- Осындай ірі туындыларды жазуда қандай қиындықтар болды?

- Творчествоның өз қиындығы болады. Жалпы алғанда ол – шындықты жазу болды. Соның салдарынан «Жер-бесіктің» оқиғалары өзгеріп кетті, тіпті «Беті тілінген тарғыл тастардағы» полигон туралы ауыз аштыртпады. Бірақ сол кезде де «Жапон шалдың өлеңі», «Херосима» деген өлеңдерім кітапқа шықты. Бірақ ол «Херосима» емес, «Шыңғыстау дегелеңі» деген өлең еді, «Шалдың өлеңі» дегенді «Жапон шалдың өлеңі» деп алдық. Баласы ақ қаннан өлген. Бізде қаншама жақын, таныс, достарымыз осы ақ қаннан өлді. Тіпті қарындасым да осы аурудан көз жұмды. «...шығармаларымның әрқайсысы екі реттен баспа терімінен қайтты. Ең соңғы бесінші хикаят болып табылатын «Қалампыр» атты тарауды жазып, «көлеңкелі мұңлы өмірге» сәуле түсіргім келді. Ол амалым да алдыңғы «Ұш, маған, ұш, балалығым» мен «Қар астындағы көбелекті» құтқармады. Көркем шындықтан күдерін үзген жазушы өмірлік шындыққа негізделген рет саны бойынша «Жол шетіндегі бала» деп аталатын үшінші, «Беті тілінген тарғыт тастар» атты полигондағы сынақты басынан кешкен өспірім туралы төртінші хикаятты жазудан бас тартты» . Творчестволықтан кейінгі қиыншылық осы, шындықты жеткізу. Үшіншіден, өз басымдағы творчестволық қайшылық, жүйке басымдағы қайшылық. Менің алғашқы екі кітабым да «Жүрегімде жұмыр жер» (1980), «Қоңыр қаз» (1978) атты поэзиялық өлеңдер жинағы болды. Одан кейін көркем проза жаздым, сын жаздым, көркем очерктер жаздым, жазудың қанша жанры бар, мен соның бәрінде жұмыс істедім. Бәрі де белгілі бір дәрежеде, белгілі бір деңгейде қолымнан келді. Мүмкін мен осы жанрдың біреуін ғана таңдап, мысалы поэзияны жазып кетсем, мен ешкім қайталамайтын бір із қалдырар едім. Прозамен кеткен кезде, онда да прозаны үлкен бір дәрежеге жеткізер ме екенмін? Өкінішке орай деректі прозаны қуып кеттім. Ол – Алаш идеясы. Осы жан-жақтылық менің бойымдағы қабілетімді аяғына дейін ашуға мүмкіндік бермеді. Ішкі сезім қайшылықтары – мен үшін үшінші қиындықтарың бірі болып табылады. Қысқаша айтқанда, біріншіден творчествоның өз қиыншылығы; екіншіден, шындықты жаза алмау; үшіншіден, жанрлық ұстамдылықтың болмағандығында, біреуін ғана ұстау керек еді.

– Өзіңіздің бір кітабыңыздың алғысөзінде: «Ойымды көркем жеткізе алатындай жазу қабілетін бергені үшін тағдырыма ризамын» - депсіз... Және өзіңіз айтқан проза мен өлеңдер, өзіңіз кітаптың алғысөзінде жазғандай, отыз жасыңызға дейін ғана жазылған дүниелер. Ендеше сіздің журналистикадан, көркем шығарма жазудан бас тартып, ғылым жолына бет бұрып кетуіңізге не себеп болды?

– “Адамның өз тағдыры өз қолында дейді ғой. Бірақ оған сыртқы әсер де ықпалын тигізбей қоймайды. Жалпы ғылымға келуімнің өзі тосын жағдай. «Қилы заман» туралы «Бейуақ» деген кітабым шыққаннан кейін Мұхтар Әуезовтің қызы – Ләйлә Мұхтарқызы шақырды. Мекемтас Мырзахметов ағамызды ықтап есіктен кіріп, енді отыра бергенімде: «Тұрсын Құдакелдіұлы, менің сізге үлкен өтінішім бар. Егер Әуезовтің аруағын сыйласаңыз, өтінішімнен бас тартпаңыз!» - деген бір ауыз сөзі менің өмірлік арманымды өзгертіп жіберді. Одан қалай бас тартасың? Кім Әуезовтің аруағын аттап кете алады? Сөйтіп, Әуезов музейіне келдім. Бірақ соның барлығында да мен жалған іспен айналысып жүрген сияқты болып көрінемін. Көркем шығармадан қол үзген күні мен өзіме ең қымбатты арман-мақсатымнан қол үздім. Қазір де көркем дүниеге аңсарым ауып, кеудем қызып, ойым құмығып кетеді. Сондайда өзімді мағынасыз ғұмыр кешкендей сезінемін. Бағын бәйгеде сынамаған жүйрік сияқтымын. Әлде «мисыз» болып тумағаннан ба екен? Жасырып қайтейін, әлі де еркін көсіліп бір шығарма жазғым келеді. Сен айтып отырған жиырма төрт пен жиырма тоғыз жас аралығында жазылған шығармаларым өзімнің алғашқы қадамым, байқауымның бірі болатын. Соның ішінде де ескере жүретіндей бір-екі дүние бар екен, оған да шүкіршілік.

Екіншіден, мен бұл салаға, енді қазір айта беруге болады, белгілі тұлғалардың ықпалымен келдім. Сол ықпалдың нәтижесі жуырда шыққан «Ұраным – Алаш!..» атты кітабым деуге болады. Бірақ бұл Алаш тақырыбына кездейсоқ келдім деген сөз емес. Мен жасымнан алашшыл боп өстім. Оқып жүрген кезімде сол үшін мектептен «уақытша сынақ үшін» шығарып жібергені де бар. Әуелі әдебиет сабағында, содан кейін әдебиет үйірмесінде: «Абай жолындағы» Әзімхан образын М.Әуезов неге жағымсыз кейіпкер етіп суреттеген? Әзімхан - Әлихан Бөкейханов па? Ол халқына, ұлтына жаны ашыған тұлға еді ғой. Сәкен Сейфуллин «Тар жол, тайғақ кешуінде» Ахмет Байтұрсыновтарды, Әлихан Бөкейхановтарды неге сүйкімсіз етіп көрсетеді? Олардың жаны қазақ үшін күйіп жүр ғой...»,- деп пікір-таласын ұйымдастырып, ақыры мектептен шығып кеткен кезім болды. Бұл сегізінші-тоғызыншы класта оқып жүрген кезім. Кейін университеттің екінші курсында ұстазым, профессор Хайыржан Бекхожин: «Менің қазақтың үлкен адамдарының алдында борышым бар еді. Сені солардың мұраларымен таныстырып кетейін. Ал көркем сөзді кейін де жаза жатарсың», - деп ұлттық кітапхананың арнайы құпия қорына алып барды. Тарихшы профессор Мұсатай Ақынжановтың қызы, марқұм Нұрболат Масановтың шешесі Сәуле апай жұмыс істейді екен. Сол кісінің арқасында мен үшінші курста құпия мұрағаттағы Алаш ардагерлерінің мұраларымен толығымен танысып шықтым. Соның нәтижесінде Олжас Сүлейменовтің сұрау салуымен 1987 жылы Жоғары сотта «Алашорда» қайраткерлерінің ісін қайта қарағанда әдеби сарашы болдым. «Ұраным – Алаш» атты кітабымдағы тергеу деректері сонда жинақталды” .

– Қағаз бетіне түспей немесе баспаға ұсынылмаған шығармаларыңыз бар ма?

– «Беті тілінген тарғыл тастар», «Жол шетіндегі бала» бес беттік әңгіме болса да, деректі проза ма, дерексіз проза бола ма, әйтеуір өзімен-өзім отырып, арылып соны жазғым келеді. Мен өзімді көркем шығарма арқылы аңсарымнан арыла ақтарыла алдым деп есептемеймін. Көркем шығармаларымның барлығы 23-29 жас аралығында жазылды. Бұл – жас қиялдың буы.Одан кейін алаш идеясының дертіне шалдықтым. Р.Ролланның «Жан Кристоф», Д.Лонданның «Мартин Иден», М.Әуезовтің «Абай жолының» жалғасы ретінде роман жазу туралы ой бар еді. Кейінгі мақсатым – Алаш интеллигенциясының тағдырын жеткізу болатын. Енді оның барлығы орындалмаған мақсат боп қалды. Ал ондағы идеяны «Бесігіңді түзе!..», «Бесігіңді аяла!..», «Бесігіңді ұмытпа!..» атты әфсаналарда айттым-ау деп есептеймін. Идея жетті, бірақ көркем шындық қалып қойды.

– Кітабыңыздың алғысөзінде «Аңғал да қарапайым шындық» деген әдебиеттің бір жазу тәсілі деп көрсетесіз. Бірақ бұл сөздерді бір емес, бірнеше жерде қайталап айтып, сіз оқырмандарыңызға басқа бір дүниені көбірек мегзейтін сияқтысыз?

– Менің айтып отырған натурализмім. Ол ХІХ ғасырда басталған, қазақ прозасында да бар. Натурализм дегеніміз өмірді сол өз қалпында әсерлеусіз суреттеу. Өмірде қалай болса, оны көркем әлемде де солай суреттеу. Ал аңғал дегеніміз – ол табиғи болғандықтан да аңғал-саңғал, ешқандай сенің көркем еркіне бағынбайды, сол табиғатында қалай болса, тура солай берілуінде. Оған сыртқы дүниенің қатысы жоқ. Мысалы, «Қар астындағы көбелектегі» кішкентай балаға өзінің сол кішкентай әлемінен басқа ешқандай әлем әсер етпейді. Өзінің ғана әлемі. Өзі де қорғансыз, өзі де жалаңаш, бүкіл әлем соған ғана қатысты қар астындағы көбелектей өзінің ғана әлемі және де ол тек өзіне ғана қатысты, сыртқы дүние ешқалайда әсер етпейді. Бала үйге келсе де, жылытатын ошақ жоқ, қар астындағы көбелек сияқты. Сол аязда қалған жетім бала, жүгіріп барып қар астындағы көденің жымында құндақталып қалған көбелектің тағдырындай қурай арасына тығылады, анадай жерде тұрған үйіне «халық жауының үйі» деп кіргізбейді. Бұл - өмірдегі шындық.

– Кейіпкердің «мені» мен жазушы «мені» арасындағы қарым-қатынас қандай?

– Өте күрделі құбылыс. Екеуін екі бөлек қарастырсаң, ол екеуі екі түрлі әлем. Өмірлік шындық, көркемдік шындық деген бар. Кейіпкердің «мені» – көркемдік шындықтың «мені», жазушының «мені» - өмірлік шындықтың «мені». Жазушы кейіпкерін өзі қолдан жасап отыр. Жазушы кейіпкерді өзі өмірге әкеліп араластырып отыр. Міне, жазушының ұсынылып отырған шындығы ол - жазушының «мені». Сол жолда кейіпкер қалай дамиды, содан жазушының «мені» кейіпкердің «меніне» айналады. Кейіпкердің «мені» ол әлгі шындықтың ішіндегі жазушының жан сыры деп ұғуға болады. Қимайтын жан сырын ғана кейіпкерінің «меніне» береді, сүйіктісіне айта алмайтын өте нәзік шындықтарды ғана кейіпкерлерінің «меніне» қиып тұрып жеткізеді.Екі «мен» де бір «мен». Қос көріну, адамның екіге жарылуы дейді ғой, міне осы. Бір адам өмірде заңдылықтармен өмір сүреді, бірақ ойы-қиялы мүлдем басқа болатын сияқты құбылыс.

Абдрахманова Мадина ҚарМУ түлегі

Қарағанды қаласы, 2009 жыл

*** *** ***

– «Құны жоқ ғылым». Қазақ ғылымына қатысты осы пікір қазір арагідік болса да айтылып жүр. Сіз де «жалған ғылым» мәселесін жиі көтеретін болдыңыз. Мұның себебі неде?

– Қазақтың ғылымы қазір темір жолдың бойынан тыс жерде вагон сүйреткен паровозға ұқсап бара жатыр. Темір жол жоқ, бірақ, паровозбен состав кетіп бара жатыр. Қайда кетіп бара жатыр, қандай жолмен кетіп бара жатыр, жалпы, орнынан қозғалды ма, оны ол араға кім көтеріп апарды, ешкім білмейді. Сонда бұл, «жалған ғылым» емей немене? «Жалғaн ғылым» сөзін жаным әбден күйген соң айтамын. Heгe? Өйткені қазір біздің ғылым деп жүргеніміздің көбі, мен бұл арада қоғамтану саласын айтып отырмын, көпірме идея, көбік нәтиже. Жалған тақырып пен көлгір талдауға құрылған. Нәтижесі ғылыми ой ретінде ұйымаған. Себеп – ғылым мен білім саласы туралы дүниежүзінде қанша келісім-шарт үлгісі болса, соның бәріне кезінде қол қойыла берген. Енді одан бас тарта алмайды. Ал, соны кезекті министрдің пәрменімен кезінде жүзеге асырған ұсақ шенеунік, қазіргі комитеттер мен департаменттегі орта шенеуніктер өздерінің қателігін әшкерелеп алмас үшіп нығыздағанның үстіне нығыздап, қасарысып дес бермейді. Жұмырланып кеткен ол тамырды үзіп тастау тек Президенттің ғана қолынан келеді. Ол үшін тәуелеіз ғылым туралы жарлық керек.

Сөзім дәйектірек болуы үшін дәлел келтіре отырайын: Халықаралық математика ғылымының қабырғалы тұлғасының бірі Нұрлан Темірғалиев деген профессор бар. Сол кісі осыдан 4-5 жыл бұрын: «Қазақстан ғылымы жалған ғылымға бойын үйретіп барады, бұл – өте қауіпті бағыт» деп күйіне айтқан еді. Арада екі-үш жыл өткенде, басқаны былай қойғанда, сол математика ғылымының өзінен, анау-мынау емес, бес бірдей (!) диссертация жалған формуламен шығарылған есепке құрылыпты! Сұмдық па? Сұмдық! Ал, енді қоғамтану ғылымына, оның ішінде тарих пен әдебиетке келсек, біз жалған ғылымға толығымен көшіп болдық. Екі мысал келтірейін, біріншісі: Қазақ автономиясының мемлекет болып жарияланғанына 90 жыл толды. Автономиялық республика 1920 жылы қазан айында жарияланды. Ресей болсын, әлемнің өзге елдері болсын, кезінде құрылған сол мемлекеттің негізінде Қазақстан тәуелсіздігін таныды ғой. Айтайын дегенім, Қазақстанның ұлттық мемлекеттік территориясының бекігеніне де 90 жыл толды. Яғни, құжатқа 1920 жылы 24 тамыз күні Ленин қол қойған. Қазақ жерінің шет-шегін белгілеу үшін бес ай айтысып-тартысып жүріп, Ахмет Байтұрсынов пен Әлихан Бөкейханов кеңесші ретінде бірде Ленинге, бірде Сталинге кіріп жүріп, Қазақстан автономиясының мемлекеттік шекарасын бекітті, Әлімхан Ермеков баяндама жасады. Соған 90 жыл толып кетті. Айтулы дата. 90 жыл атап өтетін нәрсе ме? Әрине, атап өтетін үлкен дата! Алаш партиясының құрылғанына да 90 жыл толып кетті. Оның бағдарламасымен кім танысып, кім есіне алды? Сол Алаштың идеясы не еді? Неге тарихшыларымыз бұл туралы жұмған аузын ашпайды?

Біздің университетте (Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті) осыдан бір жарым жыл бұрын студенттер кездесуге шақырды. Бардық. Оларды қолдан келгенше Алаш идеясымен таныстырдық. Бір ай өткен соң, жаңағы жастар «Біз екіге бөлініп, таласып жатырмыз» деп маған келіп тұр. «Не болды?» деймін ғой. Олардың жартысы: «Қазақ халқының жауы – Әлихан Бөкейхан. «Алашорда» үкіметі – қазақ мемлекеттігін сатқан үкімет. 1991 жылға дейін Қазақ мемлекеттігі болған жоқ, шекара болған жоқ. 1991 жылы Қазақстан тәуелсіздік жариялаған соң ғана шекара анықталды» деседі. Қалған жарты топ шыр-пыр болып оларға қарсы шығады. «Мұны қайдан шығарып алдыңдар» деймін ғой оларға. Олар беттері бүлк етпестен: «Тарих пәнінен беретін ұстаздар солай дейді, тарихта солай жазылған» деседі. Мен таңғалдым. Тарих ғылымының осыншалықты көрсоқырлыққа ұрынғанына жағамды ұстадым. Ең құрмаса тарихи оқиғаны, түрлі жағдайларды рет-ретімен жүйелеп, ақ-қарасын ашып алуға болар еді ғой. Сөйтсем, сондай тағылым беретін жалған оқулық жазылыпты. Біз қазір сол жалған тұжырымдардың өзін «ғылым» деп зерттей бастадық. Meн ғылымдағы мұндай топастықты, можантопайлықты, тіпті, айтқым да келмейді. Бірақ айтпасаң, сөздің ғана ағасы емес, қазақ өлейін деп тұр.

– Сөзіңіз аузыңызда, қазір Әлихан Бөкейханов пен Мұстафа Шоқайды қарсы қоятындар да бар. Бұл кімге, не үшін керек?

– Бұл – ұлттық берекенің емес, алашты ірітудің айласы. Бар сылтауы – «түркістандық идеологияны насихаттады» деген желеу. Ал, түркістандық идеология – түркі идеясы емес, ол өзінің маңызын жойған, жүзеге аспаған, уақытша саясат арқылы жүзеге асырылуға ұмтылған мемлекеттік құрылым. Ортақ Түркістан мемлекетін құру идеясын ұсынған – большевиктер. Оның авторлары – Ленин, Троцкий, Сталин, солар жіберген кеңес үкіметінің өкілдері – Түркістан коммунистік партиясының бірінші хатшысы, Түркістан Атқару комитетінің төрағасы, «Мусбюро», «Түркістан комиссиясы», жергілікті ұлт өкілдерінен Тұрар Рысқұлов, Усманқожаев, Қожаев және Мінәуар Қари, Мұстафа Шоқай.

Әрине, Мінәуар Қари мен Мұстафа Шоқай большевиктерсіз Түркістан мемлекетін құруды көздеді. Мұны түсіну үшін сол тұстағы партиялық құжаттарды парақтап шықса, жетіп жатыр. Кексе тарихшылар партиялық құжаттарды жатқа біледі, ал, бозөкпе тарихшылар – саяси сауатсыздық пен тарихи сауатсыздықты жою мектебінен өтпегендер. Әйтпесе, Қоқан автономиялы республикасының тұңғыш премьер-министрі Мұхамеджан Тынышбаев ай жарым уақыттап кейін лауазымнан неге бас тартты? Ол кезде бұрынғы Бұқара мен Хиуа, Қоқан хандығы өз алдына дербес мемлекет болатын. Өзгесін былай қойғанда, осы үш мемлекет бір-бірін мойындап болмаған еді. Большевиктер соның басып біріктіру үшін ортақ Түркістан мұсылман мемлекетін құруға мүдделі болды. Тарихшылар көбіне істің мән-жайына сол кездегі қалыптасқан тарихи жағдайға байланысты баға бермей жатып, үстірт, жалаң идеяны бетінен қалқып кетуге бейімделіп барады. Бұдан сақ болған жөн. Оның ар жағында қандай астар бар? Соны ашып, нақты бағалап, тәуелсіз Қазақстанға пайдасы тиетін тұжырымды ұсынғаны жөн шығар деп ойлаймын.

Мысал айта отырайын. Бір тарихшы, профессор бауырымыз кеңесте «Алаштың қателігі – Түркістан идеясын мойындамағаны» деп сөйлеп тұрды. Шыдамадым, өз пікірімді білдірдім. «Егер Алаш партиясы, яғни, «Алашорда» үкіметі Түркістан идеясын мойындайтын болса, онда қазіргі тәуелсіз Қазақстан мемлекеті болмаған болар еді. Ал, қазақ мемлекетінің жалпы Орта Азия мемлекеттерінің құрамында, бес облыстың көлемінде өмір сүріп жатқанын қайтіп көз алдыңызға елестете аласыз? Және сол кезеңдегі тарихи, саяси, шекаралық жағдай қандай еді?» деп сұрақ қойдым. Үндемеді. Шынтуайтына келгенде, ол кезде солтүстік алты облыс – Семей, Қарағанды, Ақмола, Көкшетау, Кереку, Қызылжар Батыс Сібірге, ал, солтүстік батыстағы – Торғай, Қостанай, Орал облыстары Орынборға, Алматы, Тараз, Шымкент, Қызылорда, Атыраудың жартысы, Маңғыстау түгелдей Түркістанға карайтын. Miнe, қазақ жері өстіп үшке бөлініп жатты. Ал, «Алашорда» автономиясы сол кездегі Торғай, Қостанай, Орал, Орынбор аймағын ғана қамтыды. Осыны ескере келіп, «Алаш» басшылары тәуелсіз Қазақ мемлекетін құруды ұлттық және саяси мақсат етіп қойды. Бұны ұсынып отырған, әрине, Шоқай емес, Бөкейханов.

Енді Мұстафа Шоқайға келейік. 1918 жылы түске дейін өткен жиналыста Мұстафа Қоқан мемлекетінің төрағасы болып сайланады, алайда, екі жарым сағаттан кейін қызылдардың шабуылы басталып, Шоқай бас сауғалап ол жердей әрең қашып құтылды. Міне, көрдіңіз бе, Қоқан мемлекеті де, Бұқар мемлекеті де, Хиуа мемлекеті де Түркістанды және оның жаңа Премьер-министрін мойындап үлгерген жоқ. Егер, Тұрар Рысқұлов айтқандай, Түркістан мемлекеті құрылатын болса, онда осы күнгі Қазақстанға қандай сыбаға бұйырар еді, шығыстағы, солтүстіктегі, батыстағы облыстар қайда қалар еді?

Өздеріңізге мәлім, біз өзбектен «Түркістан» деген атауы ғана бар, он-он бес үйден құралған ауылды қайтарып ала алмай қойдық. Ал, бес облысты олар өлсе бере ме бізге?! Жоқ! Ешуақытта! Батыс Қазақстансыз қандай Түркістан мемлекеті болуы мүмкін? Сондай-ақ, Батыс пен Шығысты Сібір мемлекеті, яғни, Ресей бізге бермес еді. Miнe, түркістандық идея дегеннің астарында осындай тарихи кілтипан жатыр.

Ал, жеке бастарына келетін болсақ, Әлихан мен Мұстафа аға мен інідей, ұстаз бен шәкірттей болған. 1914 жылы Бүкілресейлік Мұсылмандар мәжілісінің қарсаңында Санк-Петербургта оқып жүрген Мұстафа Шоқайды Әлихан Бөкейханов шақыртып алып: «Сен қоғамдық іске аралас, қазір мұсылмандар құрылтайы өткелі жатыр, соған құжаттарды даярлас. Сол жиында тұңғыш peт тәуелсіздік жөнінде мәселе көтеріледі. Соған көмектес» деп іс-қағаздарды әзірлеуге тартқан еді. Мұстафа Шоқай – бірегей, үлкен тұлға. Оған дау жоқ. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары оның шығармаларының жарыққа шығуына да араласқанмын. Оқыдым, таныдым. Халықаралық деңгейдегі ірі саяси қайраткер. Бірақ, біз тұлғалардың еңбегі мен орнын дұрыс ажырата білуіміз керек. Өйткені, онда ұлт тағдыры жатыр.

– Сонымен қорыта айтқанда, Алаш арыстарының алдындағы парызымызды орындай алдық па?

– Қазақ ұлтының алдында қазір алаш ардагерлерінің еңбектерінің ішіндегі идеясын алып, тұжырымдап шығару міндеті тұр. Тіл туралы жазғандарын тілшілер, әдебиет жөніндегісін әдебиетшілер, тарих жайлы айтқандарын тарихшылар жан-жақты зерттеп, қазақтың ұлттық идеясына алып келу парызымыз. Шыны керек, біз қазір әлі күнге дейін олардың сотталғанын, қудаланғанын, түрмедегі өмірлерін айтумен жүрміз. Бұл да керек. Бірақ, олардың әрқайсысын көлеңкеден алып шығып, жан-жақты зерттеп, талдап елге ұсына білуіміз қажет. Біз сонда ғана ұлттық идеямызды негіздейміз.

№13, 3 ақпан, 2011 жыл. 10 бет

-Қазіргі қазақ әдебиеті-өзінің сыртқы шапанын сыпырып тастағанымен де, сол кеңес тұсындағы қазақ әдебиетінің бел баласы күйінде қалып отыр. Өйткені бұл күндері қалам қайратын көрсетіп жүрген қабырғалы қаламгерлер де сол мектептен шыққан. Тәуелсіздік алғаннан кейінгі талап иелері сөз өнерінің табалдырығын енді аттап жатыр. Әзірше олардың қатарынан қазақ әдебиетінің даму деңгейін анықтайтын шығарма жазған талант иесі шыға қойған жоқ. Әдебиеттің бар жүгін көтеріп тұрған да сол сақа сарбаздар. Олардың иығы әлі рухани салмақтан босаған жоқ. Қайта екінші тыныстары ашылып, бұрынғы арманды мақсаттарын орындауға ұмтылып, талантын барынша байсалдандыра түсуге мүмкіндік алды.

Мысалы, осы жылдары Мұхтар Мағауин мүлде жаңа қырынан көрінді. Енді бұл жазушының шығармашылық өмір жолын „Тамыздан соңғы әңгімелеріне” дейінгі Мағауин және „Тамыздан соңғы әңгімелерінен” кейінгі Мағауин деп бөліп қарастыру қажеттігі айдан анық. Өйткені „Тамыз әңгімелері” мен „Одағай әңгімелердің” кейбірінің тақырыбы романның жүгін көтеріп тұр, орындалу әдіс-тәсілдері де, баяндау мәнері де, ішкі ырғақтары да, түрлік құбылтулары да мүлдем өзгеше. Оның «Жармақ» романында қазақ әдебиетінде жетімсіреп қалған сюрреализм де, экзитенциализм де, модернизм де, постмодернизм де, символизм де, авангардизм де, еркін ырғақ пен кеңістік те, сана ағымы да, эсселік сыйпат та бар. Кейде осыншама көріністердің барлығы бір Мұхтар Мағауиннің әңгімесінің бойынан табылып жатады. Бұл туындылардың ең құбылысты құдіреті сол, мұның барлығы әдейі жасалған „әдеби сынақ” емес, тұтасымен құйылып, келісім тауып тұруында. Мүмкін рухани тәуелсіздіктің көркем сөзге берген ерекшелігі осында шығар. Қ.Жұмәділовтің „Дарабоз” романындағы тарихи көркем талдаудың өзі де қазақтың көркем ойлау жүйесіндегі соны нышан. Сондай-ақ, Т.Нұрмағамбетовтің, Ә.Асқардың, Т.Әсемқұловтың, Нұрғали Ораздың, Т.Зәкеннің, Р.Мұқанованың, М.Омарованың шығармаларының деңгейі жоғары, тілі ұтқыр, тіпті күрелі тіркеспен жазса да Д.Амантайдың көркем әлемі оқшау. Поэзиядағы Ж.Бөдештің, Т.Медетбектің, Н.Айттың, Е.Раушанның, Г.Салықбаеваның жаңа қырынан ашылуы елемейтін әдеби құбылыс емес. Ал Т.Шапайдың сыни көркем көзқарасы қандай да бір ойлы да сыншыл талғамға сай. Бұлардың жазушылық көзінің сұғы адам жанының қалтарыстарына тереңдей қадалған. Қаламы кеңес тұсында қағаздың бетіне сенімді түрде батырыла түскен бұларды қай кезеңнің жазушысына жатқызамыз? Сондықтан да уақыт межесімен бөлгенімізбен де бәрі де қазақ әдебиетінің өкілі болып қала береді.

Менің ойымша, уақыт өте келе көркемсөзді бұлай жіктеу жойылады. Өйткені жалпы көркемсөздің заңдылығы, оған қойылатын талаптар, шығармашылық психологиясы өзгермек емес. Тек идеялық, тақырыптық және көркемдік әдіс-тәсілдердің еркіндігі ғана олардың ара жігін ашады. Том-томдап роман жазу, жоспарлы түрде жариялау, ұқыптылықпен насихаттау дәстүрін өмірдің өзі жағаға қақпайлап шығарып тастады. Енді олай жазу келмеске кетті. Оның есесіне жанама оқиға қосып, айтарыңды бұғып, бұқпантайлап емеуірін танытып көлемді көбейтпей, нысаныңды ашық та көркем баяндау мүмкіндігі туды.

Ал шындығына көшсек, қазір қазақ әдебиетінде бір толқын мен екінші толқынның алмасу кезеңі жүріп жатыр. Екі толқын бір-біріне қосылып үлгергенше оның арасында уақытша бос кеңістік қалатыны белгілі. Мәселе сол үзілістің қаншаға созылатындығында. Өнердегі бұл өтпелі құбылысты саралау үшін сыни пікірді қажетсініп отырғанымыз шындық. Бар кілтипанымыз сонда ашылады. Ал оған уақыт та керек.

-Әдебиетімізді одан әрі дамыту үшін не істеу керек?

-Мұның жолы біреу емес, сан тарау. Әдебиет дегеніміз – тал бесіктен бастап жер бесікке дейінгі адамның ой-сезімін шүйкелеу. Ал ұйымдастыра білумен көркем шығарма жазылмайды. Кез-келген шара туындының жазылуына, басталған шығарманың аяқталуына, басылуына себепкерлік жасауы мүмкін. Бірақ әдебиетке тақтақ жол жараспайды. Тіпті зиянын тигізеді. Онсыз да күлдібадамнан құтыла алмай: қайсысы – шын әдебиетке жатады, қайсысы – желікпен жазылды, соны анықтап, араша тілей алмай жүргенде, үлкен науқанға ұрынып, науқасымызды асқындырып алуымыз мүмкін. Менің ойымша, біз ең бастысы осындай өтпелі тұста талғамымызды төмендетіп алмау үшін күресуіміз керек. Егер көркем ой, көркем талғам, оқырман талабы биік болса, басты табысымыз сол болар еді. Ал әдеби шығарманың өтемі деген-өте күрделі, әрі қат та ділгір мәселе. Егер де шығармасының қаламақысы өзін өзі қамтамасыз етуге жетсе, онда бүгінгідей жазушылардың барлығы жалданып жұмыс істегеннен гөрі, шығармашылықпен бірегей айналысуға, ойын еркін игеріп, алаңдамай жұмыс істеуге мүмкіндігі туар еді. Әрі қарай көркем талғамның өзі іріктеп, әдебиеттегі орынын анықтар еді.

Егер де шын зиялы, бәсекеге қабілетті елдің қатарына қосыламыз десек, онда көркем әдебиетті алға шығаруымыз керек. Көркем ойлау жүйесі қалыптаспаған, көркем ойлау дәрежесі өспеген, көркем түйсігі төмен ел – ешқашан да ақыл бәсекесіне шыдай алмайды. Орташа ғана ойлау қабілетіне ие, өзгеге рухани тәуелді, жалтаңкөз, можантопай мүттайым ұлт боп қала береміз. Надандығымызды, рухани тәуелділігімізді, баспақшылдығымызды бұрын біреуден көріп келдік. Ендігі құлдық психологиямызды кімнен көреміз? Әдебиеттің ендігі даму жолы – еліміздің рухани тәуелсіздігі үшін жасаған батыл қадамдарына, ал еліміз, әдебиеттің көркем ойлау дербестігіне, жұртымыздың – көркем талғамын жоғары деңгейде сақтап қалуына ұмтылуына тікелей байланысты. Бұл – қызыл сөз емес. Бұрынғы отар елдердің басынан кешкен сүркілі. Оны жеңе алмаса – бүгінгі өкінішіміз, ертеңгі күннің ертегісі сияқты көрінуі нақты шындық екеніне еш күмәнім жоқ.