Шет елдердің мемлекет және құқық тарихы

Жалпы Вавилонда моногамия бекітілген. Алайда әйелі бала тумаған жағдайда күйеу екінші әйелге үйленуге құқықты болды. Әйелдің күйеуінің көзіне шөп салуы анықталса, ол өлімге кесілді, алайда ерлер үшін ондай жазалар қолданылған жоқ.

Мұрагарлік заң бойынша немесе өсиет бойынша жүзеге асырылды.

Қылмыстық құқық. Хаммурап изаңдар жинағының ауқымды бөлігін қылмыстық құқықтық нормалар құрады. Оларға келесі белгілер тән:

1. 
   қылмыс пен теріс қылықтың бөлінбеуі;
   
2. 
   жазаның қаталдығы;
   
3. 
   жазаның толион қағидасы бойынша қолданылуы.
   

1. 
   Тұлаға қарсы қылмыстар
   
2. 
   Меншікке қарсы қылмыстар
   
3. 
   Отбасыға қарсы қылмыстар
   

Іс талап-арыз беруден басталды. Дәлеледемелер ретінде айғақтар, анттар және ордалиялар қолданылды. Шешімдерді жазбаша түрде қыш тақтайларға бейнелеген.

№4 Тақырып: Ежелгі Қытайдың мемлекеті мен құқығы

1 Ежелгі Қытай мемлекеті мен құқығының пайда болу және даму кезеңдері.

2 Ежелгі Қытайдың қоғамдық құрылымы.

3 Ежелгі Қытайдың мемлекеттік құрылысы.

4 Ежелгі Қытай құқығы.
Қолданылған әдебиеттер:

1 История государства и права зарубежных стран. \Под. Ред. Крашенинниковой Н.А. и Жидкова О.А. в 2 томах. М., 1999 г.

2 Батыр К.И. Всеобщая история государства и права. М., 1999 г..

3 Графический В.В. Всеобщая история государства и права. М., 1999 г.

4 Черниловский З.М. Всеобщая история государства и права. М., 1999 г.

5 Мухаев Р.Т. История государства и права зарубежных стран. М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2005 г.

6 Черниловский З.М. Хрестоматия по всеобщая истории государства и права. М., 1988 г.

7 История государства и права зарубежных стран - учебно-методическое пособие / Отв. редактор Н.А.Крашенинникова.- М.: Норма, 2006 г.

8 Кучер В.В. История государства и права зарубежных стран - словарь-справочник.- Новосибирск: Сибирское соглашение, 2000 г.

9 Омельченко О.А. Всеобщая история государства и права. Т 1,2 М., 1998 г.

Қытай тарихы шамамен алғанда неолит дәуірінен бастап жеті мыңжылдықты құрайды. Осы уақыттың үштен бірін Ежелгі Қытай өркениеті алды. Осы кезеңде қытайлықтардың ата-бабалары «сары өзен» Хуанхэнің жағалауында балық аулау, аңшылық және жер өңдеумен шұғылданды. Бұл жерде алғашқы протоқалалық мәдениеттер құрылды. Алайда мол табиғи байлықтарға қарамастан бұл аумақтың халқы өте аз болды. Оның өсуін жиі болып тұрған соғыстар шектеді.

Аңыз бойынша Хуанхэ өзенінің алқабында бірінші болйып ся тайпасы күшейді. Ол көршілес тайпаларды өзіне бағындырды. Бірақ ся әулетінен шыққан соңғы билеуші өзінің қатыгездігемен және қаталдығымен ерекшеленді. Бағынышты тайпалардың билеушілері оған наразы болды. Нәтижесінде шан тайпасының билеушісі Тан тиранға қарсы шығып, оны жеңді. Солайша аспанасты елін өзінің қоластында біріктірді. Осы Шан-Инь мемлекетінің құрылуы Қытай мемлекеттілігі тарихының бастауы болып табылады.

Ежелгі Қытай мемлекетінің құрылуы объективті түрде бірқатар себептерге байланысты болды:

1. 
   Суармалы жер өңдеуді ұйымдастыру қажеттілігі. Судан алыс жерлерді игере отыра канал қазу, өзен тасқындарынан қорғайтын бөгеттер салу қажеттілігі туды.
   
2. 
   Тайпалар отырықшы өмір сүріп жатқан аумақтарды тиімді түрде қорғау қажеттілігі. Себебі көшпелі тайпалар отырықшы аудандарға жиі шабуыл жасап тұрды.
   
3. 
   Қоғамдағы таптар арасындағы қайшылықтарды шешу үшін мемлекет қажет болды.Рулық қатынастарының әлсіреуіне және мүліктік теңсіздіктің өршуіне байланысты қоғамда қайшылықтар пайда болды.
   

1. 
   Шан мемлекеті (б.э.д. II- б.э.д. I) ертеқұлиеленушілік қала-мемлекет болды. Ол орталықтанған болған жоқ. Бір-біріне жау тайпалар ванның билігін мойындап, оған алым-салық төледі.
   
2. 
   Чжоу мемлекетінде бағынышты мемлекеттер мемлекет басындағы әулеттің билігін мойындағанмен ішкі тартысты тоқтатпады. Сол себепті бұл кезеңнің өз екіге бөлінеді: Батыс Чжоу (б.э.д. II-I ғғ.- б.э.д. 770 ж.) және Шығыс Чжоу (б.э.д. VIII- б.э.д. III ғғ.). Осы кезеңде кішігірім қала-мемлекеттердің бірігуі нәтижесінде ірі мемлекеттер пайда бола бастады. Үш жүзден астам мемлекеттерден тек отыздай ғана қалды.
   
3. 
   Цин империясы (б.э.д. 221- б.э.д. 202 жж.). Қытайдағы тұңғыш орталықтанған мемлекет. Оның құрылуына Ежелгі Қытайдағы құқықтық мектеп легизмнің негізін қалаған Шан Янның реформалар жағдай жасады. Нәтижесінде Цин мемлекеті өзінің алты бақталас мемлекеттерін тізе бүктірді.
   
4. 
   Хань империясы (б.э.д. 202 ж. - б.э. 220 жж.). Бұл құлиеленушілік мемлекеттің даму және ертефеодалды құрылысқа өту кезеңі болып табылады.
   

1. 
   Шан және Чжоу мемлекеттерінің құқығы. Бұл кезеңде қоғамдық қатынастарды реттеуші ретінде дәстүрлер, этикалық нормалар және ритуал ережелері болды.
   
2. 
   Чжоу әулеті мен Цин империясы тұсындағы ежелгіқытай құқығы. Б.э.д. VI ғасырда Ежелгі Қытайдың саяси-құқықтық жүйесінің негізіне айналған конфуций ілімі пайда болды. Ол әлеуметтік реттеу механизмінің бастауына айналды. Конфуций іліміне сәйкес әділ тәртіпті ұстап тұру құралы болып заң емес, салт-дәстүрлерді және имандылық нормаларын орындау болып табылады. Конфуций былай деген: «Егер халықты заң және оны бұзған үшін көзделетін жаза арқылы басқарса, ол әрқашан оны орындамауға тырысады, ал егер адамдарды жақсылық арқылы басқарып, тәртіпті ритуал арқылы қамтамасыз етіп тұрса, олар ұятты болады және жөнделеді.» Алайда осы кезеңде әлеуметтік нормалардың ішінде құқықтың да рөлі күшейе түсті. Бұл бағытты «заңшылдар» мектебінің өкілдері легистер жүргізді. Осы мектептің негізін салушы Шан Ян нағыз тәртіпті тек басшының шексіз билігі мен оны қолдайтын заңдар арқылы қамтамасыз етуге болады деп сенді. Ол адамдардың мінез-құлқы тек жазаға ғана байланысты өзгереді деп дәлелдеген. Цин империясы тұсінда легизм мемлекеттік идеологияға айналды. Билікке келген легистер түрлі жазалар арқылы конфуций идеяларын ұстанатын адамдарды қудалады. Халықтан конфуций кітаптарын тәркіледі. Аңыз бойынша Цин императоры Шихуанди барлық конфуцилік кітаптарды жағып жіберуге және төрт жүздей крнфуцилік ілімді ұстанған ғалымдарды өлтіртті.
   
3. 
   Хань мемлекетінің құқығы конфуциандық пен легизмнің араласуы нәтижесінде пайда болды. Басты рөлді конфуциандық ойнады. Хань билеушілері конфуциандықтың ортодоксалды бағытын қолдады. Себебі ол бойынша адамдардың мүліктік және басқа да теңсіздігінің әділдігі бекітілген. Осы кезеңде қоғамдық қатынастарды реттеуде келесі формулалар қолданылды:
   
   1. 
      Имандылық нормалары жетпеген жерде заңды қолдану қажет;
      
   2. 
      Заңмен жазаланатынға имандылық рұқсат бере алмайды;
      
   3. 
      Имандылықпен рұқсат берілген заңмен жазаланбайды.
      

1. 
   Ежелгі Қытай мемлекетінің құрылуында әлеуметтік-экономикалық факторлармен қатар күш көрсету де үлкен рөл ойнады. Мысалы Шань-Инь мемлекеті бір тайпалардың екіншісін басып алудан пайда болды. Соның нәтижесінда таптық қоғам қалыптаса бастады. Және географиялық-климаттық ерекшеліктер ірі-ірі қоғамдық жұмыстардың ұйымдастырылуын қажет етті.
   
2. 
   Ежелгі Қытайда Шығыстық деспотия қалыптасқанмен, ол басқа Шығыс елдерінің шексіз билігі және Европалық абсолютизмнен ерекшеленді. Бұнда практикалық деспотизм қалыптасты. Яғни, қытай билеушілері халықты басқару объектісі ретінде қарады. Қытайда тұрақтылық өте үлкен маңызға ие болды. Осы тұрақтылықты қамтамасыз ету үшін билеушілер өз билігін бағыттап отырды.
   
3. 
   Ежелгі Қытайдың мемлекеті мен құқығының дамуына дін месе, конфуциандық және легизм сияқты философиялық-этикалық ілімдер әсер етті. Бұл ілімдерде мінсіз мемлекеттің, қоғамдық гармонияның идеялары қалыптасты.
   

Ежелгі қытай қоғамының әлеуметтік топтардың құқықтық мәртебесі, бір жағынан, олардың биліктік мемлекеттік иерархиялардағы орнымен, екінші жағынан, мүліктік жағдайына байланысты болды.

Қоғамдық құрылыстың басым бөлігін еркіндікке ие қауым мүшелері болып табылатын шаруалар табы құрады. Олар мемлекеттік жерде тұрды. Жерді қауым болып өңдеді және жеке жер учаскелерін өздерін асырау үшін қолданды.

Құлдар жеке және патшалық шаруашылықта жұмыс жасады. Олардың құқықтары мүлде болмады. Құлдардың көп бөлігін табиғат рухтары мен ата-баба аруақтарына құрбандыққа жазды.

Чжоу мемлекетінің қоғамдық құрылымы еріктілер жіне құлдар деп қатаң анықталған бөлініспен ерекшеленді. Барлық ерікті халық иерархиялық жүйеге орналастырылған бес әлеуметтік топқа біріктірілді. Әлеуметтік иерархияның бсында деспотиялық билігі бар ван тұрды. Екінші топқа чжохоу, яғни, мұрагерлік иеліктердің билеушілері, жоғарғы чжолық аристократия өкілдері жатты. Үшінші топ – дафулар, яғни, мұрагерлік иеліктерде тұратын ру-тайпалық топтардың басшылары. Төртінші топ – ши, яғни, тайпаларға кіретін ірі жанұялардың басшылары. Бесінші саны көп топ – шужень, яғни, еркін қауым мүшелері. Құлдар әлеуметтік топтарға кірмеді. Мемлекет дамуының аталмыш кезеңінде әскери тұтқындарды құрбандыққа шалу тоқтатылып, оларды құл ретінде ауыр жұмыстарда немесе үй шаруашылығында қолданылды.

Ежелгі Қытайдың әлеуметтік жүйесі «соғысып жатқан жеті патшалық» кезеңінде зор өзгеріске ұшырады. Темір құрал-жабдықтарды қолдану өңделетін жердің ауқымын үлкейтуге, өнімнің артуына әкеліп соқты. Жер мемлекеттік меншіктен жеке меншікке өте бастады. Оны сатуға және сатып алуға мүмкіндік пайда болды. Нәтижесінде Ежелгі Қытайда таптық қоғам құрылымы қалыптасты. Қалыптасқан жағдай рулық аристократияның монополиясын әлсіретті. Байлық кез-келген әлеуметтік мәртебені алып беретін құралға айналды.

1. 
   Текті ерлер сословиесі – цзюнь-цзы. Олардың өзі жиырма рангіге біріктірілді. Адамның қай рангіге жататындығы оның билеушіге жақындығымен анықталды.
   
2. 
   Қарапайым адамдар ­– шужень. Бұл топқа еркін шаруалар және қолөнершілер жатты. Бұл сословие негізгі салық жиналатын халық бөлігі болды.
   
3. 
   Сенімсіздер – сяо жень. Бұл топқа мемлекеттік және жеке меншік құлдар жатты. Жеке құлдар негізінен қарызы үшін құлға айналдырылғандар жатты. Мемлекеттік құлдар әскери тұтқындардан және қылмыскерлер мен олардың туыстарынан құралды.
   

Ежелгі Қытай мемлекетінің әрбір даму кезеңіне оған биліктік институттардың құрылысы, олардың халыққа әсер ету және билеуші таптың мүдделерін жүзеге асыру жолдары тиісті болды.

Шығыстық деспотия белгілері Чжоу мемлекетінің кезінде айқын көрінді. Чжоу мемлекетінде ван тұлғасы толығымен құдайландырылды. Оны «аспан баласы» деп атай бастады. Ол бас діни қызеткер және жердің басты иесі болып танылды. Әкімшілік аппаратты жоғарғы шенеулік – сян басқарды. Ол патшаның мемлекет басқару ісіндегі бірінші көмекшісі болды және сарай қызметкерлерін басқарды. Внның жанында болатын үш негізгі лауазым иесі басты кеңесуші функцияны атқарды: «ұлы ұстаз», «ұлы тәрбиеші» және «ұлы қамқоршы». Олардың қатарынан сян тағайындалды. Сарай қызметкерлері үш ведомстваға біріктірілді. Оларға жоралғылар, қоғамдық жұмыстар және әскери ведомствалардан тұрды. Мемлекет орталықтанған болмады. Ван билігі астана аумағына ғана таралды. Қалған аумақ ұлыстарға бөлінді. Оларды ван тағайындайтын чжоухоулар басқарды. Бұл негізінен халқымен бірге жерді мұрагерлікке алған патшаның туысқандары болды. Олар жергілікті жерде салық жинады, жоралғылардың орындалуын бақылады, жаза тағайындады. Қауымдарда ритуал мен сотты ақсақал жүргізді.

Ертеқытай құқығы бірқатар ерекшеліктерге ие. Бәрінен бұрын, дәстүрлі қытай құқығы ешқандай әлемдік діндердің әсеріне ұшыраған жоқ. Ежелгі қытайлықтар құқықты құдайдан деп түсінбеді, оны құдайдың жердегі өкілі патшаның еркі деп түсінді. Жаза да, марапат та билеуші өзі құрған немесе оның әмірімен құрылған заңмен анықталды. Сонымен бірге, ежелгіқытай құқығы негізінен қылмыстық құқық ретінде дамыды. Құқықтың басты мақсаты – гармония мен тәртіпке жету деп саналды. Осыған сәйкес конфуциандық пен легизм арасында заң мен имандылық нормалардың басымдығы туралы дау тоқтамады. Ежелгіқытай құқығының қайнар-көздеріне билеуші заңдары, сот практикасы, имандылық нормалары және әдет-ғұрып нормалары жатты. Ежелгі Қытайда жазбаша құқықтық дәстүр ерте қалыптасты. Осылайша Чжоу мемлекетінде Му-ванның Жазалар туралы ережелердің жиынтығы болды. Жеті патшалықтың соғыс кезеңінде Ли Куй жасап шығарған «Вэй патшалығының заңдарының кітабы» кең қолданыста болды.

Шан және Чжоу мемлекеттерінің кезінде құлдар жеке тұлғалардікі деп саналса да, мемлекеттік меншікте қалды. Әдетте, шенеуліктер құлдарды жер үлесімен бірге қызметі үшін алып отырған. Тек соғысып жатқан жеті патшалық кезеңінде ғана құлдарды сатып алу мүмкіндігі болды. Хань империясында құлдық шектелді, ал қарыз үшін құлдыққа мүлдем тиым салынды.

1. 
   күйуе мен қалыңдықтың келісімдері, бұны бұзу қылмыстық жауапкершілік тудырды;
   
2. 
   міндетті түрде құдалық ритуалы және ата-бабалардың храмында сиыну;
   
3. 
   неке жасы шектерін сақтау: ерлер үшін 16-30, әйелдер үшін 14-20 жас аралықтары;
   
4. 
   туыстардың арасындағы некеге тиым салу, алайда инь және чжоу кезеңдерінде ондай некелер көп кездескен.
   

Ежелгі Қытайдың қылмыстық құқығы құқықтың ең дамыған саласы болды. Конфуциандық қылмыстық әрекеттерді төменгі, кіші адамдарға тән деп санады. Қылмыстың қасақана және абайсызда жасалу нысандары бөліп қарастырылды.

Ал легистілердің ойынша адам тумасынан қатыгез, пайдакүнем. Сол себепті оларды тек заң және оның негізінде жасалатын жазалар жүйесі арқылы басқаруға болады деп санады. Шан Янның айтуынша: адамдарды күмәнділік, сенімсізділік арқылы бөліп отыру керек; жазалар көп, ал марапат аз болу керек; кішігірім қылмыстар қатаң жазалау керек, сонда үлкен қылмыстар болмайды. Шан Янның ұсынысы бойынша мемлекетте ұжымдық, жалпыотбасылық және жалпықызметтік жауапкершілік енгізілді. Мысалы, қылмыс үшін тек қылмыскерді ғана емес, оның үш атаға дейінгі туысқандарын толығымен жазалаған. Жаза қорқыту мақсатында, жасаған зұлымдық үшін жаза ретінде қолданылды. Ол қылмыстың ауырлығына сәйкес болуы тиіс еді.

Чжоулық Қытайда жазалардың дәстүрлі жүйесі қалыптасты:

1. 
   Мосин – бетті арнайы тушпен дақтау;
   
2. 
   Исин – мұрын кесу;
   
3. 
   Фэйсин – аяқты кесіп тастау;
   
4. 
   Чужин – ерлерді инақ қылдыру және әйелдерді қамаудағы күңге айналдыру;
   
5. 
   Данисин – басты шабу.