ІІ тарау Ж.Жақыпбаев поэзиясының идеялық-көркемдік ерекшелігі

Жұматай лирикасы сан қырлы. Бірде ақын мұң, қайғының жетегінде кетіп, көңіл құлдырауына түссе, бірде асқақ пафоспен оптимистік өлеңдер туғызады. Ал бір топ өлеңдері ащы мысқылмен көмкерілген. Әсіресе, иронияға толы өлеңдерін ерекше айтуға тұрарлық. Ақын «Талайды оқып, көріп...» деп басталатын өлеңінде:

Қайтарар жауап жаңа күшпенен

Жасардай ағам бір атақты ерлік:

«Адольф Гитлер арақ ішпеген,

Ал содан қандай рахат көрдік», -

деп, «ақаңа» сіркесі де тойған ағасы өз кінәсән мойындамайды. Керісінше, жоққа шығарып, «бұлтартпас дәлелдермен» өзін-өзі ақтауға тырысады. Ащы тілді әйелі мұнысын қабылдамай, күйеуін түйреп өтеді:

Сөйлейді жеңгем: «Түбінде сендер

Өз түптеріңе де жетесіңдер ғой.

Бір-екі күн сімірмесеңдер,

Гитлер болып кетесіңдер ме, ей?!»

Әйелінен жеңілер ағасы жоқ. Ол да:

Шындық бар жерде болмайды мұңдық

Ішпеймін,- дейді ол,-жеңгенде шындық.

Күйеуін құрғақ сөзбен жеңе алмасын сезген жеңгесі амалсыз тоқтамға келеді:

«Ішпесең, ішпе! Ішірткі берме,

Ешкімді ішкіш қылмасаң болды!»

Жұматай жырларының ең шұғылалы беттері «атын дастаннан алған, қап-қара көзі, шашы бар, аққұба ән» Ләйләға арналған топтамасы мен «іштен туа қасқа бас, молда мінсе, дұғасынан тастамас» ала аяқ Кенежиренге қатысты өлеңдері деп айтуға болады.Әдебиетке келгенде «Данте Алигерьи қолдап, Франческо Петрарка» сүйеген балаң ақын қазақтың сал-серілік дәстүрінен де көз жазбай, өз Ләйлісін әлем әдебиетіндегі аяулы бейнеге айналған Лаура дәрежесіне жеткізіп, Кенежиренін Ақан серінің Құлагері секілді үкілейді.[5.17]

Махаббат, ғашықтықты әр ақын өзінше жырлайды:

Ғашықтық келсе, жеңер бойыңды алып,

Жүдетер безгек ауру сықылданып.

Тұла бой тоңар, суыр – үміт үзсе,

Дәмеленсе - өртенер күйіп-жанып.

(Абай)

Махаббат бір тәтті у,

Ішер жүрек, болар мас.

Дүниедегі у мен шу,

Мас жүректі оятпас.

(Мағжан)

Ғашықпын

Қайтіп оны жасыра алам

Бір алтын оның әрбір шашы маған

Сағынайын, таусыла сағынайын,

Сағынышқа жаралған ғашық адам.

(Мұқағали)

Ия, «махаббат - өмірде тұрақты шындық, өнерде мәңгілік тақырып». Адам адам болғалы, махаббаттың отына күйіп, суығына тоңбаған, сезімнен тыс қалған жан жоқ шығар, сірә.

Махаббат – ұлы сезім. Ол бір ғасырдың ауқымында ғана жырланып, заман өзгерісіне байланысты маңызын жояр тақырып деуге болмайды. Кезінде Сәкендер жырлаған «Советстанның» бүгінгі таңда «қаймағынан» қағылуы, керісінше, сол Сәкеннің махаббат тақырыбын қозғайтын «Аққудың айырылуы» әлі күні актуалдығын жоймағаны бұған дәлел.

Мәңгі тақырып- махаббат– Жұматай лирикасының шыңы. Жұматайдың жүрек толғанысынан туған Ләйләсына арнаған өлеңдер топтамасы бір төбедей. Топтамадағы жеке өлеңдердің әрқайсысы соны тіркестерімен, ғажайып көркемдігімен бір-бірінен дараланып тұрады. Ақын Ләйләға деген сезімі мен сезімнен туған теперішін әрқилы суреттейді. Бірде:

Көк орман, орман айнала,

Тек алтын, алтын аңсары.

Талай күн қаңғып тайгада,

Талапты ер әбден шаршады,-

деп көңіл-күйін мыңғырған тайга көрінісімен береді.

Бір байқағанымыз, Ләйләға арнаған өлеңдерінің біршамасы махаббатқа бас иіп, сезімді мойындаумен қатар, наз, мұң шағу түрінде келеді. Және мұндай өлеңнің алғашқы шумақтары ақын басындағы күйді қозғайды да, соңғы шумағы Ләйләға қаратыла айтылады. Мәселен, «Өзі жайлы ойланғасын туғалы...» деп басталатын өлеңінде ақын өмірдің өткінші екенін, жар астынынан күндердің күнінде өлім де жүзін көрсетерін түсінеді. Мен өлген соң мені кім жоқтар? Мені кім іздер?-деген сауал қояды. Ақын өлімнен қорықпайды. Ақын жауапсыз осы сауалдардан шошиды. Соңғы шумақта ойын түйіндеп, мынадай «жауап» табады:

Кетер күнім... Келер, кетер ол дағы,

Бір қаралы шеру шығар жолға әлі.

Сол бір кезде жан баласы жыламай,

Ләйлі, жалғыз сен өксісең болғаны.

Ақын осы өлеңінде «көз» лексемасына қызықты эпитеттерді тіркестіріп, көркем дүние туғызады. Мысалы: қара алмас көзді, қара көз, менмендеу қара көзді, киелі қара көзді т.б.

Сонымен қатар, бұла өскен, күн мінез, кері қас, құм сағат бел т.б. эпитеттері ұшырасады.

Жұматай теңеулері де соны, ерекше. Мысалы: ханшадай, қара оқа құсап, жанары күндей, арда емген ахалтеке құлынындай, жүректің жықпыл орманындай, шекесіне жебе тиген жандайын, апиыны ада болған бәңгідей.

Ақын метафоралары да өте күрделі. Мысалы: асқақтау жердің маралы, ақ кітапсың екі мың жыл тудырған т.б.

Сонымен, Жұматай өмірдің сыйы – махаббатты шабыттана жырлайды. Ал музасы – Ләйліні құмарлана суреттейді. «Аузынан алқызыл гүл төгілген» Ләйліге өлеңінен ескерткіш орнатады. Тек:

Сонша саған не қылдым?

Менің Иран-бағымның алмасын да, гүлін де

Айдың да аман күнінде

Желге ұшырттың – ұрлаттың,

Не жазып ем, қымбаттым?-

деп жүрегі жаралы қалпында қала береді. Бұл күйін де ақын түрлі теңеулерді тіркестіре отырып, шебер көрсете біледі:

Шекесіне жебе тиген жандайын

Шығып тұрып солқылдайды маңдайым.

Апиыны ада болған бәңгідей,

Миым мең-зең, дем сезбейді таңдайым.

Ғашықтық дерті жанын жегідей жеп лирикалық кейіпкерді сергелдеңге салады.

«Басымнан бір суық мұң кетпей қойды-ау,

Күннің де күші жетпей қойған қардай»,-

деп қайғырады. Ақын өзін кейде «тоңдай қатқан қалың мұзға» баласа, кейде «алаулаған жалынға» теңейді. Тоң мұзды тек Ләйлінің нәзік қолдары ғана еріте алса, жалын отты өшіру үшін:

Құй жеп мұзды мұхит суын түгел,

Көңілім сонда ған суыр мүмкін,-

дейді. Демек, көңіл алауы ешқашан сөнбейді деген сөз. «Атығайдың құласынан» жүйрік жүрегі «Ләйлә» деп соғып, ақын әрбір тал шашын жыр қылып әуелетеді.

Жұматайдың поэмалары да теңдесіз сұлу «Ләйләға» арналған. Солардың бірі – «Нұрлы бақ» поэмасы.

Поэма 7 буын, 4 тармақты, шалыс ұйқаспен жазылған. «Біреулер аяғымен, Біреулер басыменен» күн кешкен күйбең тіршілікте лирикалық кейіпкер:

Жаныма жүре кірген,

Нұрымнан таралды арай.

Жер бастым жүрегіммен,

Жүрді ол саған қарай,-

дейді. Бірақ «Құздардың ішіндегі құдайы» болған сұлуы кей кездері көңілін жасытып, жанарына жас алғызар сәттерді де сыйлайды:

Ойласаң алабұртан

Еске кеп нала түрлі

Бұл менен сәл-ақ үлкен

Қасыңда бала тұрды.

Иә, мұнан асқан азап жоқ шығар. Сүйгені қол созымда жүрсе де, көңілі жырақта болса не шара? Өзгемен қол ұстаса тұрып сұлуын «қас керіп, анадайдан күліп тұрса», жығылған үстіне жұдырық қой. Жан жарасы сүйегін сырқыратқаны сонша:

Жанымды көктеп өтті,

Ем болар назым кәне?

Талай жаз, көктем өтті,

Сол өкпе жазылмады.

Сол сырды Арқа да естіп,

Алтай да біліп қойған.
Ақын – шарасыз. Қолынан бар келері үміт аққуын қорып, тәтті сезімін саяу қылу ғана. Сондықтан да:

Ыза боп тартып қалдым,

Қамшымен астағы атты,-

деді. Ашу үстінде «Ләйләмен түйедей жасты» Жібек деген қыздың қолынан ұстай салады. Алайда, ақын «мінін кешкенімен»,

Сен жайлы ән естігенде,

Қалатынмын теріс қарап.

Сол үшін «екі-үш пұттық балмұздақты бір жегені» болмаса, сезімдер махаббатқа ұласа алмайды. Ләйләсына да қолын жеткізе алмай, «Нұрлы бағы- Ләйләсына»:

Өзіме кездескенге

Мен сені жыр қыламын.

Басыма енді еш кезде

Қонбайтын Нұрлы бағым!...,-

деп тіл қатады.

Ж±матай - ой-µрісі кењ,білімі терењ аќын. Ол ќазаќ,орыс аќындарымен ќатар шыѓыс шайырларыныњ да жыр-µлењдерін де с‰йсіне оќыѓан. Єлішер Науаи, Омар Ћаям, Гєнжєуи т.б.тєрізді шыѓыс дарабоздарыныњ µлењ ќайнарынан сусындаѓаны, сол алаудыњ ±шќыны Ж±матай жырларын да шарпып, µлењінен шыѓыстыќ сарын сезілетіні рас.[2.105]Єсіресе, µзбек єдебиетініњ д‰лд‰лі - Є.Науаи жырларына ќаныќ болѓан.Тіпті, Науаи ‰лгісін еске саларлыќ жырлар да жазып, ќалам тербеген. Оѓан дєлел Єлішер аќынныњ ж‰регі тоњ с±луѓа ќатты-ќатты батыра айтќан: "Аћларым урсын синє, ућларым урсын синє",- тармаќтарындаѓы маѓына Ж±матай поэзиясында жалѓасын тапќандай:

Ќызды єспеттеу еді барлыќ арманым,

Саѓан жастай µмірді де тањдадым.

Айнам, сені, Єлішерді т‰сініп,

Айлам, сені алѓаш рет ќарѓадым.
Ќарѓадым мен, ќосыла алмай тењіње,

Пенде ќолы тимей ќыпша беліње.

Айнам деген жігітіњніњ барлыѓы,

Айдалада ќалдырсын деп сені де!

Єрине, жауапсыз махаббаттан жаны жегідей желінген лирикалыќ кейіпкер тым ауыр сµздер айтуѓа дейін барады. Алайда, тармаќ астарына терењ ‰њілсек зілсіз айыптауды, шынайы µкпе-назды кµре аламыз.

Аќынныњ ару сипатын беруде де шыѓыс єдебиетінен, наќты айтќанда, нєзирагµйлек дєстурдегі аќындардан поэзиясына кµптеген ‰лгілерді сіњіреді. Шыѓыс єдебиетінде Шыѓыс ренессансы дєуірінде ќызды Тєњірге, ќ±дайѓа балау кењ етек жайды десек болады. Ашыќ к‰нде кµктен жай т‰скендей Шыѓыс поэзиясындаѓы тосын ќ±былыс саналѓан б±л дєст‰р б‰гінгі Ж±матай лирикасынан да атып орын алѓан.

Жаны мµлдір,жас Тєњір

Жарылќай гµр кµзіњмен

(«Кµріп,тыњдап ќаныѓам»)

Сен болсањ ќ±дайы едіњ

Ќыздардыњ ішіндегі

(«Н±рлы баќ»)

Жазылѓан жоќ есім ауса жас Тєњір

Мен маск‰нем, сорлы, ѓашыќ диюмін.

(«Ентањбасыз екі тєулік бірге µлді»)
Айтып µлтір ару, аппаќ Тєњірім,

Айырылдым ба, айырылдым ба мен сенен?

( «К‰йге т‰сіп айтќан кезде бір м±њды»)
М±ндай ауыстырулар Ж±матай поэзиясыныњ соны ќырын танытатыны айќын. Себебі шыѓыстыќ нєзік лирика мен кµнеден мирас жыраулыќ дєст‰рдіњ, сал-серілік сарынныњ т‰йісіп,єдемі жымдасќан кµрінісі - Ж±матай поэзиясында. Мєселен, поэзиясында оралымды тапќырлыѓы мен тіліп т‰сер µткірлігі айќын дала еркесі Біржан салдыњ ќыз келбетін:

Ќараѓым, айналайын, кµз кµргенім,

Б±ралѓан тал шыбыќтай ќыпша беліњ.

Сµзіњ бал, тісіњ меруерт, беу, ќараѓым,

Есімде мен сендік деп сµз бергеніњ.
Кµрінер с±лу жирен жараѓанда,

Шаштарын г‰л-г‰л Жайнап тараѓанда,

Тањданып жыѓылуѓа таянамын,

Мойныњды б±ра тастап ќараѓанда.

Осы шумаќтар Ж±матайдаѓы:

Ж±тќызбаѓан ж±парын жалбыз едіњ,

Жалбыз едіњ, Жанымныњ жалѓызы едіњ.

Кербез к‰шпен келдіњ де, билеп алдыњ

Келбетіњмен кеудемніњ жанды жерін.
Іздегенім сен болсањ, таптым ќайѓы,

Ондай жанѓа байыздап баќ т±рмайды.

Ќисыќ,ќыњыр болса да мен ж‰рген жол,

Баќыт ‰шін к‰реске таптырмайды,-

шумаќтарымен ‰ндес жатќанын ањѓару ќиын емес.

Расында, Ж.Жаќыпбаев µз поэзиясында ±лттыќ наќыш пен шыѓыстыќ сарынды шебер ‰ндестіре білген аќын. Халыќтыќ болмыс ѓ±рыпты, жалпы шыѓыс халыќтарына тєн ерекшеліктерді терењ т‰йсініп, тебірене жырлаѓан аќынныњ таным дењгейі мен талѓам биігі зерделі зерттеуді ќажет етеді.[6.18-21] Ќазаќ поэзиясында µзіндік µрнек ќалыптастырѓан аќын поэзиясын саралау арќылы оныњ аќындыќ єлемін таныту керек-аќ.

Аќын µлді болсын байѓ±с иманды,

Одан біраз µлењ ќалды, к‰й ќалды,-

деп µзі толѓаѓандай, соњында ќалѓан кµлемі шаѓын болса да салмаѓы ќомаќты м±расы-±рпаќтыњ рухани азыѓы.

Ж.Жаќыпбаев µлењдерінде ата-баба ќонысы болѓан ќазаќ даласыныњ келбеті мен тынысы, ондаѓы тіршілік бейнесі µзіндік µрнекпен бедерленеді. Аќын дала суретін жанды ќозѓалыста, сол дала аясындаѓы тіршілік ауќымында жырлайды. Халыќтыњ µткен тарихына кµз жіберу арќылы б‰гіннен ой т‰ю - Ж.Жаќыпбаев µлењдеріне тєн сипаттардыњ бірі:

¤ткенге µкінем оны ±ќќалы,

Бір жерге тоѓыспаѓан толыќ бєрі.

¦раны,т±раѓы бар µз алдына,

Рулар-кµшпелі елдіњ полктары.

"Рулар"µлењінде ќазаќ руларыныњ тартыс,ќайшылыќтарын тілге тиек ету арќылы, ±лттыќ болмыс пен мінездіњ бір ќырын ањѓартып µтеді.

Ќазаќтыњ бар тайпасын µз ќолымен,

Дањќтыњ кітабына тізем шеттен.

Шыѓарѓан єр ѓасырда дањќын да ерек,

Ќоямын мен олардыњ нарќын бµлек.

Рулар-кµшпелі елдіњ полктары,

Ал, маѓан "полкым" емес,халќым керек.

"Туѓан жерге"µлењінде:

Тањдай ќаѓа ќарауы ‰шін мыњ-сан к‰н.

Єспеттеуге бейнелеуге кµркіњді

Тілімніњ бар акварелін ж±мсармын,-

деп тебіренген аќын м±раты-туѓан даланыњ табиѓатын ѓана жырлау емес, оныњ тыныс тіршілігін де терењдей ±ѓыну.

Ж.Жаќыпбаев - ж±мбаѓы мен сыры мол дала µмірін соны сурет, тыњ бейнелеумен бере білген аќын. Аќын назарына жиі ілігетін табиѓаттыњ мезгілі-кµктем. Кµктем таќырыбына ќалам тартќан аќын кµп. Єр аќынныњ µзіндік µлењдеріндегі кµктем келбеті кµз алдымызѓа µзіндік сипатымен келеді.[7.5-6] Сол кµктем сипатыныњ µзі ±лтымызѓа ѓана тєн µрнекпен кµмкерілген. Мысалѓа "Кµктемге хат"µлењіне тоќталайыќ:

Сењсењі жасыл, кµрпеші г‰лді, беткей шыњ,

Кµп болды кµлбеп, кµзімен бір сєт кетпейсіњ.

Кµкекке мініп, итала ќазды жетекке ап,

Кµктемім меніњ, кµмекке маѓан жеткейсіњ.

Осы µлењ жолдарындаѓы "сењсењі жасыл" шыњ," кµрпеші г‰лді "беткей," кµкекке мініп, итала ќазды жетекке алѓан" кµктем - Ж±матай аќынныњ кµзімен, т‰йсігімен ѓана баѓамдалар сурет.

Ќарайѓан шаќта ќар жабу жапќан ќ±ба бел,

Тоњ болып жатќан топыраќтардан т±ра кµр.

Кµктемім меніњ, жеті ќат жердіњ астынан

Ит жуа болып, бєйшешек болып шыѓа кел!

Кµктем бейнесі аќын тілінде осылайша тек кµктемге тєн ќ±былыстарѓа теліну арќылы суреттеледі.

Саќалын кµкке боясын аппаќ серкелер,

Отарын кµкке жаятын болсын ертењ ел,-

деген жолдардан мал баќќан ќазаќы елесі кµрінеді. Кµктемді ерікті де таза, табиѓи болмыстыњ бейнесі т‰рінде таныѓан аќын сол кµктем арќылы халќыныњ µткеніне барлау жасайды. "Шабуыл к‰тіп, шапќыншы тосќан" бір кездегі дала µмірініњ тетігі- ќан т±мсыќ жебе шаншудай ќадалып жатса да ќол бастауын ќоймаѓан. Аќ Жайыќтан Алтайѓа жетер ±лысты ќанќ±йлы жаудан босатќан ерлер екенін ілтипатпен даралай айтќан аќын:

Кµктемім меніњ, "б‰гінгі т‰рім ќалай?"- деп,

Ќызыл тєжденсе ќылтиып шыќќан талай кµк,

Ќабанбай мен Бµгенбай батыр басына,

Мен ќоймай ж‰рген бір ќ±шаќ г‰лді ќадай кет,-

деп тебіренеді.

Бозамыќ кµкке бозторѓай ќ±сты ілдірген,

Мал µріс ќырѓа масаты тыстап ‰лгірген-

деген жолдарѓа назар салсаќ, таѓы да µзімізге етене таныс суретке жолыѓамыз. Алдыњѓы µлењдегі "сењсењ", "жабу", "жебе", "шапќыншы" сµздері халќымыздыњ тарихы мен салт-ѓ±рпынан хабар берсе, µзіміз келтіріп отырѓан "Мамырым меніњ" µлењініњ ‰зіндісі бозторѓай, мал µрісін масатымен тыстау сияќты кµрініс пен єрекет те ±лттыќ наќышымен ерекшеленеді.

Шµлден де шµлін ќандырѓан,

Жыњѓылѓа тарќан ±л едім.

Озбырлар алса бетімнен,

Жымию болды м±ратым.

Ол кезде шырша секілді ем,

Ќыста да кµктеп т±ратын.

...Ќаймаќтай аппаќ єжемніњ,

Ќалампыр болдым шайына.

...Жылтырап аќќан арыќта

Жалбызыњ ќ±сап отырѓан.

Осы сияќты бейнелі жолдар астарынан бейне мен ќ±былыс байланысын да ањѓаруѓа болады. Шµл даланыњ µскіні - жыњѓыл арќылы аќынныњ "мені" бейнеленсе, сол жыњѓылды жай ѓана айта салмай "шµлден де шµлін ќандырѓан" деп айќындай кµрсетуі-аќындыќ таным терењдігі мен талант шеберлігі. Ќ±былыс пен бейне байланысынан мінез даралыѓы туындайды."Озбырларѓа да жымия ќарауды м±рат"еткен ендігі жерде шыршаѓа баланды. Образдылыќ – суреткер ќиялымен екшеленген ќ±былыстардыњ бірін-бірі сєулелендіруі арќылы туѓан соны єлем деп білсек, аќын µлењдеріндегі бейнелілікке ќатысты талдауѓа осы ойды ќазыќ етеміз. Аќын µлењдерін терењ жан-жаќты т‰сіну оныњ рухани єлемін тануѓа жеткізер бірден бір жол. Ал, аќын µз рухын µз ±лтыныњ µткені мен б‰гінінен, тынысы мен тіршілігінен, тауы мен тасынан іздейді.

Ќ±нардан µссе жер т‰гі,

Ќ±лпырмай ќалмас тау кµгі.

Ш±ѓыныќ гулдіњ тµркіні,

Шµбіњмін сеніњ сєулелі.

Аќын туѓан жерді "ш±ѓыныќ г‰л тµркіні" деп атап,µзін сол жердіњ

"шµбі"етіп кµрсетеді.

Атыѓайдыњ Ќ±ласындай ж‰йрік ем,

Адайлардыњ ќылышындай µткір ем,

Аќын µлењдерінен тєкаппар ќарттар т±лѓасы мен тєкаппар тау бітімі

жиі бой кµрсетіп отырады.Аќынныњ танымы мен суреткерлік шеберлілігі

±лттыќ ‰рдіспен бет ќайнасып, к‰ллі поэзиясына желі болып тартылѓан.

Ж.Жаќыпбаевтіњ атап µтер таѓы бір ќыры -µзі нысана еткен ќ±былысты шашауын шыѓармай жинаќтап, салмаќты сµздермен наќыштай

білуінде. Сµзбен сурет сала отырып, астарлы ой т‰йе білетін аќын ќарапайым іс єрекеттіњ µзіне мєн бере ќарайды:

Жатты-ай бір екі торѓай ен тоѓайдыњ,

Ені жоќ б±таѓы ‰шін шырылдасып.

...Ќыран жай ќалыќтайды, кµлењкесі

Жерменен ќой ‰ркітіп ж‰гіреді...

Адам болмысы мен табиѓат көрінісін салыстыра суреттеу, жан-жануарлар

іс-єрекетімен пенде тіршілігінен ‰ндестік табу аќынныњ ќолданар кµркемдік тєсілдерініњ бірі. Адамныњ бір мезеттегі кµњіл-к‰йіне табиѓат ќ±былыстарынан ±ќсастыќ іздеу сєтті бейнелеуге ±ласќан.

Ѓашыќ жандардыњ єдеті беп кµктемгі,

Сарѓалдаќ сонда ќып-ќызыл болып кеткен-ді.

Туѓан дала бітімі мен болмысын бейнелеуге аќынныњ µзіндік сµз µрнектері

молынан ±шырасады.Оѓан аќын µлењдерінен кµптеген мысалдар келтіруге

болады.

Т.Шапаев ќазаќ поэзиясыныњ ±лттыќ сипатын сµз ете келіп, "Дала халыќтыќ болмыс, ±лттыќ рухтыњ символы болса, ауыл оныњ тіршілікке, мазм±нѓа толы бір жанды, тµл кµрінісі. Дала-ауыл. Шынына келсек,поэзиямыз ‰шін б±л таќырып бµліп-жарып,жіліктеуге келе бермейтін т±тас ±ѓым. Сол дала,сол ауыл б‰гінде ±лан ѓасыр поэзиялыќ тебіреністер арсеналына айналды",- деген т±жырым айтады[9.27]. Ж.Жаќыпбаев поэзиясында да сол дала, ауыл бейнесі жырланады. Жырланѓанда жай ѓана жырланып ќоймай, аќындыќ даралыќпен жєне асќаќ шабытпен жырланады. Аќынныњ поэтикалыќ єлемінде туѓан даланыњ т±тас бітімі Сарноќайѓа жинаќталып, сол арќылы кµрінеді. "Сарноќайѓа сєлемдеме" µлењдер топтамасында дала бітімі халыќ тіршілігімен т±таса бедерленген:

Шыњдарында шынар да, ќыран да кµп,

Жер ж‰зінде кµркі бар т±рар бµлек...

Кµбейсе егер кµњілді к‰н алдаѓы,

Ерке ж‰рек жыршыныњ бір арманы -

Б±збай жармай кµрсету д‰ниеге

Ќой,жылќылы кµгілдір шыѓарманы.

Аќын тілінде туѓан дала бітімі асќаќтап, ерекшеленіп кетеді:

Аќ тастары кем емес с±лтандардыњ таѓынан,

Салт аттылар ќаптаѓан

Сауыќ, сауыќ тойын саѓынам.

...Айдарбектіњ аќ жары - бабањ µнер кµрсеткен

Колизейі

Сонау фольклорлыќ м±раларды, жыраулар поэзиясын, одан бергі дєуірлердегі поэзиялыќ шыѓармаларды, ±лы Абай, Маѓжан, Ќасым, М±ќаѓали м±раларын ауызѓа алуымызѓа болады. Жєне µзіміз сµз етіп отырѓан Ж.Жаќыпбаев поэзиясын да ерекшелеп т±рѓан ±лттыќ мінез туралы ж‰йелі де наќты мысалдарды ±сына аламыз.

"Той ќылѓан кµпке інініњ ерлігін д±рыс,

Кµмектеп, кµптеп кµрсетер елдігі ±лыс.

Риясыз думан µткізу ендігі бір іс"-

Осыны ойлап саќалы, белдігі к‰міс -

Тєкаппар, шешен, бµрідей азулы ќарттар.

К‰ллі аќындыќ болмысымен ќазаќ ќалпында ќала берген М±ќаѓали Маќатаев белгілі дєрежеде ќазаќ поэзиясы ‰шін ќ±былыс еді. Халыќтыњ шын ќасиетін арттыра т‰скен болса, Ж.Жаќыпбаев µлењдерін де ерекшелеп т±рар осындай ќасиеттер деп айтуымызѓа негіз бар.

М.Маќатаев µлењдерінде ќазаќы, данагµй ќарттар - т‰йінді, желілі бейнелердіњ бірі болса, дєл осындай бейне Ж.Жаќыпбаев µлењінен де орын алѓанына жоѓары келтірілген ‰зінді дєлел бола алады. Єрине, М.Маќатаев жырлаѓан ќарт бейнесі дєл сол ќалпымен Ж.Жаќыпбаевта ќайталанды демейміз. Дегенмен, екі аќындаѓы басты ‰ндестік - ќарттар бейнесініњ ±лттыќ мінезбен сомдалуы.

М±ќаѓалида:

Саќалына орап µсірген

Ќай жерде ж‰рсіњ ќарттарым!?

Бір ќария болмаса бір ауылда.

Ал, Ж±матай поэзиясындаѓы ќарттар бейнесін алып ќарайыќ:

...саќалы, белдігі к‰міс -

Жол жорѓа мініп, келеді жазулы хаттар -

Тєкаппар, шешен, бµрідей азулы ќарттар...

Осындай ќарттардыњ іс – єрекет, ниет- пиѓылдары да ±лттыќ сипатымен ерекшеленеді.

¦лттыќ мінез єдет - ѓ±рып, т±рмыс - тіршілік, салт - санамен байланыста ашылады десек, оѓан дєлел, т‰йінді µлењді µн бойынан табамыз. Ж.Жаќыпбаев поэзиясында моральдыќ, адамгершілік ізденістерімен бірге ±лттыќ ќайнарларѓа ‰њілу белгісі табиѓат, туѓан дала, ќазаќы тіршілік хаќындаѓы µлењдерінен айќын ањѓарылады. "Кенежирен. Т‰н" µлењінде ќазаќы мінез, ќазаќ т±рмысына тєн белгілер µрнектелген. Тойдан кейінгі т‰н, ж‰йрік атын жетелеп, тойдан ќайтќан жігіт, ±йќысы келгенде атты ќонышына арќандай салып, жата кетеді.

Ќайранмын ж‰йрік деген ќ±діретке,

Айтуым керек еді м±ны кµпке.

Тартынбай, от та ќумай ±заќ т‰нде

Ол мені оятќан жоќ бір рет те.
Жеткенде кµк сењгірден хабаршы аппаќ,

Жаныма келгендей ол адамша аттап.

Сонан соњ ‰њілді ±заќ бет-ж‰зіме

Б±л т‰ннен ќалдым ба деп аман саќтап.

¤лењніњ соњында аќын Кенежирендей ж‰йрікті тілге тиек ете отырып:

Жігіттер,жолдастарыњ адал болсын,

Баяѓы Ж±матайдыњ жиреніндей –

деп ой т‰йеді.

¤лењніњ ±лттыќ сипаты дегенде ±лттыќ мінезден басќа ±лт тарихын терењ тнып білу, одан ой ќорыту мєселесі де еске алынады. Ж.Жаќыпбаев µлењдерінде ±лт тарихына ќатысты оќиѓалар мен т±лѓалар молынан кездеседі.

Алдаспан бермек айќаста дєріптеп елді,

Бастаспаќ Бабыр баќиялыќ дањќпен енді

Жалайыр менен Дулаттыњ "кеу-кеулеп"шапќан

Жауынгерлері киелі Гангке келді.

"¤кініш". "Мангу аѓашы"µлењі осындай жолдармен басталып, халыќ тарихын Шыѓыс шежіресімен сабаќтастырады. Кµрнекті ќолбасшы Бабырдыњ жорыѓы, оныњ к‰рделі де ќайшылыќты т±лѓасы шаѓын ѓана µлењде бедерленеді. Єрі дањќты ќолбасшы, ќаћарлы ємірші, єрі аќын Бабыр "басы - аќын, кеудесі жолбарыс" сфинкс т‰рінде суреттеледі. Сонымен бірге ќазаќтыњ іргелі руларыныњ бірі ‰йсіндер тарихы аќын зердесімен баяндалып шежіреден сыр тартады.

‡ндіге сіњбей

‡йсінніњ біразы ќайтты

Біразы ќалды. Мангудей µкініш ќалды.

...Ќытайлар кµрген ‰йсінді ‰нді де кµрді,

‡нсіз т±р олар

Ќалдырѓан б±л к‰нде белгі...

¤лењде ±лттыќ сипат тек ±лттыќ мінезбен шектеліп ќалмай, ±лт тарихымен тамырласып, аќын поэзиясыныњ танымдыќ, таѓылымдыќ, халыќтыќ ќырларын даралай т‰седі. Халыќ тарихындаѓы батырлар мен аќындар, саятшы-серілер, т‰рлі µнер иелері бірде µз т±лѓасымен сомдалса, бірде кµркемдік-идеялыќ маќсатта ойды астарлап, бейнелеп айту маќсатында ќолданылады. Мысалы:

Тµрт кептерді танисыњ т‰стерінен,

Жем бересіњ перде ашып ішкеріден.

Ќос ќарѓаѓа бєстесіп б±ѓы алдырѓан

Уєли Шора батырдай ќ±сбегі ме ењ?!

Кµњіл-к‰й, сезім сырларын беруде де тарихи т±лѓа туралы сµз ќозѓала кетеді. С‰йген с±лудыњ ќасын сонау ѓасырдан саќталып жеткен Абылайдыњ сапысына балау Ж±матай аќынныњ жањалыѓы:

Не ойлайсыњ сонша с±лу басыњмен,

Не табасыњ жасытќанда, ќылыќтым.

Абылайдыњ сапысындай ќасыњмен

Абылайдай атаѓы бар жігітті?!

Жетісу µњірінде ѓ±мыр кешкен, к‰ллі ќазаќќа аты мєлім єулиелер мен билер есімдері де аталып ќалады. Ауылѓа келген Темірѓали аќынныњ тобы "Сарноќай ќазаќтарыныњ к‰пілдек сабадан ќ±йылѓан сары ќымыздарын" сіміре отырып, тµбе бише маќалдап, єн-жыр тµгеді.

Балпаќ баба т±сында

Болып µткен шыњдаѓы.

Айќастарды жырлады,

Тањ атќанша тынбады.

Б±л µлењде ештеңе тыя алмаѓан індетті ќасиетті µлењ-жырдыњ тоќтатќанын жырлау халыќ µнерініњ ќ±дыреттілігін ишаралайды.

Кµшпенді халыќтыњ ежелгі к‰ндердегі бастан кешкен тарихын баяндауды маќсат етпей, сол тарих арќылы б‰гіннен ой т‰ю, ертењге барлау жасау - аќынныњ кµркемдік м±раты єрі шеберлігі.

Кµшпенді ж±ртты кµресі таѓдыр ер етті,

Кµзсіз ер ќашан кµр - жердіњ бєрін елепті?

К‰ндердіњ к‰ні ќаѓанныњ т‰ркі нояны

К‰ншыѓыс жаќты ќырына алса керек-ті.

Жалайыр М±ќа жауларын шауып алѓанда,

Тебініп атын тењізге дейін барѓанда.

Ш±ѓыныќ г‰лдіњ тµркіні сені саѓынып,

¤зіње жетпей µтіпті дейді арманда.

Туѓан жерге деген ерекше с‰йіспеншілікті, тарихи оќиѓаны, тарихи т±лѓаны тілге тиек ете отырып таныту µлењніњ кµркемдік єрі танымдыќ ќуатын арттырып т±р. Туѓан жерін "Ш±ѓыныќ г‰л тµркіні" деген ауыстырумен атай отырып, аќын оныњ б±рынѓысы мен б‰гініне сµз арнайды.

Ж.Жаќыпбаев биіктік, кењдік, терењдік сияќты дерексіз ±ѓымдарды тау, дала, тењізбен символикалыќ байланыста алып жырлайды. ¦лттыќ рух тынысы осындай µлењдерінен танылып отырады.[8.26] Мысалдар келтірейік:

...Биікте µстім, биікте µстім, білмей мен,

Аласалыќ бар екенін єлемде.

Биіктік пен аласалыќ туралы ±ѓымныњ астары - жаќсылыќ пен жамандыќ ±ѓымына ±ласады. Сол т‰сінік, т±жырымын аќын туѓан дала табиѓатымен танытпаќќа ±мтылады.

...Бетіне пенде келмеген бектіњ ќан толы,

Кµзінен жасын парлатќан мынау тау еді.

немесе:

...Санама меніњ баќыттыњ н±ры ќ±йылды...

Ж.Жаќыпбаев µлењдерінен этнографиялыќ суреттер де орын алѓан.

Ќу бас та тойѓа барады,

Ќутыњдап шыќќан ќарт єне.

Ж‰йрігі бєйге шабады,

Жігіті кµкпар тартады.

...Ќаптайды тойѓа ж±рт деген,

Ќалмаќша байлап аттарды.

...Салт атпен табаќ тартады,

Сєйг‰лік мінген жігіттер.

"¤мір дегеніміз к‰рес.К‰н мен т‰н, ќыс пен жаз, жаќсылыќ пен жамандыќ, махаббат пен ѓадауат майдандасса, м±ныњ мєнісі - д‰ние µњшењ келісім ‰йлесімненќ±ралмайды деген". [10.12] Ал ќарама-ќайшылыќќа т±нѓан µмірді дµп баса, боямасыз суреттеу - тек аќынѓа б±йырѓан баќыт. Аќын сол µмір ќ±былыстарын нанымды єспеттеу ‰шін сан т‰рлі тєсілдерді ќолданып, ењ ±тымдысын ѓана тањдамаќ. Сондай д‰ние аќындарыныњ сын-елегінен µткен шындыќты танытудыњ тањдаулы тєсілдерініњ бірі - астарлау(символ).

"Астарлау, яки, символ(грекше - шартты белгі) - бір нєрсені не ќ±былысты тура суреттемей, б±ларѓа ±ќсас басќа бір нєрсеге не ќ±былысќа ќ±пия теліп, жасыра жарыстырып, б‰кпелей бейнелеу, ойды да ашыќ айтпай, тартымды т±спалмен т‰сіндіру. М±ныњ µзі ой мен образѓа єрќашан астыртын, б±лдыр маѓына береді деу де ќате. Ењ бастысы - символ сµз µнерінде кµркем кестеленін отырѓан шындыќќа єсем ажар, байсалды философиялыќ астар береді, шыѓармаѓа бір т‰рлі сыршыл сипат береді. Астарлы шыѓарманыњ идеясы жалањ, жалањаш кµрінбейді, автордыњ ой толѓаныстары арќылы кµњіл ±йытып, кµкірекке терењ ±ялайды. Пушкинніњ "Анчары" мен Лермонтовтыњ "Желкені", Тютчевтіњ "Фонтаны" мен Блоктыњ "Єдемі єйел жайлы жыры" - єлгі айтќанымыздай с±лу сыр мен сезімге толы астарлы µлењдер." [11.224]

Кешегі Маѓжан лирикасыныњ жаућары болѓан символдыњ поэзиядаѓы орны орасан. Єрине, символист Маѓжанда µлім символдыќ сурет ретінде µлењ оралымында тым жиі ±шырасады.

Бетімнен тєтті бір с‰йіп,

Алдыња алшы єлдилеп,

Келші, µлім, тезірек...

(«Мені де µлім єлдиле»)

Десек те, астарлаудыњ ѓажайып ‰лгісін кµрсеткен Маѓжан поэзиясын б±л бір сатыѓа да тµмендетіп т±рѓан жоќ. Керісінше, поэзиясына соны леп, тіліне ш±рай сыйлаѓандай.

М±ндай символдыќ суреттеулер Ж±матай поэзиясынан да ерекше орын алып, µзге ќырынан кµрінген. Мєселен, аќынныњ "Тау айтады" µлењінде:

Жаќындап ќалѓан аспанмен,

Жанарыњ ерте алданар.

Аяќты ањдап басќанмен,

Кµзсіз деп сені ел тањданар.
Азамат болсањ белсенер,

Аяњда бері,ендеше.

Шыњѓа шыќ-µлгіњ келсе егер,

Шыњѓа шыќ-µлгіњ келмесе.

Астарлаудыњ єдемі ‰лгісі. Т‰йіп, т±шынып, астарына ‰њіле оќымаса, т‰йсінуге ќиын жолдар, к‰рделі тіркестер. М±нда аќын "Тау суреті арќылы адам бойындаѓы биік м±ратты, асќаќ маќсатты кµрсетеді. Ал ел перзенті ‰шін асќаќ маќсат - халыќ игілігіне ењбек ету, ерлік ісімен ел жадында ќалу. "Тау" - сол маќсат-м±раттар. Ал "Шыњ"- ел арманы. Аќын есіміњ халыќ кµкірегіне ±ялап, мєњгі санасынан орын тепсін десењ, ел м‰ддесі ‰шін ењбек ет, адал бол, ‰десінен шыѓып, маќсат - м±ратына жетеле дейді.

Астарлаудыњ таѓы бір єсем ‰лгісін аќынныњ "Кµк орман, орман айнала" деп басталатын µлењінен кµре аламыз. "Біреулер басыменен, біреулер аяѓымен к‰н кешкен" ќайшылыѓы мол д‰ниеде тот басып тотыќќан темірдей ±сќынсыз жандар мен ќоса, мінезі мен келбеті келіскен алтындай баѓасыз жандардыњ да бар екенін ескертеді:

Сан ѓасыр б±лаќ аќќанмен,

Кµрінбей ж±ртќа алтын да,

Батпаќта, суда жатќанмен

Ќалыпты ќымбат ќалпында.

Рас, кейде пендешілік шекпенін киіп, ќолда бар алтындардыњ ќадыр-ќасиетіне жете алмай, жолдан тайып, жыѓылатын сєттеріміз аз емес. Тек, асау жылдар мен биязы ѓасырлар т‰птіњ-т‰бі баѓасыз алтынды "балшыќтан" арылтып, биікке кµтерері тарихи шындыќ. Міне, аќынныњ айтпаќ ойы - осы.

"Кµк т‰лкіше б±лѓањдаѓан..." деп басталатын µлењінде аќын астарлаудыњ єдемі ‰лгісін жасайды:

Бай шаћардан шыѓа келіп бір кедей,

Ж‰рген жерім к‰њгірттенді т‰рмедей.

Аќын болмысындаѓы д‰ниені жадыратар шаттыѓын ‰лде мен б‰лдесі жарасќан "Бай шаћар" десе, кенеттен бойды алып, ойды т±мшалаѓан алабµтен м±њды "Бай шаћарда" адасып ќалт-ќ±лт еткен бейшара "Кедей" т±лѓасымен кµрсеткісі келеді.

"Жеке аќын тілініњ лексикасын талдау - сол аќынныњ єдебиеттіњ белгілі кезењінде єдеби тілді жасауда, дамытуда, ќалыптастыруда ‰лкен ќызметі, рµлі болѓандыѓын мойындау."[12.56] Ал дарабоз аќынныњ тіліндегі кµріктеуіш ќ±ралдарды, µлењ ќ±рылысындаѓы ерекшеліктер мен стильдік саралыѓын ажырата тєптіштеп т‰сіндіру - басты міндет. Аќын тілін байытып, ойына айќындыќ, шумаѓына шуаќ ‰стейтін кµріктеуіш ќ±ралдардыњ бірі - метафора.

«Ауыстыру, яки, метафора (грекше- кµшіру) - сµз мєнін µњдендіре µзгертіп айту, суреттеліп отырѓан затты не ќ±былысты айќындай, ажарландыра т‰су ‰шін оларды µздеріне ±ќсас µзге затќа не ќ±былысќа балау; сµйтіп, суреттеліп отырѓан заттыњ не ќ±былыстыњ маѓынасын ‰стеу мазм±нын терењдетіп, єсерін к‰шейту».

Гималай - кµктіњ кіндігі,

Гималай - жердіњ т‰ндігі.

(І.Жанс‰гіров)

Ќыр тµсінде мµлдір айдын - аќ сынап,

Жиегінде жасыл кірпік - жас ќ±раќ.

(Є.Сєрсенбаев)

Єйнегі - к‰н, шатыры - аспан,

Кењ дала... Тµсі - толќыѓан егін.

Кµлдері кµкке, к‰містер шашќан,

Ќазаќстан - республикам меніњ!
Бірінші мысалдаѓы метафора Гималайды біресе кµктіњ кіндігіне, біресе жердіњ т‰ндігіне балап, єншейін бір жер атын ќолма-ќол заттандырып, тауѓа кµл - кµсір маѓына берсе, екінші мысалдаѓы ауыстырулар (аќ сынап,жасыл кірпік) ќырдаѓы айдын кµл мен бала ќ±раќќа айрыќша с±лу сымбат бітірген. ‡шінші мысалдаѓы метафоралар ап-ашыќ єсірелеумен ±штастырылып, жер мен кµктен, к‰н мен кµлден т±тасќан асыњќы бейне жасаѓан да, аќынныњ туѓан республика деген махаббатына маќтаныш сезіміне µзгеше ажар берген.

"Ќара ќазан, сары бала ќамы ‰шін ереуіл атќа ер салмай" мінген Махамбеттіњ отты жырларына жалын ќосќан да - метафора.

Мен - тауда ойнаѓан ќарт

Марал

Саќсынып шыќќан ќиядан...

...Мен бір шарѓа ±стаѓан

Ќара балта едім:

Шабуын таппай кетілдім,

Ќайрасањ таѓы жетілдім...

(Махамбет)

Аќын µзін маралѓа баласа, маралдыњ к‰ллі ќасиетін, балтаѓа баласа, балтаныњ барлыќ ерекшелігін еселей тµкпектетіп айту арќылы µлењге де айрыќша екпін, ќайсар к‰ш, ќайталанбас ќасиет дарытады.[11.219]

Ж±матай да - поэзия кµгінде ќ±лашын кењге сермеген жањашыл, ізденімпаз аќын. Сол себепті аќын метафора жасауда ењ шырайлы, сай тасындай мінсіз, келісімді сµздер мен тіркестерді тањдайды.

Мєселен:

Ањѓалдау туѓан бір ±лмын.

К‰н жаќќа ѓана ќарайтын

К‰нбаѓыс болып б±рылдым...

(«Кетпеймін енді ‰й кµрмей»)

Лирикалыќ кейіпкер µзін к‰н сєулесін ќомаѓайлана ж±тар к‰нбаѓыс бейнесінде беріп, жан баласына бас имес бірбеткейлігін, ар- намыс ±шќыныныњ бойда шоќтай маздап т±рѓанын аша т‰скісі келгендей "к‰нбаѓыс" метафорасына "к‰н жаќќа ѓана ќарайтын" эпитетімен ымдастыра ж±мсап , образды кењірек ашып, наќтылай т‰седі. Б±л да - шеберлік.

Ж±матайдың аќындыѓы ќаншалыќты к‰рделі болса, образ жасаудаѓы шеберлігі де шексіз. Аќын халыќ танымына тањсыќ емес, ±ѓынуѓа жењіл сµздерді ±тымды пайдаланып, ќонымды метафоралар жасайды.

Ќ±да, яки, алашша айтсаќ, Ќ±дайдыњ

Ќ±рметінен ќ±р ќалѓанѓа жылаймын.

Сен єулие б±лаќтайын мµлдірсіњ,

Ќаќтан таяз, шалшыќ т‰бі - лаймын.

(«Ен тањбасыз екі тєулік бірге µлді»)

Лирик аќын, єрине, б±л метафораны µзін тым жерге ±рып, тµмендету маќсатында ќолданбаса керек. М±ндай суреттеуді тањдаѓан себебі – хас с±луыныњ «б±лаќтай мµлдір», келісті келбеті мен кескінін даралап кµрсету маќсатын кµздегені аныќ.

Аќын метафорасына ‰њіліп, кейде с‰йген аруыныњ бойынан мін атаулы аулаќ кетіп, бейне періштедей к‰нєсіз ќалыпќа т‰сіреді, ењ баѓасыз д‰ниедей ќастерлеп, ќадірлейді.

Мєселен:

Меніњ 50 килограм алтыным,

Д‰ниені жарќырат.

(«Ќиялдардай ќызыќтар да кµп алда»)

немесе

Жез шыѓатын жерден шыќќан бір алтын

(«Бір к‰лермін»)

Суреткер ќыздыњ бар болмыс бітімін сєф алтынѓа балап, ќазаќы т‰сініктен бір елі де ауытќымайды. ″Ќолда бар алтынныњ ќадірі жоќ″ дегенде дана ќазаќ сол жан мен тєн с±лулыѓыныњ баѓаланбай шет ќалѓан сєтін айтќаны рас. Эстетикалыќ талѓамы жоѓары ќазаќ халќыныњ перзенттерініњ бірі Ж±матай да тілініњ бар бояуын с±лулыќты жанды суреттеуге ж±мсайды. Оѓан аруыныњ єр ќылыѓы ќымбат, жымиысы да баѓасыз. Тіпті, с‰йгенініњ ″єкесі – эпос, шешесі – жања саз″.

Жұматайдың метафоралары соны, көркем:

Мен бір гүлдің гауһар мінез сөздерін

Құйып жүрмін жүрегіме уыстап.

(«Бір күлермін»)
Сені Ләйлә қара көзді киелім

Қайыспастан қара жерше сүйемін

(«Ләйләң қайда»)
Сен – ақ кітапсың екі мың жыл

Толғанып тудыра алған дүние-ақын

(«Айтқызбай қоймады ғой»)
Қай гүлін сөздің төкпедім

Алқара шашты көктемім.

(«Жуғам жоқ ащы жаңбырмен»)
Қалампыр болдым шайына

(«Сараңға малын алдырған»)

Қара көзді өлеңім?

(«Мына өмірден жылап кеткім...»)
Қайрылмай қайда кетіп барасың

Қара көзбен ішіп-жеген қорегім

(«Ақ бетіңді бір өпкенім ас еді»)
Сен болсаң құдай едің

Қыздардың ішіндегі

(«Нұрлы бақ»)
«Лирикалыќ поэзияѓа жан беретін – кµркемдік ойдыњ ќуаттылыѓы, сезімніњ оттылыѓы, нєзіктігі.»[3.238] Тек нєзік сезім мен ѓашыќ ж‰ректен шыќќан д‰ние ѓана, шын мєнісінде кµркем µміршењ болмаќ. Кµркемдігі тµмен, тілі ќарабайыр д‰ниелерді тудыратын да - сезімніњ солѓындыѓы, ж‰ректіњ отсыздыѓы.

Ж±матай поэзиясы – кµњіл т‰кпірінде ќордаланѓан асыл д‰ниелер жиынтыѓы. Сондыќтан, Ж±матай шыѓармаларыныњ тілі татымсыз болуы м‰мкін емес.

Мєселен, Абай ќыз келбетін:

Мањдайдан тура т‰скен ќырлы м±рын

Аќ ж‰з, ал ќызыл бет тіл байлайды.

Аузын ашса, кµрінер кірсіз тісі,

Сыќылды ќолмен тізген, іш ќайнайды,-

деп, жан бітіргендей сипаттаса, Ж±матай да хас с±луын:

Даусыњды естіп соќыр сені ±натар,

Мылќау кµріп, естімей-аќ г‰л атар.

Сені кµрсе, жер де, кµк те т‰рленген

Ќабырѓалы ќара кµзді ќ±ба тал,

Майыстырып ќ±шар ма екем бір ќолмен?-

деп, т±ла бойында титтей де міні жоќ биік идеал дењгейіне асќаќтатады. Ж±матай с±луы соќырѓа жанар, мылќауѓа тіл бітірердей тењдессіз. Сондыќтан Ж±матай аруын «ќабырѓалы, ќара кµзді ќ±ба талѓа» балап, «майыстырып ќ±шар» к‰нді арман етеді, ањсап, ќиялдана жыр тµгеді.

Байќаѓанымыз, Ж±матай кµріктеуіш ќ±ралдарын, єсіресе, Лєйлє с±лудыњ бейнесін бергенде т‰рлендіре, асќан ыждаѓатпен ж±мсайды. Єсіресе, эппитеттердіњ тіркескен сµзімен єдемі жымдасуы кµњіл аударуѓа т±рарлыќ.

«Айќындау, яѓни эпитет – заттыњ, ќ±былыстыњ айрыќша сипатын, сапасын аныќтайтын суретті сµз. Эпитетсіз тіпті айтарыњды аныќтау, суреттеп отырѓан нєрсењді наќтылау ќиын. Єрине, б±рын-соњды сан мєртебе ќолданылып, ыѓыр болѓан эпитеттерді ќайталай берудіњ керегі жоќ»[11.214].

Ќолыма от сыялы ќалам алдым,

Жалтаќтап айналама ќарамадым...

(Х.Ерѓалиев)

Осындаѓы от сыя ќандай тыњ, ќандай єсерлі?Жања эпитет табу керек дегенде біз аќындарды осындай ізденулерге мегзеп отырмыз.

Ќара алмас кµзді, бал ерін,

Басынан ќ±с та ±шпаѓан,

Б±ла µскен асќаќ жан едіњ.

Аќын лирикалыќ кейіпкерін ќара кµзді, ќызыл ерінді, не болмаса шие ерінді деп суреттесе де болар еді, алайда «ќара алмас кµз, бал ерін» ѓана кµз алдыња ѓажайып с±лулыќтыњ кескінін кµлденењдетеді. Ал «басынан ќ±с та ±шпаѓан, б±ла µскен асќаќ» к‰рделі эпитеті арќылы біз ќиял-ѓажайып ертегісіндегі аспан тіреген алыптыќты ойѓа оралтсаќ ќатты ќателескен болар едік. Аќын кейіпкердіњ сыртќы асќаќтыѓын емес, ішкі жан – д‰ниесі жайсањдыѓы мен с±лулыѓыныњ µлшемін µрнектегені деп білген жµн.

Ѓажайып сєттіњ туарын сезіп те керім

К‰н мінез Лєйлє к‰лімдеп кезіккен едіњ

(«Ѓажайып сєттіњ туарын сезіп...»)
Есті жел басын сан иген,

Ќашумен ќылды ќарсылыќ

(«Ќалаѓан ќалќан фєниден»)

Осындаѓы к‰н мінез, есті эпитеттері Ж±матай µлењдеріне жања рењ, жас ажар беріп т±р. «К‰н мінез» кµркіне аќылы сай арудыњ жайдары мінезін толыќ айќындаса керек.Ал «жел» сµзіне тіркескен «есті» эпитеті – аќын ќолтањбасынан туѓан тынымсыз ізденістіњ жемісі. Сонымен бірге:

Кµксудыњ кµњілі бос ќызын алдым.

(«Ќайран шешем»)

Осындаѓы «кµњілі бос» эпитеті єдеттегі «кµњілшек, жылауыќ» маѓынасында емес, «жаны таза, кµњілі кіршіксіз, арамдыќтан ада» маѓынасымен астасып жатса керек.

Ал:

Ќабаѓы жасыл шатќалдан,

М±ндаѓы «ќабаѓы жасыл» ерекше эпитеті мыњ ќайнаса сорпасы бірікпес «шатќал» есіміне тіркесіп, «кµк шєйі» эпитетініњ «м±нар» есімімен жымдасып,ѓажайып сурет туѓызуы – Ж±матай аќындыѓы ќ±діреттілігініњ белгісі.

Кербез к‰шпен келдіњ де билеп алдыњ

Келбетіњмен кеудемніњ жанды жерін

(«Кермиыѓым, мен сені»)

Егер тармаќтаѓы «кербез» эпитеті ару не с±лу сµзіне тіркесіп, хор ќызыныњ кµркем келбетін жалањ сипаттап ќана ќойѓанда, µлењ дєст‰рлілеу, солѓындау шыѓары аныќ еді. Талѓамы жоѓары Ж±матай тіл байлатып, ќол ќалтыратар с±луды «кербез к‰ш» деп тамаша эпитеттік тіркес оралымына сыйѓыза білген. Аќынныњ б±л ќасиеті шабыс сайын ќ±лашын кењге жайѓан сєйг‰лік арынындай ашыла т‰седі. Шылбыр бермес талант иесі µлењ µлкесін г‰лдендіре ќ±лпыртады:

Ерке ж‰ректі, еркеуде, ерке ќ±сыњныњ

Естімедіњ бе: «Лєйлє»,- деп ежіктегенін!?

(«Ѓажайып сєттіњ туарын»)

Аќын сом т±лѓасын ќ±сќа балап, оны «ерке ж‰ректі, еркеуде, ессіз» эпитеттерімен тамаша айќындай т‰сіп, оќырман кµз алдына соќырѓа таяќ ±статќандай елестетеді.

Ал:

М±зша ерітіп мидаѓы ойдыњ кµлемін,

Тармаќтарынаѓы «т‰мен-т‰мен» эпитетініњ мєн-маѓынасын ±ѓыну ‰шін тарих ќойнауына еріксіз енуге тура келеді. Д‰ниені тітірентіп, д‰р сілкіндірген Шыњѓыс хан империясы дєуірінде халыќты ќан ќаќсатќан ж‰здігі, мыњдыѓы, т‰менініњ табан ізі мен ат д‰бірі саѓымдай ќ±рып, келмеске кетсе де, соњынан «ж‰здік, мыњдыќ, т‰мен» деген с±сты сµздер санадан сенделген жоќ. Єрине, Ж±матайдыњ «т‰мен» эпитеті жаугершілік маѓынасынын алшаќтатылып ќолданылады. Тек ќуатты, ќ±діретті, тењдессіз» тєрізді ќосалќы маѓынада алып, µзгеше рењкте ж±мсайды. Б±л да –шеберліктіњ жемісі.

Аќын µлењінде бір «м±њ» сµзіне єр-ќилы эпитеттер тіркестіріп, ќ±былта ж±мсайды:

Жылайды ж‰рек аќќ±ба м±њына ќарап,

«Сен ‰шін µлсем, арман не, сен ‰шін µлсем»

(«Кµгісім б±йра секілді»)

М±ќаѓалидыњ да шынайы м±њы.

(«Байыды біреу, семірді десе»)
Кµрмей сені т±ра алмаймын, аптыѓам,

Мылќау м±њѓа айналамын кµрсем –аќ.

(«Ен тањбасыз екі тєулік бірге µлді»)

Жоѓарыдаѓы µлењдердіњ баршасында «м±њ» сµзіне эпитеттер тіркескен . Єр эпитеттіњ мєн – маѓына, ж±мсалу рењкі бірыњѓай емес, єр-т‰рлі. Мєселен, алѓашќы µлењдегі «аќќ±ба» эпитеті «м±њ» сµзіне тіркескен т±тас ќалпында с‰йген аруын елестетіп т±рса, келесі µлењдегі «шынайы м±њ» адамзат бойындаѓы ењ ізгі психикалыќ ќ±былысты ањѓартса, ‰шінші µлењде лирикалыќ кейіпкер ќыз алдындаѓы жасќаншаќ мінезін ескеріп, µзін «мылќау м±њ» бейнесінде кµрсетіп, эпитетті ќ±былта ќолданудыњ тамаша ‰лгісін танытады.

Тегінде, Ж±матай – поэзияны т‰рленту жолында тєжіребиеге ќорќынышсыз, батыл баратын аќын. Ол сонысымен дара, дана, тартымды. Мєселен:

К‰ніге ќ±лаѓымда аќылды ‰ні

Жања µлењ содан туып жатыр, міне.

Осындаѓы «аќылды» эпитетініњ жеке т±рѓанда айтарлыќтай ерекше ќасиеті жоќ іспетті. Алайда, аќын ќолтањбасы б±л эптетті «‰н» сµзімен тіркестіріп, бойында іліп алар міні жоќ с±луыныњ енді «‰лбіреген» г‰л ернінен шыќќан нєзік даусыныњ µзін есті, аќылды етеді.

Сондай-аќ:

Сµйлейді баяу, б±л к‰нде ж‰реді баяу

Лауазымына ие боп тірі µліктердіњ

(«Туѓызбап еді аќынѓа...»)

Байќасањыз, м±нда «тірі» эпитеті дєст‰рден ауыњќырап, тіркескен сµзіне антонимдес келсе де, бір органзмдей т±тас маѓынада ж±мсалѓан.

Келесі бір µлењінде:

К‰йге т‰сіп айтќан кезде бір м±њды

К‰міс ‰нді кµмекейім ќылѓынды.

(«Ќатал баќыт хан ќызы ењ»)

Адам ‰ніне де жан бітірген аќын енді «‰н» мен «к‰міс» сµздерін тіркестіріп, к‰рделі эпитет жасайды.

Жұматай теңеулерінің тағы бір ерекшелігі – белгілі тарихи тұлға не танымал адамға теңеу арқылы көріктеуіш құрал жасайды. Жұматайдың бұл тәсілі белгілі тұлғаның бойындағы қасиеті мен атқарған ерен еңбегін ескере отырып жасалатынын айту абзал. Мәселен:

Футболды қойған Мюллердей,

Қойдым мен әлгі пәлені.

Осындағы «Мюллердей» теңеуінің, әрине, екінің бірі мән-мағынасына бойлап, терең түйсінбеуі мүмкін. Тек футбол ойынын қалт жібермес санаулылар ғана ұғынатыны шындық. Жұматай да осы кемшілікті ескергендей «футболды қойған» эпитеті арқылы теңеуге біршама нақтылық, дәлдік дарытады. Бұл соны теңеу арқылы Жұматай допты «құлмақша иірген» шеберлігін емес, «футболды қойған Мюллердей» бойдағы бар кемшілік пен кемістікті аластатып тастауға ден қойғанын көрсетеді.

Мен кейде құс мұрынды болмасам да,

Француз Жак Ив Кусто сияқтанам

Өмірінің тең жарымын теңіз қойнауының тылсымын зерттеуге арнаған әлемге әйгілі ғалым Жак Ив Кусто есімін естімегендер кемде кем болар. Ақын ұлы саяхатшының дүниенің тең жарымын кезіп өткен қасиетін өз болмысындағы қасиетке теліп, салыстыра суреттейді. Жалпы, Жұматай поэзиясында тарихи тұлғалар бейнесі арқылы теңеу жасауға құмар-ақ. Бұл ақынның тарихты терең зерттеп, зерделегенін айқындаса керек.

Ел ескерер ерлігім жоқ не түрлі,

Сондықтан да, Ләйлә, саған жақпадым.

Уәйс Сұлтан Жалаири секілді

Мен, әрине, нотаны ойлап таппадым.
Жауға бұрып көк темірдей бетімді,

Ат тебініп аламандар даңқы үшін,

Сыба, Сартақ, Мұқа ноян секілді

Билегем жоқ дүниенің жартысын.

Бірер шумаққа тарих биікке көтерген тұлғаларының өшпес ерлігі мен өрлігін, данышпандығы мен қатігездігін сыйғыза суреттеу – Жұматайға тән тәсіл. Оның поэзиясын тұшына оқу аздық етеді, тарихты парақтай отырып көз жүгіртуіміз қажет. Себебі, бір тармақтағы ой ағымын аңғару үшін жүздеген, тіпті, мыңдаған жылдарды кері серпіп, өткенді ойға оралту шарт. Мәселен «Сыба, Сартақ, Мұқа ноян секілді, Билегем жоқ дүниенің жартысын» тармағын түйсінгенде, ХІІІ ғасырдағы дүниені қан қақсатқан моңғол шапқыншылығын, Шыңғысханға Қытай, Корея, Тибет, Маньчжур жерлерін жаулауға септігін тигізген Жалайыр тайпасының қолбасшылары- Сыба, Сартақ, Мұқа батырлардың ерлігі жайлы жазбаларға жүгінеміз.[1.81]

Соған ұқсас:

Годуновқа Боярлардай өтімді,

Хан көтерген Мәскеудегі әз қауым

Қадырғали Жалаири секілді

Жамиғаттың тауариғын жазбадым,-

жолдарынан тарихшы, ғалым Жұматайды танимыз.

Тіпті, теңеуіне қазақ, түркі ұғымына сіңсті емес, тұлғалардың да қасиетін екшеп, поэзиясын әрлендіреді:

Раджаша өспегенмен шіреніп,

Күндер кешкен күн жүзінен нұр еміп,

Йог – халықтың рухының бейнесі,

Озбырлықтан болады ол да тірі өлік.

Теңеу жасауда ақын философиялық мәні терең, тарихи салмағы қомақты сөз бен сөз тіркестерін қолдану мен қатар, халық танымына біршама жеңіл сөздерді шеберлікпен жымдастырады. Мысалы:
Сағанақтан соққан жел ызыңдатып өпкен-ді

Ешкі сойып, епті қол жуан ызған шектерді

Төрде отырған Темекең- мың сайрамы адамның

Төбе бише сөйлетіп ішектерді кеткенді

(«Шұғынық гүл төркіні»)

Озбырлар алса бетімнен,

Жымию болды мұратым.

Ол кезде шырша секілді ем,

Қыста да көктеп тұратын.

(Сонда)

Қататын кезде әзірге үн,

Қалампыр болдым шайына

(Сонда)

Ай төккен сүттей жарықта,

Жылтырап аққан арықта

Жалбызың құсап отырғам.

(Сонда)

Ат тебініп, аламандар даңқы үшін.

(«Ел ескерер ерлігім жоқ не түрлі»)

О, Муза! Алар емес ода тыным

(«Олесьедегі Богдан Хмельницкидің қамалы»)

Кем емес патшалар да даңқы Аладан

Алдында қояндардай жалтаңдаған

Нояндар сын көтермес сарайлардың

Талайын тас ошақша талқандаған.

(Сонда)

Басында дулығадай мұнара бар

(Сонда)

Қамалды неге жырлап бермеймін мен.

(Сонда)

Ақжардың жүзі жылаған диірменшідей боп,

(«Сіркіреп жауын...»)

Қараңғы түнде қауышқан қыздың бедері

Саусаққа, шіркін тиеді ау соңғы пернеше.

(Сонда)

Қайыршыша көшеде йог қол жаймай,

Тірі өлік боп көрден қолын созады.

(Сонда)

Сені көріп құба талдай иілген,

(«Кәшімірдің шәлісі»)

Таудың бұлты қорашыл ит секілді

Қотандарды жүреді ылғи тіміскіп.

(«Бұлт айтыпты...»)
Жүзі сүттей, жұқа, қызыл ерінді

(«Ен таңбасыз...»)

Көсемситін көпті көрген кәрідей,

Жақсы адамдай әрі жұмсақ, әрі дөй.

(«Албастылар»)

(«Жазықсыз»)

Көктегі әнді сүйетіні тағы рас.

(«Ондай ару Алла келіп санаса аз»)

Қорып жүріп қой бүлдірген тергендей,

Тердім сенің нәзік сөзің, күлкіңді.

(Сонда)

(«Желтоқсанда қар ғайып боп»)

Ұсақталды, шашылды әрі тарыдай.

(«Сезімдерге бөленгенде»)

Боз биенің сүтіндей бет, ерінім

Бола алмай ма хлоры бар су құрлы?

(«Бір бақыттан хабар берген»)

Ұлардай шулап, барысша зілді гүрілдеп.

(«Шажанның суы»»)

Көзсіз махаббатымды.

(«Мына өмірден жылап кеткім...»)

Мөлдір Құсақтың сары топырақты,

Ат жақты жары

Жүз снаряд тигендей шұрық тесіктін.

(«Жабайы кептерлер»)

Қалай қиям өзгеге,

Өзіме өзім қимаған.

(«Жүретұғын кезінде»)

Сөйлестік басқа бір тілде біз.

(«Көк аспан оқалы жіп төкті»)

Түк қалған жоқ бұрынғы аусар еңседен

Шыққандай-ақ сот өтетін кеңседен

(«Күйге түсіп айтқан кезде...»)

Самарқанға салтанатты

Кернейіңді жүз өгіздей мөңірет

(«Өзбек әуенінен»)

Сүт иісің бұрқырап,

Жүлгеше ерке жүр кейін.

(«Көріп, тыңдап қанығам»)

Байќасањыз, Ж±матай µлењіндегі «Кµк орман, орман айнала» тармаѓындаѓы интонация мен «орман» сµзін ќайталаудан туѓан екпінніњ байланысынан-аќ жанды, серпінді µріс жасалып т±р.Экспрессивтік рењк тудырар сµздерді Ж±матай шебер пайдаланады.Мєселен, «Ішпеуге онда тырысар едім, Етер ем, шіркін, б±л ‰йді кµркем» - дегенде «шіркін» сµзініњ атќарып т±рѓан рµлі ерекше.Ол сµзді алып тастасаќ, сезімдік д‰ние емес, жай хабарлама болып шыѓар еді. Осы т±рѓыда, В.Виноградовтыњ экспрессивтік сµздердіњ поэзиядаѓы ќызметін ерекшелеуі мєн берерлік ѓылыми пікір деуге болады. [9. ]

«Сеніњ барыњ, сеніњ б±лай туѓаныњ қандай ѓажап, Ќ±дай-ау!» тармаѓындаѓы «ау» шылауыныњ ќызметіне ќарањыз.Б±л – грамматикалыќ форманыњ поэзия ќ±рауы.Ж±матайдыњ нєзік сезімі тасып, ќ±штарлыѓы асќындаѓанда «ау», «аќ», «ай» шылауларына мањдай тірейтіні аныќ. Сезім сол жерден тоят табады.Поэзия шамы да жанады.

Мысалы:

Шыѓар-ау ќыранша ±шып шањыраѓым,

Немесе:

Шєрбєт ішкіз ‰лбіреген ж‰зіњнен.

Болмаса:

Аппаѓым-ай, саѓан айтар сµздерім

Аузыма бір т‰спей ќойды-ау миымнан.

М±ндай экспрессивтік рењк тудырар шылаулар µзге Ж±матаймен т±стас аќындар поэзиясына да тањсыќ емес. Экспрессивтік мєнді ±тымды тєсіл пайдалану арќылы сезімді жеткізе бейнелеу Ќ.Мырзалиевке де тєн тєсіл.[9.]

М‰мкін емес тыњдауыњ елжіремей, балќымай,

Сµзбен жазбай тарихын, к‰ймен жазѓан, халќым-ай!

Мынау шешен шектерден сыр таптым – ау мен бµлек,

Б‰кіл далай келді ѓой кµз алдыма дµњгелеп

Немесе:

Боз дала ќ±шаѓыњды аш ќозыњ келді,

Міне, б±л жолдар Ќадырдыњ Ж±матайдыњ сезімді дєл жеткіэудегі тєсілімен ‰ндес екенін ањѓартады.

ХХ ғасырдың 60-90 жылдарындағы ќазаќ лирикасыныњ т‰рлік, мазм±ндыќ, кµркемдік т±рѓыдан ілгерілеткен лириктеріміз Т.Айбергенов, М.Маќатаев, С.Жиенбаев, М.Шаханов, Ж.Нєжімеденовтердіњ ќатарынан Ж.Жаќыпбаев та ойып орын алуѓа лайыќты. Олардыњ µлењніњ жанрлыќ ішкі ерекшелігіндегі ізденістері кейде тіпті де бір –бірімен жаќындай т‰седі. Мєселен, М±ќаѓали, Тµлеген, М±хтар, Ж±матайдыњ он бір буынды ќара µлењ ±йќасына жазѓан сезімдік µлењдері ырѓаќ, интонация жаѓынан бір-бірімен тым ‰ндес жатады.

Ж±матайдыњ:

Басќа жерге т±з тµксе де ±шпайман,

Аман ж‰рсем, Алатауды ќыстаймын

Ќос топшысы ќоналќада салбырар,

¦я-жайдан ±яттылау ќ±стаймын

Тµлегенніњ:

Есен –сау бармысыњдар, армысыњдар

Армысыњдар, ќария ќарлы шыњдар

Тµсінен керуен-керуен кµш µткен тау

Сен меніњ керуен –керуен алѓысымды ал,-

Шумаќтарын М±ќаѓалидыњ:

Кењ д‰ние, тµсіњді аш мен келемін,

Кењ д‰ние керемет ќалпыњменен

Ж‰рек болып кеудеме кірші меніњ,-

сияќты жолдар бірімен –бірі ертеден туыс, соншалыќ айырмасы жоќ жолдар сияќты. Б±л ырѓаќтыќ µлшем сонау «Ќаратаудыњ басынан кµш келедіден»бастау алады.

Ж±матай ќара µлењін б±л ‰лгісіне сезімдік лирикада ѓана соќса, М.Шаханов поэмаѓа да, сюжетті µлењ, баллада жазуѓа да ќолданылады. Мєселен, М.Шахановтыњ «Танагµз» поэмасыныњ жолдарын ќарањыз:

Ізгілік пен ізеттіњ баурайында,

Мама ќаздар самѓайтын ќойнауында.

Достыќ атты ќазына аралы бар,

Сонау Маќсат тауыныњ жайлауында.

¤тежан, Саѓидыњ да 11 буынѓа лайыќталѓан µлењдерінен осы сияќты ќ±лаќќа таныс ‰н бірден сезіледі. Ал, б±лардыњ бµлінетін жері – интонациялыќ айырмашылыќ. Осы жерден келіп, єр аќын стильдік даралыќ таныта бастайды. Стильдік ыњѓайластыќта кµріне т‰седі. Ќорыта айтќанда, лириктеріміздіњ барлыќ ізденістері: тілдік, образдыќ, жанрлыќ осы ќара µлењнен бастау алады. Жоѓарыда аталѓан аќындардыњ барлыѓы да ќара µлењмен бастаѓан. Сол арќылы жетіліп,соны сµз айтты. Ќадыр, Ж±мекен, М±хтар, Ж±матайлар ќара µлењнен енші алып, бµлек отау тікті. М±ќаѓали µле-µлгенше ќара µлењге ќызмет етті, µнердіњ тылсымына бойлады.

Єр талант µзін толыќ ашќанда барып, µзіне тєн стиль ќалыптастырады.[13.52] Ал ізденіс жолында олар ±лттыќ поэзиямыздыњ єр ќасиетінен ‰лгі алуы-зањды ќ±былыс. Мєселен, М.Шаханов µз творчествосын сазды лирикадан бастап, лириканы баллада жанрына сюжетті µлењге ойысып кетуі-оныњ µзін-µзі табуы. Ж±матай да тырнаќ алды туындыларымен танылып ж‰рген шаѓында, орысша µлењ ќ±рауѓа ќатты ќ±мартса керек. Б±л жайында сол кездегі «Октябрь туы» газетініњ мењгерушісі, Ж±матайдыњ єріптесі Сєкен Иманасов: «Сен ќазаќ жырыныњ т‰бін т‰сіріп ж‰рген ‰лкен аќынсыњ ѓой.Соњыњнан біраз жастарды да ертіп, «Ж±матай ќаѓанатын» ќ±рѓаныњды да естіп ж‰рміз. Орысшаны сол Олжастарѓа–аќ ќалдырсањ ќайтеді, тып-тыныш,-деп едім,ол т‰сінді ме, жоќ па білмедім,єйтеуір одан соњ орысша µлењімді тыњда деп мазаламайтын болѓан»,- деп есіне алады.[5.16] Осылайша, ќазаќтыњ ќара µлењіне ден ќойѓан Ж±матай нєзік, сазды лириканыњ соќпаѓына т‰сті.

«Кербез к‰шпен келдіњ де билеп алдыњ,

Келбетіњмен кеудемніњ жанды жерін»,- деген тармаќтаѓы «Кербез к‰шпен билеп алу» тіркесі санања ерекше ±ялайтын жања тіркес. Лириканыњ нєзік ќылын ‰збестен, сµздерді єсем жымдастырар биік талѓампаздыќтыњ кµрсеткіші б±л.

Қорытынды

Қорыта айтқанда, Жұматай Жақыпбаев – дүлдүл ақын. Жұматай өлеңдері өз дәуіріндегі кейбір ақындар шығармашылығы іспетті жалаң түршілдікке салынбай, көрген - білгенін, сезіп - түйгенін шынайы, қоспасыз, жүректен өріле шығуымен дара. Ақын өлеңдерінің бүгінде талданып, жүйелі зерттеле бастауы, түптеп келгенде, поэзиясының қуаттылығын, тілінің көркемдігі мен дәлдігін, өткірлігін мойындау. Жұматай – тума талант.Сондықтан, бойында ақынға, суреткерге қажетті қасиеттерді жазбай тану қиын емес.Сол даралығының жемісі – поэзиядаы сонылығы.

Біріншіден, Жұматай – оқымысты, көрген-білгені, іздегені көп ақын. Ақын тек көріп, ізденіп қана қоймай, сол түйгеннін поэзияға ұластырады. Қарабайыр фактіні әсем суретке айналдырады. «Поэзия» өлеңінде:

Сенем саған Филиппиндік

Химмерге арулардың сенгеніндей,-

деп осы қасиетін аңғартады.

Екіншіден, соны теңеулер мен жаңа метафора үлгілерін қалыптастырғысы келген қасиеті. Әсіресе, теңеу жасауда халық танымына жеңіл тіркестермен қатар қазақы түсінікке таңсықтау сөздерді жымдастыра теңеу тудыруы көңіл аударарлық. Мәселен,

Раджаша өспегенмен шіреніп,

Күндер кешкен күн жүзінен нұр еміп,-

деген тармақтардағы "раджаша" теңеуі біршама білімге қанық болмаса, қарапайым жандарға тез түйсінуге ауырлау тиері анық.

Үшіншіден, Жұматай шығыстық сазды лирика мен даланың жыраулық асқақ поэзиясын ұштастырып, жаңа бағыт, өзіндік сара жол салған ақын. Махамбет, Қазтуған, Сыпыралардың жауынгерлік рухын Науаи, Рудаки, Фзулилердің сазына салып өзгеше сипат береді.

Төртіншіден, Жұматай - серілік ғұмыр кешкен ақын. Тіліндегі қайталанбас қасиет, шумағындағы еркіндік пен өмірсүйгіштік соның айқын дәлелі.

Бесіншіден, Жұматай – өмірдің ащы дәмін татқан, мұңды ақын.

Мен қайтып енді өмірді кері сүремін?

Шөп жеген иттей басымнан шаш жеді мұңым.

Жақсылығымның да мен кеше жемісін көрдім,

Дәмін де таттым.

(Не деген ащы еді, інім?)

Осы қасиеттер топтасып, ғажайып өлеңдер, керемет поэмалар туғызуға түрткі болған.Белгілі ақын, аудармашы Әуезхан Қодардың тілімен айтсақ: "...мен ол кісінің өлеңдерін алғашқы оқығанымда французша жазылған ба деп қалдым. Өйткені Бодлер, Верлен, Ремболардың декаденттік – парнастық исі аңқып тұрды. Енді бір оқысам, өмір ләззаты мен махаббат ізетін дәріптейтін шығыс шайыры жазғандай болды. Енді бір қарасам, тегеурінді жыраулық рухы костюмін жарып жіберердей, психогенетикада зерттеле қоймаған тұңғиықтарға жетеледі. Ал егер де әзілсіз айтатын болсақ, мен Жұматайды қазақ поэзиясына тың да соны формалық жетістіктер енгізген, ойнақы интеллектуалдық әкелген советтік дәуірдің провинциализмінен ада, кең құлаш эпостық дүниетанымын биік мәдениетімен жеңе білген, пастораль, идиллиядан трагедиялық деңгейге дейін көтерілген лирик – ақын деп түсінемін.Ең ғажабы, ол лирик болғанда, жырау – лирик. Оның ең нәзік сезімдері – жыраулық дәстүрдің айнымас қасиеті елсүйгіштік сезімінен туындайды." Жұматай – осы қасиетімен дара.

1. Ж.Жақыпбаев "Кенежирен" Алматы – 2005ж, Раритет

2. З.Елғондинова "Менің ертегім" Алматы – 2005ж

3. З.Ахметов "Поэзия шыңы - даналық"

4. Ә.Тәжібаев "Өмір және поэзия" Алматы – 1960ж

5. С.Иманасов "Жұматай" Парасат журналы, 2007ж, N10

6. Х.Жүкел "Жас қазақ", 2006ж,

7. Жыр жұлдызы Жұматай. Шымкент келбеті – 2005 ж. № 27

8. Ә.Қодар. «Дәуір биігіндегі жаңашыл ақын». Руханият – 2005 ж.

9. Ш.Елеукенов. «М.Жұмабаев» Алматы – 1990 ж.

10. З.Қабдолов. «Сөз өнері» Алматы – 2007 ж.

11. Қ.Өмірәлиев. «ХV – ХІХ ғасырлардағы қазақ поэзиясының тілі». Алматы - 1976 ж.

12. Қ.Жұмалиев. «Әдебиет теориясы». Алматы – 1970 ж.

13. Б.Кәрібаева. «Қазіргі қазақ лирикасының поэтикасы». Алматы-1988 ж.

14. Ш.Елеукенов. «Әдебиет және ұлт тағдыры». Алматы - 1990 ж.

15. Әдебиеттану терминдер сөздігі. Құрастырғандар З.Ахметов, Т.Шаңбаев. А., «Ана тілі», 1969ж.

16. Дүйсенов М. Ақын мұраты. А., «Жазушы», 1967ж.

17. Ергөбек Қ. Арыстар мен ағыстар. Әдебиеттану:Сын әлемі. Алматы - «Қазығұрт», 2003ж.

18. Ергөбе Қ. Арыстар мен ағыстар. Шеберлік шеберханасы. Алматы - «Фомиант», 2004 ж.

19. Ергөбек Қ. Арыстар: Жазушы шеберханасы (Сәбит Мұқанов). Алматы- «ҚАЗақпарат», 2002 ж.

20. Қаратаев М, Нұртазин Т, Қирабаев С. Қазақ совет әдебиеті. Алматы - «Жазушы», 1985 ж.

21. Қирабаев С. «Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиеті». Алматы - «Білім», 2003 ж.

22. Қазақ әдебиеті: Энцклопедия. Алматы - «Білік»., 1999 ж.

23. Стиль сыры. Жинақ. (Редакциясын басқарған М. Н. Қаратаев). Алматы- «Ғылым», 1974 ж.

24. Уақыт және қаламгер: Әдеби – сын мақалалар.(Құрастырған Ғ.Доскенов). Алматы - «Жазушы», 1990 ж.

25. Ысқақұлы Д. Сынталқы. Алматы - «Сөздік – Словарь», 2005 ж.