын құрайды. Оқушылар, 
табиғат құбылысы мен пәні туралы ақпарат ала отыра оқытушылардан және 
өзіндік жұмыс процесінде де, биология ғылымының негізін меңгере отыра, 
кейбір шындықтарды біліп қана қоймай, олардың өара байланысын ашады, 
тірі табиғаттың заңдылықтарын туралы ғылыми түсінігін танып білгенін 
кеңейтеді. 
Табиғат құралы мен қубылысын тануда диалектика жарығында бастысы 
әртүрлі объектіні біле тура тек қана уқсастықтарын біліп қоймай, бір 
объектіден келесіге көшетінін көре біледі. Бұл жолда оқушылар есінде тірі 
табиғаттың тарихи қиялы қалыптасады және өмір барысының материалдық 
жетілуі түсіндіріледі. 
Осылай, биологиялық білім диалектикасы табиғат тану процесі табиғат 
қубылыс диалектикасынан шығады.
4. Әдістеменің басқа ғылымдармен байланысы 

Оқыту әдісі кез-келген ғылым сияқты диалектикалық материализм 
философия негізінде қурылады және өңделеді. 
Болашақ педагогикалық бір саласы ретінде әдістеме басқа ғылым 
бөлімдерімен негізі байланыста, әсіресе дидактикамен. «Дүниетануды» 
оқытудың әдістемесі өзіне тән заңдылықтарың дайындауда әдістеме жалпы 
оқыту заңдылықтарына тірелуі, дидактикамен бекітілген. Өз кезегінде, 
әдістеме дидактикаға қуралдарын кеңейтуге, жалпы оқыту заңдылықтарын 
білу үшін береді. 
Оқушыларды болашақ қызметке дайындауға байланысты сурағын 
шешуде, әдістеме политехникалық білімнің мәселерін дайындайтын 
педагогика ғылымының осы бөліміне тіреледі. 
«Жаратылыстануды» оқытудағы тәрбиелік мәні туралы сұрақ әдістемесі 
дайындалады, тәрбие барысында үйлесімді жекелікте жалпы тәрбие 
заңдылығынан шығады. 
Жаратылыстануды оқытуда әдістеме тарихы педагогика тарихымен 
байланысты. 
Әдістеме табиғат туралы ғылымның ішінен оқу пәнінің мазмунын алады 
яғни білім беретін қуралын. Мектептегі биология курсын беру оқытушыдан 
биология ғылымы жағынан эрудицияны қажет етеді, теория жағынан да-
табиғат қубылыстарын ғылыми дурыс түсіндіру үшін, тәжірибе жағынан да, 
табиғатты өсімдік пен жануарларды білуге қажетті, олардың анықтамасын, 
өсірілуін, препарат жасау, олармен тәжірибе жасауға қажет.
Мектеп пәнінің мазмұны ғылыми болуы тиіс. Биология ғылымының 
негізгі мазмұны және қарапайым биологиялық зерттеу әдістері «Дүниетану» 
оқыту өзіне тән әдістемесін анықтайды және басқа мектеп пәндерінің 
әдістемесінен ерекшелейді оны. 
Мектептегі биология пәні мен биология ғылымының арасында мақсат, 
көлем, құрылыс, әдіс және баяндау жағынан үлкен айырмашылық бар. 
Биологиялық ғылымның мақсат-зерттеу жолында табиғат туралы жаңа 
мәліметтер алу. Мектеп пәнінің мақсаты-ғылыммен алынған фактілермен 
заңдылықтар мәліметін оқушыларға жеткізу. Мектептегі пәнді оқытуға белгілі 
уақыт беріледі және оқушыларға нағыз бекітілген ғылым негіздерін жеткізеді, 
оларды басты ғылыми проблемаларымен керексіз хабармен артық жүктемей 
таныстырады. 
Биологиялық ғылым, ботаника және зоология сияқты, өзінің дамуында 
дифференциялданды анатомияға, морфологияға, жүйеге, физиологияға, 
экологияға және т.б. бөлінді. Мектептегі пәнде тірі организмді білуде, 
жекелеген өсімдік пен жануарлар органдарын, сонымен қатар адамды осы 
ғылым элементтері біріктіреді интегралдайды. Оқытушыға әдістеме ғылым 
негіздерінде басты қажетті бөлшектерін дұрыс табуға көмектеседі, түсіну 
және есте сақтау үшін барынша жеткілікті оқу құралдары өзіндік объектіні 
оқытады және баяндайды. Бұл айырмашылық мектеп балаларының 
психологиялық жастарын ескере отырып, оқытудағы педагогикалық 
ерекшеліктеріне сай тарихи құрылды. Білім құрылысы мен олардың 

мазмұндық қалпы мектеп пәнінде басқаша-педагогикалық. Бұл туралы 
«Ғылыми және педагогикалық ғылымды мазмұндау-екі түрлі нәрсе, бүкіл 
мемлекет оқытушылары ғылыми педагогикалық жүйе жасау жолында еңбек 
етуде» – деп Ушинский К.Д. айтқан. 
Сонымен, оқу пәні жүйедегі ғылымға сай алынған, оқыту 
заңдылықтарының әдісімен анықталған және жалпы білімді мектеп мақсаты 
тәрбиеге сай және оқушылардың жас ерекшеліктерімен алынған білімді 
біріктіреді «Дүниетану» оқытудың әдістемесі логикамен, психологиямен, 
физиологиямен байланысты. Оқыту әдістемесін дайындау қажеттілігі онымен 
оқылатын құбылыстардың күрделілігінен басқа ғылым негіздерін қолдануға 
шақырады. ( Верзилин И.М., Корсунская В.М. 1986., Скаткин М.Н. 1982) . 
1. Табиғаттану ұғымдарының қалыптасуы және даму әдістемесі. 
«Дүниетану» курсында қалыптасқан жаратылыстану ғылыми ұғымдарына 
сипаттама беруді логикалық-гносиалогиялық категориалар түрінде көрінетін. 
«Түсінік» және «ұғым» - ға анықтама беруден бастау қажет «Түсінік» 
термині екі тірлі мәнге, яғни омонимге ие. Психологиялық әдибеттерде 
«түсінік» “қазіргі уақытта сезім органдарына әрекет етуден қалған 
адамдардың бурынғы кездері қабылдаған шындық фактілерінің құбылыстары 
мен заттарының сақталынып қалған образы” ретінде талқыланады. Түсініктер 
адам есінің ең негізгі мазмұнын құрап ойлау процесі мен қиял әрекеті үшін ең 
негізгі материал болып табылады. Педагогикалық негіздегі «түсінік»дегеніміз 
білімнің элементарлы негізі, кейде белгілібір нәрсені тусіндіретін үстіртін 
білім болып табылады. Адам күнделікті ой әрекетінде тек тусініктері арқылы 
ғана емес, сонымен бірге ұғым деп аталатын басқакатегориялармен де 
пайдаланды. 
«Ұғым» терминіне берілетін анықтамалардың саны отыздан астам. 
Осындай көптеген анықтамалардың ішінен психалогиялық- педагогикалық 
әдибеттен келтірімен тен қана екітурлі анықтаманымысалға келтірейік: 
«ұғым» дегеніміз өмір суру белгілерінің біртектілігіне қарай біріктірілген 
құбылыстар мен заттардың тутас тобының тұжырымдалған білімі болып 
табылады. «Ұғым дегеніміз-өте күрделі логикалық және гносеологиялық 
категория. Бұл біздің материальдыќ әлемнің белгілі бір обьектілері жөніндегі 
білімдеріміздің дамуыныњ кейбір этаптарының нәтижесі. Пайда бала отырып 
ұғымның өзі таным обьектісі болады. Сонымен бірге ұғым ойлаудың бір 
формасы және мұндай маѓынадакөрініс береді. 
Ұғымдар сезімдік көрнекі формаларға ие емес, олар сөзде ғана болмақ. 
Тусінік дегеніміз, көрнекі түрде қабылданатын белгілі бір затқа тән белгілері 
мен түсі, формасы мен құрылысы сияқты сапаларын сақтап қалушы нақты бір 
заттардың немесе нақты біртекті заттардың тізбегінің бір образы болып 
табылады.Ұғым дегеніміз жалпы маңызды белгілерге ие біртекті заттардың 
тұтас тобының қорытындылап бейнеленуі. Ұғым осындай маңызды 
белгілердің маңызды емес, қосымша белгілерден дерексі здену жолымен 
қалыптасады.

Қоршаған әлем жөніндегі білімдер жүйесінде ұғым өте маңызды рольге 
ие, өйткені бұлар негізгі элементтер болып табылады және реальды 
шындықты танудың тужырымы болып табылады. 
Логикалық категория ретіндегі ұғымға берілген негізгі сипаттамаларға 
мыналар жатады: 1) ұғымның мазмұны 2) ұғымның көлемі, 3) нақты бір 
ұғымның басқа бір ұғыммен қатынасы мен байланысы.
Ұғымның мазмұны ретінде белгіленген ұғымдардың көмегімен санада 
бейнеленетін құбылыстар немесе заттардың тобының маңызды қасиеттерінің 
жиынтығын түсінеміз. 
Обьектілер тобының маңызды касиеттері деп обьектілер тобының барлық 
басқа обьектілерден ерекшеленуін атаймыз. 
Қоршаған ортаның құбылыстары мен заттарының маңызды касиеттері 
«белгілер» деген атауға ие болды. Мектеп курсындағы «Дүниетану» негізінен, 
алғашқы ұғымдарды қалыптастырады, яғни мұндағы мақсат балаларды 
өздерінің сезімдік тәжірибелеріне суйендіре отырып қоршаған әлемнің 
заңдылықтарын тусінуге кірістіру болып табылады. Бастауыш сыныптарында 
қалыптасатын табиғаттану ұғымдарына: «тірі табиғат;» өлі табиғат; 
«табиғаттағы мезгілдік өзгерістер;» өсімдіктер бөлігі; «карта;» пайдалы 
қазбалар; «топырақ;» күн мен туннің алмасуы», «жер бетінің формалары» 
және тағы да басқалары жатады. 
Ұғымдар мазмұны жағынан күрделі және қарапайым болып бөлінеді. 
Бастауш сыныптарын оқытуда қарапайым ұғымдарды пайдаланудың негізінде 
заттар немесе табиғат құбылыстары жөніндегі білімдердің бір элементтері 
жатыр. Оқытудың будан кейінгі этаптарындағы әрбір ұғымдар біртіндеп 
дамып, күрделене бастайды. Қурамында білімнің бір ғана элементі бар 
алғашқы қарапайым ұғымдар басқа да қарапайым элементтермен бірлесе 
отырып күрделі ұғымдарды құрайды. Мысалы: қарапайым «көк жиек»ұғымын 
қалыптастыру кезінде оқушылар «көк жиек» деген адамның өзін айнала 
қоршап тұрған жер деп түсінеді әрі қарай олар көк жиектің сызығымен 
танысады. Оқытудың бұдан нейінгі этаптарында оқушылар «көк жиектің» 
төрт түрлі негізгі жақтары болатындығын және олар қозғалыс кезінде 
өзгеріске ұшырайтындығын біле бастайды. өйткені «көк жиектің» төрт турлі 
негізгі жақтарына солтүстік, оңтүстык, шығыс және батысты жатқызамыз, 
сонымен бірге көк жиек қозғалыс кезінде өзгереді. Сондықтан, «көк жиек» 
ұғымын зерттеу кезінде оның мазмұны толығып, кеңейеді және тереңделеді. 
Мұны зерттеудің нәтижесінде оқушылардың санасында «көк жиектің» күрделі 
ұғымы қалыптасады. 
Ұғымның көлемі ретінде белгілі бір ұғымдармен қамтылатын немесе 
белгілі бір ұғымдардың көмегімен санада бейнеленетін обьектілердің 
мөлшерін тусінеміз. Ұғымдар көлемі бойынша, жеке, жалпы категориыларға 
бөлінеді. Жеке ұғымдар көлемі бірлікке тең ұгымдарды жатқызамыз. Ал 
бірліктен көлемі асып кеткен жағдайда мұны жалпы ұғымдар деп атаймыз. 
Сонымен алдында келтірілген мысал бойынша, «Дүниетану» курсында 
қалыптасқан «көк жиек» ұғымының көлемі үш турлі бірліктерге тең, олар:, көк 
жиек сызығы; «солтүстік, оңтустік,батыс, шығыс сияқты көкжиектің төрт 

турлі негізі» және «көкжиек қозғалыс кезінде өзгереді», қоршаған ортаның 
букіл заттары мен құбылыстары байланысты жәнебір бірімен өзара жузеге 
асырылып отырады заттар мен құбылыстар арасындағы осындай обьективті 
турде өмір сүретін байланыстардың адам санасында бейнеленуі «ұғымдар 
арасындағы байланыстар мен қатынастар» деп аталатын ұғымның үшінші бір 
сипаттамасы болып табылады. Ұғымдар арасындағы қатынастар ең алдымен 
ұғымдардың мазмұны және олардың көлемі сияқты сипаттамалары бойынша 
олардын қатынастары болып табылады. 
Осындай сипаттамаларды және олардың бір бірімен өзара байланысын 
ескере отырып, түрлік және тектік ұғымдарды ажыратамыз. Әрбір заттарда бір 
жағынан заттар тобына жалпы тән маңызды белгілер, екінші жағынан 
заттардын жекелеген тобына тән ерекше белгілер бар. 
Ұғымдармен түсініктерді қалыптастыру әдістемесінің мәні оқыту кезінде 
балалардың санасында болатын күрделі танымдың процесстерді басқаруда 
көрініс береді. М.Н. Скаткиннің көрсетуі бойынша: «оқушыларға білім беру 
дегеніміз олардың санасында заттар мен құбылыстар жөніндегі тусініктерді 
қалыптастыру, 
құбылыстардың 
мәнін 
ашу-ұғымдарды 
қалыптастыру,материалды ортадағы құбылыстардың заңды байланыстарын 
ұғындыруға көмектесу және осылардың барлығын дұрыс және нақты ауызша 
немесе басқа да бір формаларға иелендіру. 
Баланың санасында белгісіз бір заттар жөнінде айқын да нақты түсінікті 
қалыптастыру үшін, бұл затты балаларға міндетті түрде көрсету қажет, тіпті 
иіскетіп, дәмін сездіріп және мүмкін болса ұстап көруіне де беруге болады. 
Бұл кіші жастағы мектеп оқушылары үшін өте қажет. Оқытушы сабақта 
қарастырылып отырған құбылыстар мен заттарды қабылдау процесін жүйелі 
түрде басшылыққа алып отыруы керек. Өйткені ұйымдастырылмаған сезімдік 
қабылдау баланың санасында айқын да нақты түсініктердің қалыптасуына 
әкелмейді. Мұндай басшылық балалардың назарын белгілі бір заттың 
маңызды ерекшеліктеріне аудартуға бағыттаудың жолымен жүзеге 
асырылады. Балалардың назарын сұрақтардың, әртурлі тапсырмалардың 
көмегімен аудартуға болады, өйткені бұлар затқа оның қасиеттерін 
көрсетудың мақсатында әсер етудегі балалардың қызығушылықтарын оятады. 
Мұнда маңызды рольге салыстыру әдісі ие. 
Ал егер де затты балаларға көрсету мүмкін болмаса, онда оның бейнесі мен 
кескінің көрсету керек. Нақ осындай тәсіл арқылы вулкандар, шөл, сирек 
кездесетін өсімдіктермен жануарлар жөніндегі тусініктерді қалыптастыруға 
болады. 
Қарастырылып отырған затты немесе оның бейнесін қабылдау мен бір 
уақытта оқушылар белгіленген затты немесе оның жекелеген сапаларын 
анықтайтын сөздерді де меңгереді. Сөздер заттын образымен байланысты 
болып, екеуі қосылып бір тұтастықты құрайды. Сөз бос форма болудан 
қалады. 
Қоршаған ортаның жекелеген заттарын адамдар ешқашан да басқа 
заттардан ажыратып бөлек қабылдай алмайды. Заттарды бір бірімен үздіксіз 
сәйкестендіріп салыстыру, олардың арасындағы айрмашылықтар мен 

ұқсастықтарды табу заттты белгілі бір топқа жатқызуға мүмкіндік береді. 
Ұқсаз заттар тобы бір ғана белгіленген сөз арқылы анықталынады. Яғни 
оқушылардың санасында алғашқытұжырымдар, элементарлы ұғымдар 
қалыптасады. Ұғым дегеніміз ойлау жұмысының жемісі жекелеген заттар мен 
құбылыстар жөніндегі қорытынды білімдердің нәтижесі. 
Ұғымның тусініктен еңбасты ерекшелігі мынада : тусінік заттың сыртқы 
көрінісін, яғни сезім органдары арқылы тікелей қабылдауға мүмкін болатын 
заттың белгілерін бейнелейді. Тусінік заттың мәніне терең ене алмайды. 
Тусінікке Қарағанда ұғым бір ғана топтың заттары ушін жалпы тән 
байланыстардың белгілері мен маңызды қасиеттерін көрсетеді. 
Белгілі бір ғылымның негіздерін меңгеру дегеніміз ең алдымен осы 
ғылымның ұғымдар жуйесін меңгеру деген сөз. Сондықтан кез келген пәнді 
оқытудағы ең басты міндет ол оқытушының бала санасында дұрыс ғылыми 
ұғымдарды қалыптастыруға ұмтылу болып табылады. 
Ұғымдардың пайда балуы көптеген заттарға тєн жалпы белгілердің 
абстракциялануының тек қана нәтижесі емес, қайта ол құбылыстар мен 
заттарды танудағы таным тереңдігін, қатынастарды және жаңа қырларды 
ашудың процесстерін негіздейді. 
Әрбір ұғымдар баланың санасында қарапайым тужырымдардан бастап, 
қоршаған орта заттары мен құбылыстарының терең де күрделі байланыстары 
мен қашеттерін ұйғарумен бітетін дамудың ұзақ жолымен журеді. 
Ұғымдарды байытып дамыту оқушылардың сөздік қорының баюымен 
байланысты жүреді. Мазмұнынан айрылған сөздер бос форма балудан қалады. 
Сондықтан олар шыңдық жөніндегі шынайы данақты білімдердің айқын 
көрінісі болып табылады. 
ӨЗІН - ӨЗІ БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАР 
1. «Дүниетану» оқыту әдістемесінің мақсаты қандай? 
2. «Дүниетану» оқыту әдістемесі қалай зерттеледі және жаратылыстану 
жүйесін үйрету қалай дайындалады? 
3. «Дүниетану» оқыту әдістемесінің пәні не болып табылады? 
4. «Дүниетану» оқыту әдістемесі неліктен педагогикалық ғылымға 
жатады? 
5. Қазіргі дидактикада оқыту жүйесінің методологиялық негізі болып, 
көбіне биология дидактикасында не болып табылады? 
6. Диалектика жүйесін оқыту неден тұрады, қалай көрінеді? Қарама-
қайшылық қозғалысы оқытуда не болып табылады?
7. Неліктен «Дүниетануды» оқыту әдістемесі мұғалімнен жақсы 
теориялық және тәжірибелік білімді биология ғылымы жағынан талап етеді?
8. Басты мектептегі «Дүниетану» оқу пәні оның мақсаты, құрамы, 
құрылымы, әдісі және мазмұны биологиялық ғылымнан айырмашылығы неде?
9. «Дүниетану» оқыту әдістемесі географиямен, агрономиямен, медицина 
мен және басқа биологиялық пәндермен басты байланысы неде?
Негізгі әдебиеттер: 
1. Берулаев Н.Н. Современная лекция в вузе.-Бийск, 1993 

2. Горощенко В.П., Степанов И.А. Методика преподавания природоведения 
М., 2001 
3. Герд А.Я. Избранные педагогические труды (под ред. Б.Е. Райкова). - 
М.,1983. 
4. Білім туралы заң.-А., 2007 
5. Захлебный А.Н., Суравегина И.Т. Экологические образование школьников 
во внекласной работе.-М.,1984. 
6. Концепция школьного естественнонаучного образования.-М.,1984. 
7. Крупская Н.К. Пед.сочинение:в томах.-м.,1978-80. 
8. ЛамашевА.А. Роль педагогического краеведения в профессиональной 
подготовке учителя.-Алма-Ата 1986. 
9. Окружающая среда и человек (метод. рекомендации).-Алма-Ата,1983. 
10. 
Онищук В.А. Урок в современной школе.-М.,1981. 
11. 
Програмы общеобразовательной школы. Начальные классы (1-4 кл.)-
Алматы,1997. 
12. 
Подзоров В.И. Природоведение с методикой преподования. Практикум. 
Учеб. Пос. для педучилищ.-Киев,1990. 
13. 
Пакулева 
В.М., 
Кузнецова 
В.И. 
Методика 
преподавания 
природоведения.-М.,1990. 
14. 
Сенько Ю.В. Формирование научного стиля мышления учащихся.-
М№,1986 
15. 
Экологическое образование в школе.-М.,1994. 
16. 
Экология и здороиье детей (отв. ред. З.Х.Мажитова).-Алматы,1996. 
Қосымша әдебиеттер: 
1. Аймағамбетова К.А. Жунусова К.Ж.и др. Методическое руководство к 
учебнику “Познание мира”.-Алматы,1998. 
2. Аймағамбетова К., Олейник З.. Раздаточный дидактичный материал к 
учебнику ”Познание мира”.-Алматы,1998. 
3. Аквилева Г. Н. Наблюдения и опыта на уроках природоведения. Пособия 
для учителя нач. кл-в.-М.,1988. 
4. Жемчужины Казахстана (сост. А.Т. Макашев).-Алматы,1983. 
5. Жунусова К., Аймағамбетова К., Олейник З. Познание мира. Учебник для 
1класса общеобразовательной школы.-Алматы,1997. 
6. Жунусова К.,Аймағамбетова К.,Олейник З. Познание мира. Учебник для 
2класса общеобразовательной школы.-Алматы,1998. 
7. Ишмухамедова Н.Б. Методика проведения занятий по курсу “Ознакомление 
с окружающим миром” (Учебное пособие для студентов факультета ПМНО).-
Алматы,1996. 
8. Клиновская Н.И., Пасечник В.В. Комнатные растения в школе.-М.,1986. 
9. Сорокоумова Е.А. Уроки экологии в начальной школу. Пособие для 
учителя. –М.,1994. 
10. 
Хрестоматия к учебнику “Познание мира” (Составители: З. Олейник, К. 
Аймағамбетова,К.Жунусова).-Алматы,1998. 
11. 
http://www.image.websib.ru

12. 
http://www.student-site.ru/
13. 
http://www.osak9.narod.ru
14. 
http://www.zankov.ru/
15. 
http://www.ucheba.com
16. 
http://www.brgu.ru 
17. 
http://www.festival.1september.ru 
18. 
http://www.homeshop.kz 
19. 
http://www.bookmark.kz 

Дәріс № 2 
Тақырыбы: Жаратылыстануды оқыту теориясы және әдістемесіндегі 
қағидаттар. 
Жоспар: 
1. « Заң», «заңдылық», «қағидат, ұғымдарының ара қатынасы. 
2. «Жаратылыстанудағы оқытудың қағидаттарына сипаттама. 
3. Шағын жинақы мектепке сипаттама беру. 
1.« Заң», «заңдылық», «қағидат», ұғымдарының ара қатынасы. 
Кез келген ғылым өздеріне тән табиғат пен қоғамдағы қажетті және 
маңызды қубылыстардың заңдылықтарын білдіретін байланысты ашумен 
және зерттеумен айналысады. Заңдылықты ашу сыртқы таным ойынан бірте-
бірте зат пен құбылыстардың маңыссыз байланысынан, олардың 
маңыздылығына өтетін күрделі процесс. Заңдылықты білу және оларды 
қолдану адам қызметін саналы және мақсаттылыққа, оның тиімділігін 
арттырады. Жалпы қоғам табиғатының заңдылықтары және ойларымен қатар, 
диалектика заңдары қандай болып келеді, шағын ортаның құбылыстарын 
қамтитын ерекше заңдар бар. Бұған көбіне жалпы педагогикалық және оқыту 
принциптеріне тән заңдылықтар жатады. Дидактикалық заңдылық оқытудың 
мазмұнын, әдісін және ұйымдық нысанын жан-жақты ашатын басты 
ережесінде нақты орнын білдіреді. Осындай бастапқы күйі дидактикалық 
принцип деген ат алды. 
«Принцип» ұғымы кейінгі кезде қағидат, ұстаным деген баламаларға ие 
болып жүр. 
Сонымен, қағидат-бұл, әр сала қызметінде қажеттілік тудыратын және 
басшылыққа алатын негіз. 
Бұдан, оқытудың қағидаты-мұғалімнің қызметін және оқушының таным 
қызметінің сипаттамасынаң шығатын, негізін қалайтын ереже. 
Дидактикалық 
қағидат, 
оқытудың 
ұстанымдарының 
объективті 
заңдылықтарын көрсетеді, тәрбие мақсатын анықтайды, нақты бір тарихи 
жағдайда әртүрлі көрінеді және қолданады, тарихи және диалектикалық 
сипаттамасы болады 
Оқыту ережесі қағидаттан шығады және сол немесе басқа қағидатпен 
жекелеген ахуалын білдіреді және тәжірибе қызметіне кепілдеме ретінде 
ашылады. Олар оқу барысында мұғалімдердің жекелеген тәсілін анықтайды 
және нақты жағдайда оларды қолдануға есептелген. 
Айтылған түсініктемелер арасындағы қатынасты графикамен келесі түрде 
көрсетуге болады. (1-сурет) 
2. Жаратылыстануды оқыту қағидаттарына сипаттамасы. 
Тәрбиелік оқудыңқағидатыі.
Жаратылыстануды сабағында басты тәрбиелік мақсаттар шешіледі. 
Мұғалім оқушы зердесіне бірлік идеясы мен табиғаттың әр алуандығын 

жеткізеді, жекелеген элементтер мен табиғат құбылысы арасындағы байланыс 
пен өзара байланысты нақты мысалдармен ашады, оқушыларды табиғаттық 
әркашан өзгерісте болатын айқындалған жалпы даму идеясын түсінуге 
дайындайды. Осының бәрі оқушыларда диалектикалық-материалистік 
көзқарастың дұрыс қалыптасуына септігін туғызады. 
Негізінде тәрбиелік оқудың төрт жағдайын белгілеуге болады: 
- ғылыми көзқарастың қалыптасуы (бастауыш сыныптарда дүниенің 
диалектикалық- материалистік элементтерін түсіну); 
- жеке бастың моральдық қасиетін және мінездің жігерлі ерекшеліктерін 
тәрбиелеу; 
- қабілетті дамыту. 
Жоғарыда айтылғандай Жаратылыстануды мектеп бағдарламасындағы 
басты бір пән ретінде деген қөзқараспен қарауға мүмкіндік береді. (Стрекозин 
В.П. 1986, Баранов С.П. 1986 және басқалар, Мельчаков Л.Ф. 1986) 
Ғылымилық және түсініктілік қағидаты.
Ғылымилылық қағидат оқушыларды барлық оқу жылдарында қашаң 
ғылыми біліммен қамтамасыз етілетіндігін білдіреді. 
Ғылымилылық қағидаттың басты талаптары, ғылым логикасына жауап 
беретін, көбінде мектептін бастапқы баспалдақтарында оқытуға, ең керекті 
ғылыми (теориялық) мазмұнын алудан тұрады. 
Ғылыми мазмұнды тандау-бұл, бастауыш мектепте үйренуге тиіс, 
шындығында осы тұрғыдағы ғылыми жүйесін алу болып табылады. Себебі 
түсініктің қалыптасу жүйесі әрекет тәсілінің қалыптасуынан ажырамайди, осы 
түсініктер арқылы алуға болатын, өйткені оқыту мағынасына кіретін бұл 
әрекет тәсілі. Принциптің ғылымилығының басты мақсаттары осындай. 
Диалектикалы-материалистік философия, ғылыми түсініктер, теориялық 
заңдар-заттардың нақты мәнінің маңызын білдіретіндігін оқытады. 
Сондықтан, ғылыми танымды нақты мәнінен ажыратуға болмайды. 
Теориялық жағын түсіну-оқушының ойлау қабілетінің сипатын көрсететін, 
ғылым болудан қалмай, әртүрлі тереңдікте мәнділікті көрсетеді. Сондықтан, 
ғылыми түсінік әр сыныпта, барлық оқыту этаптарында мүмкін. 
Бастауыш сыныптарда анықтама мен ғылыми жағдай, түсініктерді азырақ 
тереңдікпен сипатталуы тиіс, бірақ оларды бұрмаламау керек. Оқытпастан 
бұрын, терең түсінікті теориялық жағдайын көзқараспен, оқу материалдарын 
логикалық сипаттамада елестету керек. 
Бір оқу пәні мен оның әр бөлімінің жүйесінде түсінік белгілі бір өзара 
байланысты табады. Ғылымилылық қағидат басты бір мақсаты, теориялық 
мағлұматтар жүйесін, ортаның шындығын, оларға әсерінің тереңдігінің 
казқараспен анықтаудан тұрады. Көп ғылыми шындық тану тереңдігінің 
азырақ негізінен туады. Алғашқы ғылыми білімдер негізінде баланың 
қоршаған орта туралы елесінен, оның өмір тәжірибе негізінен туады. 
Оқытудың қолайлы ұстанымдары үш жақты қамтиды: 
-берілетін жаңа білім баладағы бар білімнің, оның өмірдегі тәжірибесіне 
негізделуі тиіс; 

-оқылатын білім жүйесі жалпы дамуға көбірек жоғары деңгейге көшуге 
әсерін тигізуі немесе осы асуға елеулі тенденция құруы керек; 
-оқыту, нақты жағдайда оқушылар дамуын атқару мақсатында осы оқу 
материалының қажеттігін айқындай білугі тиіс. 
Осылай, ғылыми қағидат, биологиялық ғылымның даму деңгейін, қазіргі 
кезде оқу материалының қажеттілігін қарайды, сол қолайлы принцип оқу 
материалының түсінік мүмкіндігін ескере отырып және оқушының осы 
жастағы қабылдауы, олардың дамуын және дайындығын көрсетеді. Бар өзінің 
қиындылығымен ғылым, балаға ашу, танып-білу мүмкіндігімен қарсы 
тұратындай. Негізі оқыту жүйесі және жекелей биологиялы оқытуда басты бір 
заңдылықтары осыдан тұрады. Сондықтан, жалпы білім беретін мектепте тек 
биология ғылымының негізі, ал төменгі сыныптарда-тек табиғат туралы 
ғылымның бастамасы оқытылады. Ең басты теориялық және тәжірибелік 
қатынастар, сонымен бірге оқушылар түсінігіне қолайлы табиғат туралы 
фактілер, түсініктер, заңдар қатаң іріктеуден өтеді. 
Ғылымға маңызды, жалпы білім мен тәрбиелік мәні болмайтын бөлшектер, 
мектепке арналған оқулық пен бағдарламада кеңінен жіберілуі мүмкін. 
Оқушылар мен ғылыми қиын және терең түсініктер мен заңдарды мезгілінен 
бұрын, қазіргі ғылыми жағдайдың сүйенімсіз айтылуы, көбіне тек сырттай 
есте қалдыруға әкеледі. Оқытуда қиындықты жеңу, оқушылардың белгілі жас 
дамуында ұсынылатын оқу материалының қолайлы жағдайында ғана мүмкін. 
Оқушыларға, олардың түсінуіне қолайсыз материалдар ұсыну, қурсты ғылыми 
түсінікпен және терминдермен көп мөлшерде жүктеу, әрқашан теріс нәтижеге 
әкеледі (1998 ж. Казанский Н.Г., НазароваТ.С.,1999 ж. Всесвятский Б.В.) 
Жүйелілік пен дәйектілік қағидаты. 
Жүйелілік пен дәйектілік қағидатың маңызы, сабақтан сабаққа дейінгі 
оқушылардың мектепте күннен күйге алған жекелеген білімдері, белгелі 
логиқалық жүйеге әкелуі мүмкін болғандығында. Бұл мағынада принцип 
жүйелілігі логиқалық дидактиқалық принцип болып табылады.
Оқу барысында қағидат жүйелілігін жеткізу-бұл, бәрінен бұрын, сабақта 
жүйелі білімге бағытталған жұмысты атқару. 
Жәй логиқалық операцияның бірі-білім жүйелілігін іске асыру арқылы, 
топтастыру болып табылады. Бұл логикалық операция, көбірек маңызды 
белгілерге сай, берілген заттардың түріне тән және басқа заттар түрінен 
ерекше, пәндерді сыныптарға топтастырудан тұрады. Сонымен бірге әр сынып 
жүйеде өзінің тұрғылықты орны бар және сонымен қатар сынып тармақтарына 
бөлінеді. 
Топтастыру негізіне салыстыру қызмет етеді-шындығында заттар мен 
құбылыстардың ұқсастығы мен айырмашылығынан тұратын, логикалық 
операция. 
Салыстыру нәтижесінде дұрыс қорытынды алу үшін, ен болмағанда екі 
жағдайды ұстау керек: 
1. Басты, маңызды мағынасы бар белгілеріне қарап, заттарды салыстыру 
керек: 

2. Шындығында қоршаған заттар мен құбылыстардың бір-бірімен 
байланысын көрсететін, тек осындай түсініктерді салыстыруға болады. 
Бастауыш мектеп оқушыларынан, ұқсастықты ашудан көрі, көбіне 
салыстыру жиі білінетіні және заттар мен құбылыстар арасындағы өзгешелікті 
ашу барысы жақсы жүретіндігі табылған. Осыған байланысты, оқу барысында 
салыстыруды айырмашылықты табудан бастау мақсатқа лайықты, сосын 
ұқсастықты ашуға көшу керек, сонымен айырмашылықты ашуда ұқсастықты 
анықтауда, салыстыруды жетілдіруге болады. Екі объектіні зертеу кезінде 
салыстыру үшін бастапқы екеуінен қатты ерекше үшінші объект кіргізіледі, 
оқушылар салыстыру кезінде ұқсастық белгілерін көп табатындығын зерттеу 
көрсетті (Шардаков М. Н.).
Оқу барысында қарастырылып отырған мәселені жүйелі жеткізу-
оқушыларға оқу материалдарын белгілі бір жүйеде жеткізу болып табылады. 
Қазіргі 
мектепте 
білім 
оқушыларға 
дидактикалық 
жүйеде 
жеткізіледі,ғылыми жүйеге қарсы емес, бірақ, сонымен қатар оған тепе-тең 
емес. Оқушыларға білімді дидактикалық жүйеде жеткізу,мұғалімді оқылатын 
оқу материалдар арасындағы белгілі дидактикалық байланысты анықтауды 
жүктейді. Бұл байланыстар әртүрлі. Қабылдау байланысы, немесе мынандай 
байланыстар,кез-келген жаңа материалдың алдында оқылған материалға 
сүйене байланысы қисынды. Қабылдау байланысы материалдарын оқытуда 
анықталады. 
Перспективалық байланыс, немесе байланыс, жаңа материал негізі 
дайындалғанда, келесі матералды оқу мен қабылдауға қисынды негізді 
құрады. Перспективалық байланыс, қабылдау байланысы сияқты, курс ішінде 
оқу материалын оқылуын белгілейді. 
Сонымен, оқу барысында жүйелілік қағидатына тарату-бұл сабақта жүйелі 
білімге бағытталған жұмысты атқару, оқу материалын белгілі бір 
дидактикалық ретте беру, оқытылатын білім жағының дидактикалық 
байланысын табу. 
Дәйектілік, оқушының таным қызметінде келесі бөлімді үйренудегі 
бұрынғы өткеннен шығатын,соған сүйенетін және келесі сатыға дайындайтын 
қисынды негізді болжайды. 
Жүйелілік пен дәйектіліктің оқыту мағынасы мұгалім мен оқушы
қызметін сай талаптармен толықтырады. Мұғалімнен қатан жүйелілік пен 
дәйектілікті талап етеді және сабақтың құрылуының дәйектілігі, білім беру, 
қайталау бекіту және оқылған материалдарды тексеру мағынасы, оқушылар 
оқу барысында жүйелі жұмысқа дағдылануы керек. 
Жүйелілік пен дәйектілік білім игеруде қабылдауды жүзеге асыруды 
болжайды. Әр сабақта қабылдауды ұстану керек, әр бөлімді оқу кезінде немесе 
бағдарлама тақырыбында, бір оқу жылынан келесіге өткенде, ең төмен оқыту 
сатысынан биігіне өту қабылдаудың ең басты мәні. Ең көбірек қиындықты, 
жалпы білім беретін мектепте төменгі сыныптарда және орта буындағы пәндік 
оқытудағы байланыс арасындағы қабылдау көрсетеді. Дәйектілік, оқу 
бағдарламасы және оқылықпен қатаң келісімдігін қамтамасыз ету керек, 
мұғалімнің алдағы және кейінгі оқытудың мағынасымен бөлшектеп 

таныстыруы, ойланып ұйымдастырылған қайталау, пәндік оқыту муғалімнің 
төменге сыныптың сабағына қатысуы. 
Жүйелілік пен дәйектілік қағидаттарына ғылыми ұстаным талаптары өз 
бейнесін көреді. Негізгі ғылыми білім анық ықыласпен және қисынды 
дәйектілікпен сипатталады. Сонымен бірге білім жүйесі оларды тәжірибеде 
қолдану, өмірмен байланысты атқару үшін керек. Жүйелілік пен дәйектілік 
принциптері басқа дидактикалық принциптермен өзара тығыз байланыста. 
Көрнекілік қағидат. 
Оқу жүйесінің құрылысы белгілі бір бейнеге сүйенеді, елестету оқушылар 
жинайтын эмпиризмдік білімді қамтамасыз етеді, керектіні әрі қарай теорияда 
байыптауға, ғылыми нәтиже үшін, бай сезімтал таным тәжірибесімен 
қамтамасыз етеді, буларсыз оқушылар толық үйренуі түсінікті мүмкін емес. 
Көрнекілік принциптін мәні дәл осыдан турады. 
Оқу барысында көрнекілік қағидаты басшылыққа алып жеткізу-
оқушының өзінділік сезім тәжірибесін кеңейтеді және байытады олардың 
сезім елесін анықтайды, сонымен оларда байқағыштықты дамытады, оқу 
қызметіндегі мағынасын қайта бағалау оны қиын. 
Оқуды көрнекі қылу-бұл тек көрермен бейнесін құру емес, қоршағанның 
қабылдауын қамтамасыз ету, сонымен бірге оқушыларды өзіндік тәжірибелік 
қызметке қосуды білдіреді. 
Оқу барысында көрнекілік ұстаным арқылы жеткізу-бұл ғылым негізінің 
сезімін қамтамасыз етіп қана қоймай, сонымен бірге оқушының таным 
тәсілінің дамуына сүйенеді және ең алдымен абстракті ойлауға жағдай 
жасайды. Көрнекі оқытуда нақтылық пен абстрактілік органикалық бірлікті 
білдіреді. Көрнекілік балаларда абстрактілі ойлау, тіл дамуына әсерін тигізеді, 
қарап талқылау негізінде нақты құбылыстарды кеңейтуге, сосын тәжірибеде 
қолданылуына көмегін тигізеді. 
Дегенмен, оқу барысында көрнекілік қағидаты материалдық дүниенің 
заттары мен құбылыстарына немесе олардың бейнесіне, оқушылар оқу 
барысында өзінділік жұмысқа қатысы бар, тек сол кезде жүзеге асады деп 
ойласақ бір жақты болар еді. 
Көрнекілік қағидаты негізінде ақпарат беру, оқу барысында сыртқы 
амалдың көрнекілігін қолдануға байланысты болуы немесе байланыста 
болмауы мүмкін. Көрнекілікпен оқытуға болады, балалардың жеке 
тәжірибелерінде болатын елестету, әсер ету арқылы, осы бейнелерге сүйене 
отыра. Көрнекілікпен оқыту, оқушылардың қабылдауына сүйенетін, оқу 
барысында сыртқы көрнекі амалды қолдауына байланысты, дидактикада 
сыртқы көрнекілік деп аталады. Көрнекілікпен оқыту оқушының елестетуне 
сүйену сыртқы көрнекі амал қолданумен байланысты емес, ішкі көрнекі амал 
деп аталады. Көрнекілік қағидаты ерекше талапқа жауап бере отырып жеткізу 
бұл оқу барысында осы екі көрнекілікті қолдану болады.
Дегенмен, көрнекілік қағидаты жеткізу теориялық (ғылыми) білімді емес, 
тек эмпириялықты қабылдауды қамтамасыз етеді, немесе мынандай білімді, 
құбылыс мәнін ашатын, басқаша айтқанда, олардың ішкі байланысын, жалпы 
негізбен олардың тұрмыс заңын жеткізетін. Эмпиариалық қубылыс тек 

маңыздылығымен және оның негізінен түсіндірілуі мүмкін. Сондықтан, оқу 
барысында көрненілік принцип ғылыми принциппен бірге әрекет етеді.
Өлкетану принципі. 
Бастауыш мектепте оқытуда өлкетану жолы басты дитактикалық 
ұстанымдарға таратуға септігін тигіздеді: жақыннан-алысқа, белгісізден-
белгіліге, қарапайымнан-қиынға. Өлкетану материалын көп тарту мектептегі 
оқуды өмірмен тығыз байланыстырады, оқушының өзінше дамуына, олардың 
қызығушылығын бекітеді, қоршаған ортаны танудағы саналы және тікелей 
араласуын қоршаған өмірдің қубылыстарына әсерін тигізеді. 
«Жаратылыстану» бағдарламасы толығымен өлкетану негізінде қурылған. 
Оқу пәнінің басты мақсаттары мынаған бағытталған: 
- төменгі сынып оқушыларында диалектика-материалистік 
көзқарастын дұрыс қалыптасуына; 
- әр түрлі табиғи жерде табиғат пен адам еңбегі туралы 
қарапайым білім алуға; 
- қолдану мен табиғат қорғаудың негізгі заңдарын білу.
Бұл мақсаттарды дұрыс шешу үшін, тек оқытуда өмірмен 
тығыз байланыстыру негізінде дұрыс шешу мүмкін, ал бұл үшін 
балалар табиғатпен жүйелі және жиі араласуы керек. өмір мен адам 
еңбегін бақылау табиғатқа жоспарлы топсаяхат жолы арқылы мүмкін. 
Дегеймен, табиғат жағдайы әртүрлі табиғат жерінде бірдей емес, будан 
«Жаратылыстануды» оқытуда өлкетануға жол керектігі шығады. 
Өлкетану негізінде «Жаратылыстануды» оқыту оқушыларда туған өлке 
туралы елеулі, толық біліммен қамтамасыз етеді, өлке аумағында өткен сол 
немесе басқа тарихи фактілер мен оқиғаларға жақындатады, табиғат 
құбылысын түсінуге, оның маусымдылығын ұғынуға септігін тигізеді, ол 
өсімдік пен жануарлар өміріндегі және ауа-райы жағдайы арасындағы өзара 
келістігін және себепті тергеу байланысын терең ашуға септігін тигізеді, 
сонымен қатар адам еңбегінің ерекшелігін ашуға 
Негізі мектептегі өлкетану екі басты мақсатты көздейді:туған өлкені білу 
және оқу-тәрбие мақсатында өлкетану материалын қолдану. Бұл есепті шешу 
үшін келесі кезендер беріледі: 
1. Муғалімнің өзі туған өлкені оқып білуі керек. 
2. Өлкетану жұмысына қолдан келетін пайдалы қоғамдық еңбекке 
оқушыларды тарту. 
3. Материалды жинау, өңдеу және сақтау. 
4. Сабақта жәнe сыныптан тыс оқуда өлкетану материалын қолдану. 
Тек, теориялық білімді табиғат пен адам еңбегін нақты оқып білумен 
қосып, балаларға алдымен өз өлкесі туралы берік білім негізін беруге болады, 
ал осы негізге басқа жердің табиғат өзгешелігі туралы ұғым мен түсінікті 
салыстыру жолымен құруға болады. (1983. Мельчаков Л.Ф., Яничкина О.Ф.) 
3. Шағын жинақты мектепке сипаттама. 
Шағын жинақты мектеп санитарлы-гигиеналық нормалардан төмен 
оқушылармен толықтарылған параллель сыныптарының бір комплектісімен 
немесе параллель сыныптарының толық емес комплектісі мен сипатталады. 

Мұндай мектептердің ең негізгі ерекшеліктері: бір ғана оқытушының 
басшылығымен бір оқу орнында бір уақытта екі тіпті үш сыныптың 
оқушылары оқып дәріс алуында. Шағын жинақты мектептердегі оқу тәрбиелік 
жұмыстың жағдайы стандартқа сай емес, бұл оқытушы үшін де оқышу үшін 
де қиынға соғады, педагогикалық процессті ұйымдастыруда, оқытудың 
әдістері мен формаларына ерекше назар аударылуды қажет етеді. Шағын 
жинақты мектептердегі оқу тәрбиелік процесс жолды білім беру 
мектептеріндегі бастауыш сыныптарының педагогикалық процесстерінен 
барынша айрықша көрінетін белгілі бір ерекшеліктерге ие. 
Шағын жинақты мектепте «Жаратылыстану» сабағының ерекшеліктері. 
Бірнеше сыныптармен сабақты бір уақытта жүргізу сабақтың 
құрылысының айырмашылықтарын, оқытушы мен оқушылардың қызметтерін 
ұйымдастыру айырмашылықтарын аңықтайды. Бір сыныпты бір ғана 
оқытушының оқыту жағдайында, педагог мақсатқа байланысты өз еркімен 
сабаққа оқушылардың дербес жұмыстарын кіргізуіне немесе кіргізбеуіне 
болады. Ал шағын комплектілі мектептерде оқытушыда мүндай таңдаулар 
болмайды. Шағын жинақты мектептерде өткізілетін сабақтың бұл бірінші 
ерекшелігі. Бір ғана сыныптың оқушылары оқу тапсырмаларын өздігінен, 
дербес орындап жатқан кезде, оқытушы жања бір материалды түсіндіріп, 
келесі бір тапсырмаға түсініктемелер жасап сүрап, басқа бір сыныптың 
оқушылармен сабақ жүргізіп жатады, және бұл процесс керісінше 
қайталанады.
Сондықтан бір ғана сыныптың өзіндік дербес жүмыстары басқа бір сынып 
оқушыларының қалыпты оқу қызметтерінің шарты және шағын комплектілі 
мектептің бастауыш сыныптарындағы сабақтың міндетті компоненті болып 
табылады. Осыдан оқушылардың өзіндік дербес жұмысының оқытушының 
тікелей басшылығымен болатын жұмысымен алмасып, кезектесуін қажет 
ететін сабақтың екінші бір ерекшелігі. Сабақ дегеніміз біршама аяқталған 
этаптар болып табылады, яғни: оқытушымен жұмыс істеу-оқушылардың 
өзіндік, дербес жұмыс істеуі-оқытушымен жұмыс істеу. Мұндай кезеңдердің 
саны әртүрлі оқытушыларда әртүрлі және бұл өзіндік жұмыс ушін сабаққа 
кірістірілетін тапсырмалардың санынада байланысты болады. Тәртіп 
бойынша, оқытушылар бір ғана сабаққа екі-үш өзіндік жүмыстарды енгізеді.
Жүргізілген бақылаудың көрсетуі бойынша, бүл деген әрбір сыныптың 
қалыпты деңгейдегі сабақтарын қамтамасыз етіу ушін жеткілікті де қажетті 
мақсатқа сай мөлшері. Егер де мұның мөлшері көбейін кеткен жағдайда, сабақ 
ыдырап кетіп, оқу қызметінің әртүрлі, калейдоскопына әкеледі. Алғашқы екі 
түрлі ерекшеліктер шағын жинақты мектептерде жүргізілетін сабақтың 
үшінші бір маңызды еркшелігін анықтайды: бір ғана сыныпқа бөлінетін уақыт 
оқытушының басқа бір сыныппен жүргізетін тікелей жүмысы үшін қажетті 
болатын уақытқа байланысты. 
Осыдан, жұмыстың дербес орындалуы үшін қажетті тапсырмалардың 
көлемі маңызды мөлшерде оқытушының басқа бір сыныппен жүмыс істеу 
мазмұнымен анықталады. Өйткені бағдарлама жања бір материалды енгізуді 
талап етеді, және оны бекітуді, сонымен бірге алдыңғы сабақтарда өтілген 

тақырыптарды әрбір сабақта қайталап отыруды талап етеді, сондықтан өзіндік 
жұмыстың көлемі өте маңызды және оны орындау үшін қажетті уақыттың 
саны сабақтың 15 минутынан 30 минутына дейін созылады. Бір уақытта екі 
және үш сыныптың бірдей дәріс алуындағы жағдай оқытудың көрнекі 
құралдары мен техникалық құралдарын пайдалану мүмкіндігінен көрініс 
табады.
Сыныптардың біреуне оқу фильмдерін, сүреттемелерді, таблицаларды, 
шынайы табиғи объектілерді көрсету басқа сынып оқушыларын оқу 
сабақтарынан назарын аудартып әкетеді оқу процесінің барысын бұзады. 
Сондықтан шағын жинақты мектептердегі лабораториялық аспаптарды, 
коллекцияларды, табиғи шынайы объектілерді пайдаланудағы сабақтардың 
мөлшері орта мектептердегі бастауыш сыныптарына ќарағанда екі есе аз. 
Шағын жинақты мектептердегі оқытушылар басқа яғни бір сыныппен жұмыс 
істейтін оқытушыларға ќарағанда өте сирек, олар өз әнгімелерін 
сүреттемелермен, тақтаға сызып көрсетумен, фильмдер көрсетумен 
ерекшеленеді.
Сонымен бірге оқушылардың назарын аудартатын, сол уақытта басқа 
оқушылардың да айналысып отырған жұмыстарынан туатын кедергілердің де 
болатындығын да ескеру қажет. Шағын жинақты бастауыш мектептеріндегі 
жүргізілетін сабаққа анализ беру кезінде оқушылардың дербес, өзіндік жұмыс 
істеуі ең негізгі де маңызды фактор бола алады, және олардың нәтижелі жұмыс 
істеуі бүкіл оқыту процесінің нәтижелілігіне байланысты болмақ деген 
тужырымды тудыруға мүмкіндік береді.
Бақылауыдың нәтижелеріне анализ берген кезде шағын комплектілі 
мектептердегі оқушылардың өзіндік, дербес жұмыстарын ұйымдастырудағы 
маңызды жетіспеушіліктерді ескертеді. Өйткені, мысалы: оқытушылар 
оқушылардың кітаппен, таблицамен өзіндік дербес жұмыс істеуіндегі негізгі 
тәсілдерге үйретуге аз ғана уақыт бөледі, олар арнайы жаттығулар 
жүргізбейді, оқушыларды орындалатын тапсырмалардың мақсатын дәл, нақты 
түрде елестетуге үйретпейді және осы тапсырмаларды орындаудағы 
жолдарын табуға да үйретпейді.
Сондықтан өзіндік жұмыстар көбінесе механикалық түрде болып, 
оқушылар болса өздеріне берілген үлгілерді автоматты түрде ғана қайталайды. 
Ең негізгі жетіспеушілік өзіндік жұмысты басқара алмаушылық болып 
табылады. Өзіндік жұмысты басқаруды оқытушы тек қана бірінші этапта 
орындап жүзеге асырады яғни жаңа білімді баяндау жолымен, немесе 
фронтальды сұрақ жүргізу арқылы алдында өтілген сабақты қайталау 
жолымен оқушыларды тапсырмаларды орындауға дайындау кезінде жүзеге 
асырады. 
Оқытушылардың көбісі өзіндік жұмыстарға қорытынды жасамайды, ол 
сыныпқа жалпы сипаттағы ескертулер жасаумен және жеке оқушыға немесе 
кез келген орындалған жұмысқа ауызша ескертулер жасаумен ғана шектеледі. 
Оқушылардың өзіндік жұмыстарын ұйымдастырудағы бұл бір жетіспеушілік 
болып табылады. Өзіндік жұмыстар нәтижесінің басқарусыз және жеткіліксіз 
есебімен оқушылардың білім, дағды және іскерлік деңгейлері сияқты жекеы 

ерекшеліктерінің әлсіз есебі тығыз байланысты болмақ. Сонымен бірге өзіндік 
жұмыс үшін берілетін тапсырмалардың айқынсыздығы мен таңдау 
кездейсоқтығын да ескеру керек. Шағын жинақты мекткептер оқушылармен 
оқутушылардың тікелей басшылығымен өтетін жұмыстарға сабақтың 
шамамен үштен бір сағаты кетеді, ал сабақтың қалған уақыты оқушылардың 
өзіндік жұмысына жұмсалады. 
Нақ осыдан белгілі болғанындай, бірнеше сыныппен жүргізілетін оқу-
тәрбиелік жұмыстын жетістігі ең алдымен сабақ кезінде берілген уақытты 
тиімді пайдалануға байланысты, ал бұл уақыт оқушылардың дербес, өзіндік 
жұмысына және оның нәтижелілігіне белгіленген. Бірақ та сабаққа 
дайындалар кезде оқытушылар оқушылардың өзіндік жұмыстарына және 
оқытушының басшылығымен болатын ужымдық жұмыстарға жұмсалатын 
сабақ кезіндегі уақытты көбінесе рациональды түрде жоспарлай алмайды. 
Белгіленген уақыт дәл бөлінбей, сондықтан сабақтың маңызды бөлігінде 
оқушылар оқу жұмысымен айналыса алмайды. 
Оқыту әдістері.
Шағын жинақты мектептің жағдайындағы жаңа материалдарды 
қабылдатуға дайындық кезінде, оқушылардың оқулықтармен жұмыс істеу, 
бақылау нәтижелері жазылған таблица бойынша математикалық немесе тілдін 
құбылыстарды бақылау, белгіленген тапсырма бойынша суреттер қарастыру 
сияқты индивидуальды өзіндік жұмыстары басымдылық көрсетеді. Оқытушы 
оқушылардың оқу қызметтеріне басшылық жасауды тақырыпты белгілеп 
бекітумен, өзіндік жұмыс үшін тапсырмалар белгілеумен және олардың 
нәтижелерін тексерумен жүзеге асырады.
Жаңа оқу материалымен танысу кезінде пікірлесу әдісінен басқа оқытудың 
әдістерінің барлығы ешқандай өзгерістерге ұжырамайды, немесе бірен саран 
өзгеріп отырады. Бір ғана сыныппен жұмыс жүргізу кезіндегі сияқты, ең 
негізгі қолданылатын әдіс турінде оқытушының түсіндірулері көрініс береді, 
егер де теориялық немесе практикалық сипаттағы жаңа материалдық негізінде 
көптеген күрделі операциялар болған жағдайда. Бірақ та оқу материалының 
көбісі пікірлесу әдісі сияқты басқа бір әдісті талап етеді, мұндағы өзгерістер 
көбінесе оқушыныњ қызметіне байланысты болады. Пікірлесудің құрамына 
мына бір компоненттер кіреді. Олар: 
-арнайы таңдалынған материалды бақылау. 
-оқушыларды белгілі бір тужырымға жетелейтін оқытушының сурақтары 
бойынша қарастырылған құбылыстарға анализ жасау. 
-зањдылыќтар, ережелер, тужырымдамаларды бекіту 
-түсініктерге нақты аңықтама берген, ережелерді белгілеген оқытушының 
тұжырымы. 
-оқытылған 
түсініктердің 
қолданылуын 
немесе 
практикалық 
қызметтердегі ережелерді көрсету.
Мұндағы пікірлесудің барлық кезендері оқытушының тікелей 
басшылығымен жүреді және ұнымдық ауызша формаларда да өтуі мүмкін. 
Шағын 
жинақты мектептердегі оқу материалына анализ беру және бақылау 
жасау сияқты екі түрлі алғашқы кезеңдер бір бірімен үйлесіп, балалардың 

өзіндік жұмыс ретінде орындайтын индивидуальды жазбаша жұмысының 
формасын қабылдайды.
Пікірлесудің мұндай бірлескен кезеңі оқытушының тусініктеме беруінен 
басталады, мұндай берілген түсініктемелерде тапсырманың мақсаты мен оның 
орындалу 
тәсілдері 
көрсетілген. 
Оқытушының 
ендігі 
функциясы 
оқушылардың назарын тұжырымдаулар үшін қажетті болатын фактілерге, 
құбылыстарға, заңдылықтарға аудартуға умтылысында көрініс береді, 
сұрақтардың көмегімен ой тужырымдарына жеткізетін нусқаулар, сұрақтар 
мен әртурлі жазбаларды оқытушы плакаттарда немесе тақтада алдына 
дайындап жазып қояды. Оқытушының сұрағы мен оқушының жауабы 
негізіндегі пікірлесу ретінде заңдылықтар мен тұжырымдарды бекіту этапы 
көрінеді.
Басқа сыныптың осы белгімеген уақытта оқылып жатқан материалының 
күрделілігіне байланысты нақты тұжырымдамаларды оқытушының өзімен 
бірге нақ оқушының өзі де жасай алады мұндай жағдайда балалар оқулықтағы 
нақты анықтамалар, ережелерді белгілеу сияқты қорытындыларды оқып 
алады. Шағын жинақты мектепте ең негізгі мазмұнға пікірлесудің ақырғы 
кезеңі ие-яғни оқытылған теориалық материалдарды практикалық тұрғыдан 
қолданылуын көрсету. Жања материалды оқыту кезінде «Дүниетану» 
сабағында оқушылар оќытушының тікелей басшылығымен шынайы табиғи 
обьектілермен танысады. 
Оқытушы зерттелініп, оқытылған зат жөнінде әңгімелейді, оны балаларға 
көрсетеді, олардың назарларын заттың белгілеріне аудартады, заттарға әртурлі 
атаулар береді, әртурлі бақылаулар жүргізеді, ал балалар болса оқытушыны 
таңдай отырып, осы затқа уқас улгілерді қарастырып, оқытушының көрсетуі 
бойынша бұл заттың белгілерін табады, өздерінің жүргізген бақылауын 
оқытушының айтқандарымен салыстырады. 
Сонымен оқушылардың жаңа материалмен танысу процесі жүреді және 
бұл қарапайыш мектеп жағдайындағы жаңа материалды тусіндіруден ерекше. 
Бірақ та шағын комплектілі мектептең келесі бір пәндік сабақтарына жаңа 
материалдарды енгізу оқушылардың өзіндік бақылау жүргізу жолымен жүруі 
мумкін. Шағын жинақты мектептерде оқытушы бақылаудың міндеттерін, 
обьектіні көрсетумен және бақылау нәтижелерін қорытындылаумен ғана 
шектелуге мәжбүр болады, ал басқару функциясын, бүтіндері бөлшектеу, ең 
бастыларын аныратуды карточкалар мен плакаттарда және тақтада алдын ала 
жазылған және оқытушының алдың ала дайындаған тапсырмалары мен 
сұрақтары ат қарады.
Дайындау кезеңінде сияқты ұжымдық ауызша жұмыстың формалары 
индивидуальды жазбаша жұмыстың формаларына орын береді. Шағын 
комплектілі мектептердің ерекше жағдайындағы өзгерістерге оқытылған 
материалды бекіту әдістері ұшырайды. «Дүниетану» сабағында, бекіту 
кезеңінде кітаппен, текстпен, иллюстрациямен, схемамен жұмыс істеу әдістері 
өте басым болады. Бір ғана сыныппен жұмыс істей отырып, оқытушы 
тапсырмалар беріп, оның мақсаттарын көрсетеді, жұмыс істеу тәсілдеріне 
уйретеді, оқу материалын ұғынып меңгерудегі беріктікті тексереді. Шағын 

жинақты мектепте мұндай әдіс кең өріс алды, бірақ біршама өзгерген күйде, 
өйткені өзгерістер көбінесе оқытушының қызметіне байланысты болды. 
Оқулықтармен жұмыс істей отырып оқушылар, фактілерді, табиғат бейнелерін 
және адамдарың еңбегін, құбылыстарды өңдеп тудырады, оларды бір бірімен 
байланыстырады, қорытындылайды және өздерінің жасаған қорытындыларын 
естеріне сақтап қалуға тырысады. Оқытушылар тапсырма беріп, оның қалай 
орындалғандығын тексереді, бірақ та тексеру көбінесе кейінгі сабақтарға 
қалдырылады. Жұмыс істеудің тәсілдеріне уйретудін функциясына 
жоспарлар, сұрақтар мен құсқаулар кіреді. 
Шағын жинақты мектептерде оқушылардың білімді меңгеру деңгейі мен 
оны бекіту деңгейін тексерудың әдістері де өзгеріске ушырайды. Бір сабақ та 
екі уш сыныптың бір мезгілде оқуына байланысты жазбаша және графикалық 
тексерістер әдісі, ал ауызшалардын фронтальды тексерістер әдісі басым 
болады. Шағын жинақты мектептердегі сабақтардағы өзіндік жұмыстардың 
ауқымды көлеміне байланысты бұл жұмыстың нәтижесі білімнің 
меңгерінендік деугейі жөніндегі ақпараттардың ең сенімді қайнар көзі болып 
табылады. Мұнда алдында өтілген және жањадан меңгерімен білімдер мен 
дағдылардың қолданылуын қажет ететін жаттығулардың орындалу деңгейі өте 
маңызды. Сонымен шағын комплектілі мектептердің бүкіл сынып 
оқушыларының өзіндік жұмыс үлесі біртіндеп ұлғаюда. Бірінші сыныптан 
бастап ұжымдық аузша жұмыстардан индивидуальды жазбаша жұмыстардың 
формалары басым түсті, жоспар, сұрақ сияқты әртүрлі оқу жазбалары жүгіелі 
түрде қолданылуда жазу, белгілеу, сызып көрсету сияқты оқушылардың 
әрекеттерін белгілеуді ұйғаратын тапсырмалар ғана нәтижелі болмақ сонымен 
шағын комплектілі мектеп жағдайындағы ерекшеліктер оқытушының 
сонымен бірге оқушының қызметтеріне байланысты бо 
Өзін-өзі бақылау үшін сұрақтар. 
1. Тәрбиелік оқудың қағидаттың маңызы? 
2. Тәрбиелік 
оқудың 
қағидаттың 
«Жараылыстану» 
сабағында 
диалектикалық материалистік көзқарасты қалыптастыруды қалай жүргізеді? 
3. Ғылыми және қолайлы қағидаттың оқытуда маңыздылығы неде? 
Олардың бірлігі неге негізделген? Жаратылыстану оқытуда оларды қолдану 
ерекшелгі қандай? 
4. Жүйелілік пен дәйектілік қағидаттың маңызы неде? Осы қағидаттардың
«Жаратылыстануды» оқытудағы жолдары қандай? 
5. Төменгі сынып оқушыларының ерекшеліктері? 
6. Оқу барысында көрнекіліктің қажеттігі неге негізделген? 
7. «Жаратылыстану» оқыту барысында көрнекілік қағидаттың ерекшелігі 
қандай? 
8. «Дүниетану» оқуында көрнекілік қағидатын жүзеге асыру нені 
білдіреді? 
9. Балалардың қоғамдық пайдалы қызметінде өлкетану қағидатын жүзеге 
асыру қалай өтеді? 

Негізгі әдебиеттер: 
1. Берулаев Н.Н. Современная лекция в вузе.-Бийск,1993 
2. Горощенко В.П., Степанов И.А. Методика преподавания природоведения 
М., 2001 
3. Герд А.Я. Избранные педагогические труды (под ред. Б.Е. Райкова). - 
М.,1983. 
4. Білім туралы заң.-А., 2007 
5. Захлебный А.Н., Суравегина И.Т. Экологические образование школьников 
во внекласной работе.-М.,1984. 
6. Концепция школьного естественнонаучного образования.-М.,1994. 
7. Крупская Н.К. Пед.сочинение:в томах.-м.,1978-80. 
8. ЛамашевА.А. Роль педагогического краеведения в профессиональной 
подготовке учителя.-Алма-Ата 1986. 
9. Окружающая среда и человек (метод. рекомендации).-Алма-Ата,1983. 
10. 
Онищук В.А. Урок в современной школе.-М.,1981. 
11. 
Программы общеобразовательной школы. Начальные классы (1-4 кл.)-
Алматы,1997. 
12. 
Подзоров В.И. Природоведение с методикой преподования. Практикум. 
Учеб. Пос. для педучилищ.-Киев,1990. 
13. 
Пакулева 
В.М., 
Кузнецова 
В.И. 
Методика 
преподавания 
природоведения.-М.,1990. 
14. 
Сенько Ю.В. Формирование научного стиля мышления учащихся.-М 
№,1996 
15. 
Экологическое образование в школе.-М.,1994. 
16. 
Экология и здоровье детей (отв. ред. З.Х.Мажитова).-Алматы,1996. 
Қосымша әдебиеттер: 
1. Аймағамбетова К.А. Жунусова К.Ж.и др. Методическое руководство к 
учебнику “Познание мира”.-Алматы,1998. 
2. Аймағамбетова К., Олейник З.. Раздаточный дидактичный материал к 
учебнику ”Познание мира”.-Алматы,1998. 
3. Аквилева Г. Н. Наблюдения и опыта на уроках природоведения. Пособия 
для учителя нач. кл-в.-М.,1988. 
4. Жемчужины Казахстана (сост. А.Т. Макашев).-Алматы,1983. 
5. Жунусова К., Аймағамбетова К., Олейник З. Познание мира. Учебник для 
1класса общеобразовательной школы.-Алматы,1997. 
6. Жунусова К.,Аймағамбетова К.,Олейник З. Познание мира. Учебник для 
2класса общеобразовательной школы.-Алматы,1998. 
7. Ишмухамедова Н.Б. Методика проведения занятий по курсу “Ознакомление 
с окружающим миром” (Учебное пособие для студентов факультета ПМНО).-
Алматы,1996. 
8. Клиновская Н.И., Пасечник В.В. Комнатные растения в школе.-М.,1986. 
9. Сорокоумова Е.А. Уроки экологии в начальной школе. Пособие для 
учителя. –М.,1994. 

10. 
Хрестоматия к учебнику “Познание мира” (Составители: З. Олейник, К. 
Аймағамбетова,К.Жунусова).-Алматы,1998. 
11. 
http://www.image.websib.ru
12. 
http://www.student-site.ru/
13. 
http://www.osak9.narod.ru
14. 
http://www.zankov.ru/
15. 
http://www.ucheba.com
16. 
http://www.brgu.ru 
17. 
http://www.festival.1september.ru 
18. 
http://www.homeshop.kz 
19. 
http://www.bookmark.kz