Сыр сұхбат «Отырар кітапханасын» қайта тірілту ойда бар

- Жаһандастырудың екпіні күшейген сайын ұлтгық мәдениетіміздің тарихы мен ерекшелігін баянды түрде тиянақтап, жалпыға ортақ тоғытпа мәдениеттің тобырынан арашалап қалуды қамтамасыз ету - ұлттық рухани тәуелсіздігіміздің басты кепілі. Жаһанданудың қандай бағытта дамитыны, оның рухани мәдениет үшін қандай із қалдыратыны қазір беймәлім. Мұны ілгері ел зиялылары да мойындап, оған алаңдай қарап отыр. Ақпарат ағындары адамзаттық өркениеттің жетістіктерін топан суындай шайып кетпес үшін тиісті қауіпсіздік шараларын да қарастыруда. Ал оның бірден-бір таным тамыры - кітапхана. Ақпараттандыру жүйесі барынша дамып, адамды кітаптан аулақтата түскен сайын, зиялы жұрт соғұрлым классикалық кітапхана жүйесін дамытуға ерекше ынтамен құлшыныс білдіруде. Есте жоқ ескі заманнан бастап адамзатгық құндылықтарды сақтап келген ежелгі Египеттің өзі Александрия кітапханасын қалпына келтіріп, ежелгі өркениеттің нысанасы ретінде белгі қойып, әлемдік ақыл-ойдың назарын аударуының басты себебі де - сол. Қазір үйінде отырып компьютердің тетігімен әлемді аралап шығатын, бірақ басып тұрған табанының астында күлтөбеге айналған қазынаның жатқанынан бейхабар, көшпелілер өркениетінен бейхабар, көзбен көріп, қолмен ұстамаса ештеңеге сенбейтін ысқаяқ ұрпақ өсіп келеді. Рухани тәуелсіздік тектік түйсігіне толық сіңіп болмаған, ұлттық санасы ұйымаған, компьютерді еміздіктеп өскен жаңа қазақтарға жаһандық үйлестірудің қандай қауіп әкелетіні белгілі. Ал «Отырар кітапханасын» құру – қай жағынан алсақ та, біздің рухани дүниемізді жаңғыртуға бағытталған сан-салалы жоба.

– «Отырар кітапханасының» жоспары-тұжырымдамасымен толық таныспыз. Осы жоспар толығымен іске асатын болса,әлемдік өркениеттегі «Отырар кітапханасын» жоғары деңгейде жаңғыртар едік. Бұл біздің рухани дүниемізге қосылған сүбелі дүние болмақ. Ол жағын сіз қалай пайымдап, таразылар едіңіз?

– «Мәңгілік ел» идеясына негізделген Ұлы Даланың руханияты қадым заманнан тамыр тартады. Тұжырымымен құбылысы ерекше түркілік таным мен тарихи-көркем құндылықтар адамзаттың өркениет кеңістігіне өз үлесін қосты. Ежелгі Эллада мен көне Қытай жылнамаларындағы жазба мұралар соны толық растайды. Дунь-хуан (Қытай) мен Дунай (Еуропа) арасындағы сақ, скиф, ғүн, түркі, оғыз, қыпшақ дәуіріне қатысты Пазырық, Берел, Ертіс, Есік, Талас, Орхон, Енесей, Селенгі, Бұғыты, Отырар, Түркістан, Бату Сарай мен Сарай Берке, Сығанақ, Күлтөбе қорымдарынан табылған қазба айғақтар мен тұңғыш әліпбилік жазулар түркі өркениетінің даму деңгейінің ежелден-ақ жоғары болғандығын танытады. Ұлы Дала арқылы өткен «Ұлы Жібек жолы» Шығыс пен Батысты шатастырған өркениеттің көпірі болды. Еуразия кеңістігін мекендеген түркі қағанаттары олардың өзара алаңсыз араласуына кепілдік берді. Батыс пен Шығыстан өздері де үйренді, өзгелерге де үлгі көрсетті. Алтын мен күміс пайзілерге, қайыңтозы мен «мәңгілік тастарға», өгіз терісіне, қағазға басылған жазулар, теңгелердегі таңбалар соның айғағы. Мұны Герадот пен Страбоннан (б.д.д-У-ІІІ ғ), Сыма-цыян мен Бань-Гудш (б.д.д. II—II ғ.), әт-Табариден (IX ғ.) бастап Дулатиға (ХҮ-ХҮІ ғ.) дейінгі тарихшылардың жазбалары толық растайды. Сондай асыл қазыналарды, күлтөбелер мен қорғанға айналған «даналық үйлерінің» үйіндісін заманалар бойы бауырына басып, сақтап келген Ұлы Даланың өзі де табиғи кітапхананың міндетін атқарды. Алайда, оларды бір орталыққа шоғырландырып, жинақтаудың, сақтаудың мүмкіндігі болмады. Алаш ардагерлерінің мұрағаттары да талан-таражға ұшырады. Тіпті таяу жылдарда өмір сүрген дара тұлғаларымыздың қолжазбалары мен мемориалдық-коллекциялық кітапханалары соңғы кезде кездейсоқ адамдардың қолына түсіп, ізін жоғалта бастады, барының өзі қараусыз қалып барады. Барымызды бауырымыздан шығарып алған өкініштерімізді еске алсақ өзегің өртенеді. Мысалы, осы сирек кітаптармен тікелей айналысып жүрген адамның нақты мағлұматы бойынша, осыдан бірер жыл бұрын Өзбекстаннан, Тәжікстаннан, Қырғызстаннан, Қазақстаннан жинақталған толық бір «КамАЗ» сирек кітаптар мен құнды мұралар жасырын дала жолымен Ресейге жөнелтіліпті. Ал бұдан жиырма жыл бұрын Түркістан мен Отырар өңіріне келіп көне кітаптарды Ташкентке тиеп әкетіп бара жатқан жүк мәшинесін тәркілеу туралы өтінішімізді аудандық бірінші хатшыға жалынып жүріп өткізе алмағанбыз.

Соңғы жылдардың өзінде тек көне мұраға көз қиығын салып жүрген адамдардан атүсті мәлімет алғанымыздың өзінде бір айдың ішінде 5 мың құнды кітап пен қолжазбаны жинақтап алатындай мүмкіндік бар екен. Жақсыбек Құрманбеков Баба-Атаның түбіндегі жар жағасынан тауып алған екі қап ескі кітапты, жазушы-этнограф С.Кенжеахметұлы жетпіс жыл ел мекендемеген қыстаудың күлтөбесі мен қорғандардан жүзге тарта құнды мұраны (ішінде А.Байтұрсыновтың «Әліпбиі» бар), Сара Көлбайқызы елуге тарта аса сирек қолжазба кітаптарды орталыққа тапсырды. Өлкетанушы Клара Әмірқызы Ақан серінің кітапханасында сақталған «Төрт дәруіш» кітабын ұсынды. Семейдегі ескі үйдің жертөлесінен 300-ге тарта кітап сақталған қойма табылыпты. Ал «шығыстың жеті жұлдызының» бірі Жамидің қолжазбасы Алматыда жеке адамның қолында сақтаулы. Ақмола мешітінің кітапханасымен танысып шыққанымызда онда 300-ден астам әдеби-мәдени, ғылыми кітаптар сақталыпты. Соның ішінде түркінің көне күнтізбесі туралы ғылыми жазба да бар болып шықты. Қазақстандағы өзге мешіттерде не сақталғаны әзірге белгісіз. Қалталы көпестің қармағында кеткен Шымкенттен табылған көне «Құранның» қазіргі жай-күйі әзірше беймағлұм. Бұған қоса, республиканың үлкенді-кішілі кітапханалары мен мұрағаттарында 100 мыңға тарта қолжазбалар мен қолжазба кітаптар бар екені мәлім. Олар толықтай ғылыми айналымға түспей, шикізат күйінде жатыр. Сақталу күйі де белгісіз. Деректану орталығын құру қажет деген пікірдің жиі айтылуы да сондықтан. Қазір әр мекеменің қоймасында күтімді-күтімсіз жатқан құнды мұраларды бір орталыққа жинап, реставрациялауға ұмтылған дұрыс. Шағын мекемелік мүдделерді ұлттық мүддеге ұйыстыру қажет.

– Сіз осыдан бірнеше жыл бұрын Египеттегі атақты Александрия кітапханасында болдыңыз. Олардың бізден артықшылықтары, үйренуге тұрарлық тұстары қандай?

– Бұл сапар мен үшін тосыннан басталды. Иманғали Тасмағамбетов Премьер-министр кезінде шақырып алды да: «Қазақ тарихы мен руханиятына қатысты дүние жүзіндегі барлық деректерді бір орталыққа жиып, оны ғылыми айналымға түсіретін «Отырар кітапханасының» болашақтағы даму бағдары мен тұжырымдамасын жасап, республика жұртшылығының назарына ұсын, Александрия кітапханасын арабтар қалпына келтірді. Біз де өзіміздің Отырарымызды тірілтіп,осыдан мың жыл бұрын да әлем өркениетінің бір отауы болғанымызды бүкіл әлемге жаңа Астанада көретін кез келді. Кітапхананың және ғимараттың тұжымдамасы мен жобасын бір жарым айдан кейін талқылаймыз. Соған дайындал», - деді.

Пәрмен қатты, бұйрық тез, тапсырма шұғыл болды. «Отырар кітапханасын» Еуразия Ұлттық университетінің жанынан құру туралы Үкімет Қаулысы шыққаннан бергі екі жылдың ішінде оның қызмет ауқымы реттеліп, мақсат-міндеті анықталып, жұмысы да жолға қойылып қалған. Тұжырымдама да дайын еді. Тек Александрия кітапханасының тарихи орны мен қалпына келтірілгенін білгенімізбен, оның үлгісін ұстана қоярлықтай нақты мағлұмат жоқ-тын. Соны уәж ретінде айтқанымызда: «Он күннің ішінде Мысырға аттанып кет. Жаңа жылға дейін барып кел», - деп тиісті адамдарға нұсқау берді. Сапар осылай басталды. Іссапар барысында барлық кітапханалар мен: екі елдің арасындағы мәдени байланысты халықаралық деңгейде барынша нығайтып, дамытуға атсалысуға, жазба және рухани мұраларды сақтауға қатысты өзара мүдделі шараларды бірлесе отырып шешуге, сирек қолжазбалар мен кітаптардың көшірмелерін алмасуға, халықаралық жобалар мен кітаптарды оқып, зерттеп, аударуға көмек көрсетуге болашақ «Отырар кітапханасының» ғимаратын жобалау, салу, жабдықтау барысында өзара тәжірибе алмасуға уағдаластық жасалды. Египеттің Ұлттық кітапханалары мен архивтерінде жалпы түрік, шағатай, кейбірі екі тілде жазылған 5154 қолжазба бар екен. Қай қолжазбаның қайда, қандай сөреде, не жөнінде екендігі туралы арғы тегі тараздық Насыреддин Мүбашширдін 5 томдық каталогын іздестіріп жүріп әзер қолға түсірдік. Мұны қазақ тіліне аударса да артықтық етпес еді. Соның ішінде әл-Фарабидің 18 қолжазбасы мен Сұлтан Бейбарыс туралы бір қолжазба Ұлттық кітапхананың сирек қолжазбалар қорында сақталыпты. Пікір алмасу барысында бұлардың көшірмесін үш-төрт айдың мөлшерінде жасап беруге Х.Камал мырза уәде берді. Қазақ тарихына тікелей қатысты және орыс тілінің өзіне әлі толық аударылмаған ежелгі тарихшылар: ибн Баттутанның 6 томдығы, әт-Табаридың 6 томдығы, әл-Фарабидің 5 кітабын, Худуд-ул-Аләмнің, «Бейбарыс пен мәмлүктер тарихы» туралы 6 кітапты, Ғазалидің 9 томдығын, Түркі жазбалары каталогының 5 томдығын және қазақ тарихына қатысы бар 40-қа жуық кітаптар мен фотоальбомдарды сатып алдық.

Жалпы алғанда бізге қажетті және іздеп жүрген жәдігерлеріміз Египеттің Ұлтгық кітапханасы мен Бейрут кітапханасында екен. Қалай болған күнде де олардан үйренетін нәрселер өте көп. Бұл туралы кезінде баспасөз беттерінде көп жазылды ғой...

– Атақты Александрия кітапханасынан кейінгі екінші кітапхана атанған «Отырар кітапханасы» ғылыми орталығын қайта жандандырып, оны әлемдік деңгейге көтеру мәселесі нақты қойылғанмен, кейінгі уақыттарда сәл саябырсып қалған сияқты. Әлде, сіз оны басқаша түсіндіресіз бе? Ғылыми орталықтың жеке ғимараты салына ма? Ол жөнінде не айтар едіңіз?

– Біз бүгінге дейін «Отырар кітапханасы» ғылыми орталығын -мемлекеттік тарихи-мәдени нысанасының (символикасының) бірі және ұлттық, саяси, идеялық, ғылыми, рухани-мәдени топтасуының қуатты факторына айналдыруды көздеп отырмыз. Бұл ұсыныс Президентіміз Н.Назарбаевтың «Мәдени мұра» бағдарламасымен тікелей жалғасып жатқандығы ескеріліп, «Отырар кітапханасы» жаңа ғимаратының жобасын дайындау, құрылыс ауқымын белгілеу, республикалық тендер жариялауды ұйымдастыру, оны келесі жылдың бюджетіне енгізудің мүмкіндігін қарастыру туралы сол кездегі Премьер-министр И.Тасмағамбетовтің 2003 жылғы 22 каңтар күнгі №8 Өкімі берілген болатын. Қазір Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің 7 қабатты ғылыми кітапханасының ғимаратын салу жоспарлануда. Бұған университеттің ректоры, профессор Сәрсенғали Әбдіманапов мырза да ерекше көңіл бөліп, барынша бүгінгі заманның талабына жауап беретін кітапхана ретінде ұйымдастыруға ниет етіп отыр. Орайы келгенде айта кетейін, ресми мекемелерде «күлтөбедан күмбез тұрғызып, күлеміштен кітап жасамақ. Оның ешқандай ғылыми дәйектемесі жоқ» деген пікір естіліп калады. Бұл - біздің рухани күшіміз бен ұйымдастыру қабілетімізді біле тұрып, білмегенсігені, жорта жобалағаны. Ондай қуат-күш қазіргі Қазақстанның бойынан табылады. Қытай саяхатшысы Лу-Цзиннің: «Отырардың даңқы шарапханасымен емес, мейманханасымен емес, әйгілі кітапханасымен шықты», - деган пікірі оған толық дәлел болады деп ойлаймын.

– «Әр ұлт өзінің ең асыл қасиеттерін адамзатқа ортақ қазынаға айналдыруы тиіс. Егер ол халық төрткүл дүние үшін рухани ештеңе бере алмаса, онда мұны ұлттық қасіретті қылмыс деп бағалау керек» - деген аталы сөз бар. Қазақ ұлты үшін «қылмыскерлік» қаупі төніп тұрған жоқ па?

– Бұл - өмірдің де, мемлекеттің де барлық құрылымын қамтыған өте нәзік әрі кірпияз мәселе. Мұның құрамына мәдениеттің күллі саласы кіреді. Тарихи таным, азаматтық мойынсұнбау, тұлғаның тәуелсіздігі, әдебиет пен өнердегі ұлттық рух, заң баптарының ұлттық дәстүрге бейімделе жасалуы іспетті салалардың бірін үйлестіріп барып тектілік қасиетімізді таба аламыз. «Адам мен қоғамның мәдениеті», оның ішінде отаршылдық ықпалдан жаңа құтылған ұлттық, тәуелсіз мемлекеттің «өткендегі алған мақсатты жолы сонда ғана барқадам таппақ. Мысалы, үлгі тұтып отырған Американың кез келген азаматымен пікір алысыңызшы: мейлі сауда-саттық, мейлі өнер, мейлі ғылым, мейлі жан-жануар әлемі туралы болсын, бәрібір, ол ең бірінші бұл қозғалған мәселе Америкаға қандай пайда әкеледі, оның мүддесіне сай келе ме, жоқ па, алдымен соны ойлайды. Әбден көзі жеткен соң барып әңгімеге араласады, шешім қабылдайды. Ал біздің азаматтардың ойына ол кіріп те шықпайды. Мәселен, біздің Ата заңымыздың не кәдімгі заңдарымыздың қайсысы ұлттық дәстүрге негізделген? Егер де, тергуші не сот қажет деп тапса, сіздің берген сүйіншіңіз бен көрімдігіңізді, беташарыңызды, байғазыңызды пара есебінде іске тіркейді. Ал қазақтың қай қуанышы мұндай кәдесіз өтеді? Сонда бүкіл ұлт парақор болып есептелуі тиіс пе? Демек, біздің қылмыстық заңдарымыздың өзі өзге ұлттың заңының ықпалымен жасалған, яғни, қазақ ұлтының дәстүрін жат жұртқа тәуелді етіп тұр. Немесе өнер мен көркем сөз саласын алайық. Біз кез келген шығарманы бағалағанда оны еуропалык өлшеммен салыстырамыз. Дұрыс қой. Бірақ... қазақтың өз таным әлемі тұрғысынан алғанда талай-талай қиянаттарды жасап жүрміз. Егер белгілі бір кейіпкер - бидің, ағайынның бір ауыз сөзіне тоқтап, оқиғаның шешімі әлгі кесіммен аяқталса, онда міндетгі түрде жазушыны көркемдік шешімді таба алмаған деп сынаймыз. Ол қалайда өліп, не өлтіріп тынуы керек. Бұл өмірлік шындыққа жанаса ма, әлде дәстүрге жат па? Мәселе - біз өнердің заңдылықтарын жаттың көзімен жаттап өсіп, соны заңға айналдырдық. Демек, біздің санамыз да тәуелді. Сол арқылы мәдениетіміз де тәуелді. Біз әлі де болса рухани тәуелділіктен арыла алмай жүрміз. Әр адам өзінің «мені» мен өзгенің «менін» айырмай, не қорғамай мәдениетті бола алмайды. Бұл тұлғаның, ұлттық тұлғаның қалыптасуына, сол арқылы ұлтымыздың өзіндік жеке мәдениетінің қалыптасуына кесірін тигізеді.

– Соңғы сұрақ, жеке өзіңізге қатысты. Сіз жазушысыз... Қазір не жазып жүрсіз?

– «Отырар кітапханасы» ғылыми орталығындағы сирек қолжазбалар мен кітаптардың негізінде 19 кітап шығардық. Осы жылы тағы 5 зерттеуді қалың қауымның назарына ұсынбақпыз. Өз басым «Ұраным – Алаш!..» атты алаш ардагерлерінің түрмедегі тергеулеріне негізделген үлкен деректі дүние дайындап жатырмын.

Әңгімеңізге рақмет.

Әңгімелескен САЯГҮЛ ЖАРЫЛҚАСЫН
//Нұр-Астана. – 2007 жыл. – 10 қаңтар.
*** *** ***
СЕГІЗ ҒАСЫРДАН СОҢ ҚАЙТА ОРАЛҒАН КІТАПХАНА
«Отырар кітапханасы» – дүниеде әйгілі Александрия кітапханасынан кейінгі орынды иеленген деседі. Алайда тарих тегершігі алемдік руханмитта ерекше орын алатын қос кітапхананы да жер бетінен жойып жіберді. Бірақ адамзат баласының осынау ұлы құндылығы кітапханалар араға қанша ғасыр салып қайта оралды.

Александрия кітапханасы 2002 жылы 12 жыл қурылыстан соң пайдалануға берілді. «Отырар кітапханасы» ғылыми орталығы Үкіметтің 2001 жылғы 16 шілдедегі қаулысымен Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті жанынан бой көтерді. «Отырар кітапханасы» кешегі Отырардың жалғасы іспетті.

Бүгінде «Отырар кітапханасы» ғылыми орталығы Астанадағы рухани-мәдени орындардың біріне айналды. Кітапхана оқырмандарға қызмет көрсетіп қана қоймайды, ғылыми-зерттеу жұмыстарымен де айналысады. Кітапханада кітап қоры мол. Қазақ тарихына қатысты шет елден әкелінген сирек кездесетін қолжазбалар осында сақтаулы. Еліміздің көрнекті ғалымдары мен жазушыларының жеке кітапханалары да осы жерден орын алған. Бір сөзбен айтқанда, «Отырар» кітапханасы – Астанадағы көшбасшы кітапханалардың бірі. Осы орайда біз «Отырар кітапханасы» ғылыми орталытының директоры, филология ғылымдарының докторы Тұрсын Жұртбаевты әңгімеге тарттық.
Жеті жылда қазақ тарихына қатысты 26 жинақ пен монография шығардық.
– Кітапхананың негізгі қызметіне тоқталып өтсеңіз?

– «Отырар кітапханасы» ғылыми орталығында 12 оқу залы, 7 абанент бар. Он бес ғылыми қызметкер жұмыс істейді. Оның төртеуі – ғылым докторы, үшеуі – ғылым қандидаты. Қазір кітапханада 1 миллион 470 мың кітап қоры бар. Соның 34 мың – сирек кітаптар мен қолжазбалар. Ғылыми орталықтың жұмысы негізгі үш бағытта қамтиды. Бірінші – ғылыми зерттеу жұмыстары. Бұл ретте ғылыми орталық құрылған жеті жылдың ішінде қазақ тарихына қатысты 26 жинақ пен монография шығардық. Оның ішінде сонау ІХ ғасырдағы көне қолжазбалардан бастап күні кеше ғана арамыздан өткен ғалымдардың мұралары бар. Мысалы, абайтану саласындағы ғұлама ғалым осы саладағы ғылыми еңбектері үшін кезінде ату жазасына кесілген Қайым Мұхамедхановтың тоғыз томдық еңбегінің алты томы жарық көрді. Қалған үш томы алдағы жылда шығып қалар деген ойдамыз. Алла сәтін салса, кезінде Әсет Найманбаевпен айтысқан ақын Кәрібай Таңатарұлының бір томдық жинағы биыл баспадан шығады. Сондай-ақ қырқыншы жылдары Шығыс Түркістан үкіметін құруға атсалысқан, сол үшін 50-жылдары ату жазасына кесілген, қытай мен қазақ тілінің арасындағы байланысты зерттеген Балхаш Бафиннің бір томдық еңбегін жарыққа шығардық.

Екінші бағыт ғылыми-мәдени қызметтер жасау. Бұл бағыттағы ауқымды жұмыс Қ.Сартқожаұлының бастамасымен осы университетте ашылған «Жазу тарихы» оқу-адістемелік мұражайы. Лев Гумилевтің, Әлкей Марғұланның, Кемел Ақышевтің, Тұрсынбек Кәкішевтің, Серік Қирабаевтың, Мұхамеджан Қаратаевтың, Рәбиға Сыздықованың, Оразгүл Нұрмұхаммедованың мұражай-кітапханаларының ашылуы – сол бағыттағы игерілген істердің бір парасы. Біз еліміздің белгілі ғалым, қоғам қайраткерлерінің кітапханасын жию арқылы кітап қорын молайтып қана қоймаймыз, сонымен қатар сол ғалымдардың тәжірибесін, ғылыми мектебін одан әрі жалғастырып, зерттеу жұмыстарын жүргіземіз. Үшіншісі – оқу-ағарту қызметі. Студенттерді оқулықтармен, ғылыми-көпшілік басылымдармен, көркем әдебиеттермен қамтамасыз ету. Осы бағытта біз кейінгі төрт жыл көлемінде 222 миллион теңгеге кітап сатып алдық. Ғылыми орталықтың мақсаты – Еуразия кеңістігіндегі әлемдік өркениет пен ғаламдастыру жүйесіне белсенді араласу; Қазақстан Республикасының саяси тарихы, рухани мәдениетіне, ұлттық даму жолы мен жазба мұраларына, ғылымы мен өнеріне, даму өркениетіне қатысты дүние жүзіндегі барлық көне қолжазбалар мен қолжазба кітаптарды, сирек кітаптар мен басылымдарды, заттай жедігерлерді мемлекеттік рухани қазынаның бас ғимараты ретінде бір орталыққа шоғырлаңдыруды ұйымдастыру. «Отырар кітапханасы» ғылыми орталығының тұжырымдамасы классикалық университет деңгейіндегі отандық кітапхана жүйесін қалыптастыруға негізделмек және қызмет ауқымының міндеттері ғылыми ұйымдастыру, ғылыми зерттеу, ғылыми-мәдени қызмет көрсету, ғылыми білім беру, ғылыми-мәдени ағарту салаларын үйлестіре жүргізуге бағытталмақ.

Алдағы уақытта «Отырар кітапханасы» ғылыми орталығының 7 қабатты жаңа ғимараты салынатын шығар деп отырмыз. Үкімет тарапынан кітапхана құрылысына 5 жарым миллиардқа жуық қаржы бөлінуі тиіс. Ғимарат «Қазақстан» спорт кешені мен біздің жаңа ғимарат арасындағы ашық алаңға садынбақшы.

– Бір сөзіңізде кітапханада 34 мыңға жуық сирек қолжазбалардың бар екенін айттыңыз. Солардың ішінде кімдердің дүниелерін ерекше атауға болады?

– Кітапхана қорында сирек қолжазбалар қоры өте мол. Солардың арасында түпнұсқасы кейінгі ауған соғысында өртеніп кеткен «Латафат-нама» дастанының ұйғыр жазуымен жазылған көшірмесі (қазір түпнұсқа есебінде бағаланады), М.Қашқари қолжазбасының ғылыми көшірмесі (Түркия, Қ.Сартқожаұлы тапсырған), Фарабидің 12 қолжазбасының көшірмесі (Иран, М.Жолдасбеков тапсырған), «Қытайдың шешендік өнері» (Қытай, түпнұсқа, О.Сүлейменов тапсырған), Радловтың «Орхон-Енисей жазуының альбо­мы» (түпнұсқа, И.Тасмағамбетов тапсырған), В.Томсонның 5 томдығы мен Гейкельдің альбомы (түпнұсқа, Швецияның Мәдениет министрлігі сыйлаған), 1742, 1754, 1888 жылдары Гамбургте, Лондонда шыққан «Каспий өңіріне саяхат» (қартасы бар), «Сақтар», «Кушан», «Тохарстан» (тапсырған А.Төлепбергенов), Левшиннің поляк тілінде жазылған «Қырғыз-қайсақ тарихының» қолжазбасы (А.Сейдімбек) осында. Атақты жазушы ағамыз, марқұм Қалтай Мұхамеджанның кітапханасында орыс патшасы Алексей Михайловичтің (Бірінші Петрдің әкесі) бұзау терісінен қаптатып жасатқан «Евангелие», Ат-Табаридің түрік тіліңдегі еңбегі (орыс тіліне бір-ақ томы аударылған), Моңгол хандары мен Баягдүр ханның тарихы, Қазақстан туралы орыс және шет тілдеріндегі жинақтар, Кауфманның «Түркістан альбомы» (1884), ХІХ-ХХ ғасырдағы араб қарпіндегі қолжазба кітаптары, 1900-1930 жылдар аралығындағы қазақ баспасөзінің тігінділері, «Құран Кәрімнің» 15 тілдегі нұсқасы, тағы басқа кітаптар бар.

– Әрине, бұл – дүние жүзіңдегі ең озық, көшбасшы кітапханалардың бірі. Сондықтан мұндай кітапханадан алар өнеге мол. Александрия кітапханасы 2002 жылы 12 жыл жүргізілген құрылыс жұмыстарынан соң пайдалануға берілді. Кітапхана 13 қабаттан тұрады. Онын 4 қабаты жер астында. Ғимарат қабырғаларына 120 елдің жазу үлгісі таңбаланған. Көлемі – 45 мың шаршы метр. Оқу залының ауқымы – 20 мың шаршы метр. Құрылысқа 400 миллионнан астам қаржы жұмсалған. Кітапхана тікелей ЮНЕСКО мен Президенттің қамқорлығында. Оның бас директорының құқы Ресейдегі Эрмитаж директорының құқынан да жоғары, заңмен бекітілген мемлекеттік хатшы мен сыртқы істер министрінің дәрежесіңде, халықаралық экономикалық саммиттерге тұрақты түрде қатысып тұрады екен. Кітапхананың төрағасы – президент Хұсни Мүбарактың өзі. Алқа кеңесінің төрайымы – президенттің жұбайы Сюзанна Мүбарак. Кеңестің құрамына халықаралық қауымдастықта беделі бар, оның пікірімен есептесетін 22 елдің қоғам, ғылым, өнер қайраткерлері мен Нобель сыйлығының лауреаттары мүше. Кітапхананың ішкі-сыртқы саясаты мен қаржы көзін, даму бағытын осы кісілер анықтап, белгілейді. Кітапхана мемлекеттік бюджеттен емес, тек шет елдік демеушілердің қаражатымен қамтамасыз етіледі. Кітапхана құрылымы өте күрделі, қызмет аясы 5 түрлі бағытқа топтастырылған. Бірінші бағыт – жазу тарихы мен көне мұралар мұражайы, екінші бағыт – реставрация және консервациялау орталығы, үшінші бағыт ғылыми-зерттеу орталығы, төртінші бағыт – жаңа технология департаменті, бесінші бағыт – мәдени институттар. Дәл осындай жабдықталған кітапхана әлемде жоқ. Мысал келтірейін. Бізді экранның аддына әкеліп, бір нүктені басып қалды. Көне кітаптың беті ашылды. Сағдидың қолжазба кітабы екен. Әлгі бетті техника кітаптың өзі сияқты парақтап ашып көрсетті. Екіншгі өлең жолдары дауыстап оқылып тұр екен. Үшінші ноқатты басқанда әлгі жолдардың ағылшынша нұсқасы көрініс берді. Төртінші ноқатты түрткенде үлкейткіш әйнек шыға келді. Міне, қандай ғажап. Бізге де осындай үлкен кітапхана керек-ақ.

• 
  Сіздің қайсыбір жылдары Кенесарының бас сүйегін іздестіру үшін арнайы топ құрып, Ресей архивтеріне барып қайтқаныңызды білеміз. Осы сапардың нәтижесі қалай болды?
  
• 
  Біз Мәскеу мен Ленинград архивтерінде үш айға жуық жұмыс істедік. Алпыс төрт ғылыми мекеменің, архивтердің, көне кітапханалардың қорларымен таныстық. Ресейде бүгінде 38600 бас сүйек сақтаулы. Мен соның 33000-ның төлқұжатын көрдім. Қалған 5600 бас сүйек Ресейдің әскери медицина академиясының, Федералдық кауіпсіздік комитетінің, Ішкі істер министрлігінің лабораторияларында. Бұған екі елдің мемлекет басшылары мен осы аталған мекемелердің келісімі арқылы қол жеткізуге болады.
  

– Жазушысыз, ғалымсыз, жоспарларыңыз көп болар, Алда оқырманға не ұсынасыз?