А Балалар әдебиеті арқылы оқушылардың тілін дамытудың ерекшеліктері

Еліміз тәуелсіздік алғалы бері мемлекеттік тілі де еркін тынстай бастады. Тіл – адам баласы қарым-қатынасының негізгі құралы есебінде бүкіл келелі мәселелерді шешеді.

Педагогика саласында тл біліміне ерекше мән беріліп, тіл мен сана, сөйлеу мен ойлау өте тығыз байланысты қарастырылады. Адам ойы сөйлеу тілінде көрініс табатындықтан, дұрыс сөз құрау, өз ойын нақты да, тиянақты жеткізу ақылойдың көіісі блмақ. Сөдердің грамматикалық жүйесін, олаоды қодану тәсілдерін меңгеру арқылы адамның ойлау жүйесі де дамиды. Сонымен қатар, көргенін айтып талдау арқылы бала қолршаған дүниені таниды.

Көрнекті ағартушы-ғалым, психолог Ж.Аймауытовтың пікірінше «Тіл – ішкі сырды сыртқа шығаратын құрал. Төңірегіндегі табиғаттың түрліқұбылысына кездессе, қорықса, қуанса, таңданса, бір жері ауырса, адам айқайлап дыбыс шығарып жүрсе керек. Сол дыбыс адамның қандай күйге түскенін маңайындағы басқа адамдарға білжірсе, міне сөйлеудің ең түбі осыдан басталған болу керек дейді. Бұл – тілдің ең алғашқы дәуірі...» [108]. Адам тілінің осылайша өркендеген дәуірін бала да басынан кешірді.Олай болса, ересек адам тіл жүзінде қандай жетіліп, жүре-бара нәрсе мен дыбыс арасындағы байланысты қалдырған болса, бала да тап сол сяқты ұғымдарды, сонымен қатар сөздер көбейген сайын ойын байланыстырып айтуға дағдыланатынын көреміз.

Психолог Н.И.Жинкиннің пікірінше ішкі сөйлеуде пайда болатын ой басқа адамға акустикалық кешен арқылы жетеді. Дыбыс есту мүшелерінің қызметімен нерв сигналдары түрінде миға жетіп, тыңдаушыға жетізіледі.

Сөйлеу механизмін оқып-білудің міндеті адамның қоршаған болмысты қабылдауында ойдың, бейненің пайда болу кезеңдерінен қарастыру. Сынмен сөйлеу механизмі үрдісі барысында талдау және жинақтауды есеру қажет делінген. Бұдан шығатын қорытынды сөйлеу механизмі күрделі әрі сатылы процесс. Яғни, сөздерді қабылдау мен түсіну күрделі механизмдер арқылы жүщеге асып отырады.

Сөйлеу түрді механизмдер арқылы жүзеге амып оытрады да, олардың нақты мазмұны мен мәніне, мақсатына орай дамиды. Сөздерді қабылдағанда біз «сигналдадың сигналы» (2-сигнал жүйесі, бұл – адамның сөйлеу әрекетімен байланысты жоғары жүйке қызметі) арқылы тітіркендіру нәтижесінде нәрселердің мән-жайын қабылдап, олар туралы хабар аламыз. Әрине, ондай хабарлар санлы да, санасыз да болуы мүмкін. Осы орайда сөйлеудің физиолгиялық негізі И.П.Павлов іліміндегі екінші сигнал жүйеін негізделеді. Ал екінші сигнал дыбысты сөзбен, сөйлеу әрекетімен байланысты. Адам сыртқы тітіркендіргіштерге әсерленіп қана қоймай, оларды тең мағынада сөз арқылы бейнелейді. Халқымызда «Көз жеткізбегенді сөз жеткізеді» дешен тамаша мақал бар. Мұның мағынасы тікелей таным арқылы бейнеленетін заттар мекн құбылыстардың қасиеттері түйсік, қабылдау, елес процестерінің шектеулі шеңберін тереңдете түсіп, олардың мән-мағынасы сөз бен сөйлеу әрекеті бейнелеуші-танымдық ерекшеліктері арқұылы ұғынуға болады.

Психолог А.В.Запорожецтің тұжырымдауынша сөйлеу – адамдардың ті арқылы қарым-қатынасының тарихи қалыптасқан формасы. Сөйлеу мен тіл күрделі диалектикалық тұтастықты құрайды. Сөйлеу қарым-қатынасы фонетикалық, лекискалық, грамматикалық, стилистикалық, құралдар жүйесі қарым-қатынас ережелерін білдіретін берілген тілдің заңдылықтары бойынша іске асады (қазақ тлі, орыс тілі, ағылшын тілі). Соынмен бірге түрлі факторлардың әсері арқылы (қоғамдық практиканың талаптары, ғылымның дамуы, тілдедің өзара әсері) сөйлеу тілді өзгертеді және жетілдіреді.

Сөйлеу бізге қоршаған дүниені тануға көмектеседі. Қоғамдық практикада сөздің арқасында уақыт, кеңістік туралы жалпы ұғымдар пайда болады. Бұл адамға табиғат құбылыстарының мәнін түсінуге, күнделікті қоғамдық өмірдегі уақиғаларды түсінуге, ғылымджы жасауға мүмкіндік береді. Яғни, адамның қоршаған дүниеге әсер етіп, оны бақара алатыныдығын көреміз. Бұл туралы ұлы ғалым И.П.Павлов былай деген: «Сөйлеу, сөз адамды болмыстың тәңірі етті»

Сөз – тіл механизмінің негізгі буындарыынң байланысатын жері. Сөз дыбыстардан тұрады. Сөздің дыбысьық элементтерін таңдап алу үшін дыбыстардың қасиеттерін талдау және жинақтау қажет. Есту мүшелері арқылы қабылданатын дыбыстың барлық қасиеттері біртұтас болып келеді. Сөз екі форма арқылы жүзеге асырылады: сенсорлық, моторлық. Сенсорлық дегеніміз сөйлеушінің тілін түсіну, ал маторлық дегеніміз адамның өзінің сөйлеуі. Бұл екі форма бір-бірімен тығыз байланысты. Дегенмен айырмашылықтар да бар. Себебі, сенсорлық, маторық сөз мидың әртүрлі бөліктері арқылы іске асып, ойлау қабілетін туғызады. Бұл жөнінде Л.С.Выготский, ой сөзде өмір сүрмейді, сөзді құрауы мағынада өмір сүреді дейді де мағынаны сөз бен ойдың арасыдағы дәнекер деп атайды: «мысль не выражается в слове, а совершается в нем, значение находится как бы между мыслю и словом, вот почему значение пересекаются коммуникация и мышления».

Сөйлеу мен ойлаудың адамға ғана тән қасиет екендігі жөнінде көптеген ғалымдардың пікірлеріне сүйенсек сөйлеу механизмі мидың құрылымдық ерекшеліктеріне байланысты екендігін көреміз. Сонымен сөйлеу дегеніміз медицина ғылымдарының докторы, профессор М.М.Кольцованың пікірінше мидың көптеген аймақтарының біріккен іс-әрекетінің нәтижесі.

Психологиялық әдебиеттерге жасалған талдаулардан балалар сөздік қорды практикалық жолмен меңгеретінін, аооның грамматикалық құрылысын, сөйлеудің қарапайым формасы болып табылатын ауызекі байланыстырып сөйлеуді мектепке дейінгі жастар-ақ меңгере бастайтындығы туралы тұжырым жасауға болады.

Зерттеуші ғалым, профессор Х.Досмұхамедов тіл, сөйлеу адам психолгиясының басты белгілерінің бірі екендігін айта келіп: «Тіл – жұрттың жаны. Өз тілін білмеген ел болмайды. Тілінен айырылған жұрт – жойылған жұрт... Ана тілін білмей тұрып, бөтенше жақсы сөйлесең, ол күйініш. Ана тілін жақсы біліп тұрып, бөтенше сөйлесең бұл сүйініш», - деп жасаған тұжырымы бүгінгі заман талабымен үндесіп жатқанын көреміз.

Бала тәрбиесіндегі тілдің мәнін ерекше көңіл бөлген ұлы чех педагогы Я.А.Коменский «Аналар мектебі» еңбегінде: «Сөз әр заттың мәнін бейнеейді, сөзді түсінбес бұрын, заттың мәнін түсінуі керек, адамзатты сөзден құралған, сөз заттардың жеке белгілерін түсінуі барысында сыртқа шығады», деген ойы бүгінгі таңға өз мәіні саөқтауда.

Тілдің бала тәрбиесіндегі ролін көрсете куеліп, К.Д.Ушинский: «Біз балаарды өзініңғ ан тіліне үйреткенде халықтың рухы, оның көп ғасырлық өмірінде жасаған мұраларымен таныстырамыз, яғни оған халықтың барлық күшімен барлық поэзиясының шексіз дария болып ағып жатқан жанды бұлағынан нәр алғызамыз», - дейді.

Мектеп жасындағы балалардың санасына тән ерекшілік – қоршаған дүниені тануға, білуге тырысу. Сондықтан, балаға күрделі және беймәлім құбылыстарды қарапайым және түсінікті түрде жеткізу, жұмбақ дүниеден бала танымына жақын таныс нәрсеге көшу, бала күнделікті өмірден көріп біліп жүрген табиғи құбылыстарды таныс құбылыстармен салыстыра отырып, олардың сана сезіміне әсер ету – тәрбиешінің басты міндеттерінің бірі.

С.Торайғыров: «адам таибиғаттың туындысы, онлағы себептіліктің жемісі. Ол дүниенің сырларын біртіндеп ашып, оны шама-шарқына қарай өзгеріпотыратын белсенді тұлға. Адам сыртқы дүниемен байланыса отырып, оны біртіндеп тани береді, сөйтіп, өзінің ақыл-ойын дамытады», дей келе, дүние, табиғат, тіршілік жөнінде көркем шығармаларды пайдаланудың маңызы зор деп ғылыми ой қорытады .

Осы пікірден адам балыынғы дүниеге кедгенне ибастап маңайын тануға, оны пайдалануға, қоршаған дүниемен қарым-қатынсақа түсуге, талпынатыын байқалады. Ол қарым-қатынастың бәрі де сөзге, сөйлеу әрекетіне негізделетіні айқын. Сонымен қатар, сол таныған , көргеи нәрселеін оқылған көркем шығарма, мәтін мазмұынна тауып, салыстырмалы түрде сипаттай алады. Сондай-ақ сол заттар мен құбылыстар туралы жаңылтпаш, жұмбақ, мақал-мәтелдер ойлап айту арқылы тіл байлқтарын жетілдіреді.

Табиғат, қоршаған дүниеде байланысты оқылған көркем шығармалардың мазмұнына байланысты.

Швейцар психологы Ж.Пиаже «Жел қайдан соғады? Қайдан бастьалады?» т.с.с. сұрақтарды оқушыларды қоя отырып, мынадай қызықты фактілерге тап болған. 7-9 жастағы оқушылардың желді жәе ауадағы басқа да құбылыстарды адамның тыныс алуының нәтижесінде пайда болады деп түсінеді екен. Ал тыныс алу өз тарапынан сөзбен және ойдаумен айланысты байланысты деп түсіндіреді балалар. Сондықтан да санасыда ой (психикалық құбылыс) және жел (физикалық құбылыс) екеуі бірігіп келіп, тұтас бір бүтінді құрайды. «Жел - бұл ой, ал ой – бұл жел».

Аспандағы бұлттар мен аспан денелеі неге қозғалыста болады? Тағы да 7-9 жас балалар қызық жауаптар берген. Балаардың бір тобы «бұлт» (ай, күн) қозғалады. Себебі, оларды біз жүрген кезімізде қозғалтамыз және де ола аналы түрде тәуелді болдады деп ойласа, енді 2-ші бір тобы бұлт пен планеталарды құдай қозғалтады деп есептейді. Үшінші топ аспан денелері адамға қажетті болғандықтан қозғалады деп таниды.

Шындығында баланың өсуіне, жетілуіне қарай оның саныс өсіп, табиғатқа табынушылық көзқарас өзгереді. Баланың дене бітімі, ой-өрісі өзгерген сайын оның қоршаған дүние заттары мен құбылытар және олардың ерекшелігі туралы ұығымы да үлкендердің ұғымына сай кеде бастайды. 7-9 жас аралығында көптеген балалрдың түсінігі бойынша бұлттар мен апан ленелері адамның қалауы ьойынша емес, желдің соғу ағыты бойынша жылжиды. Сондай-ақ қайық та өзінің жүзгісі келуі бойынша жүзбейді, керісінше су оны қлқытып тұрғаннан жүзеді. Яғни, баланың түсінігі бір заттан екінші затқа әскер етуі (желдің бұлтқа) негізіне сүйенеді неесе оладың өзара физикалық байланысын бала түсінбейді. Сонықтан да баларға табиғат құбылыстарын бақылаумен бірге, олардың себебін түсіндіріп, табиғаттағы тірілік жайында әңгімелеу шығарма мәтіндеін қу қажет. Осының барысында балалардың аңғарғыштық, байқағыштық, әсемдікті сезіну қабілеттерін тәрбиелеуге, тіл байлықтарын дамытуға мүмкіндік туады. Бала айналадағы қоршаған дүниемен таныс барысында әртүрлі құбылыстармен қарым-қатынас жасайды. Күнделіті тұрмыста, табиғат өмірінде, ойын, еңбек процесінде көрген-білген заттары жайында жаңа сөздер үйренеді. Үйренген сөздері күнделікиті әреке үстінде қолдануға тырысады. Табиғат құбылыстарын сипаттайтын сөздерді сөйлем ішінде қолданып, жүйелі және байланыстыра сөйлеуге үйрету, балалар бақшасындағы арнайы ұйымдастырылатын сабақтарда әртүрлі тәсілдер негізінде жүзеге асырылады.

Талданған жұмыстардың нәтижесіәнде балалар әдебиеті арқылы оқушылардың тілін дапмытудың ерекшелітерін психолог ғалымдардың Н.ИЖинкин, .М.Калмыков, Н.А.Менчинская, С.Л.Рубинштейн, Р.С.Немов, Г.А.Урунтаева т.б. зерттеулеріне сүйене отырып төмендегідей анықтадық:

• 
  Балалар әдебиеті арұқылы сөздік қоры молайып, сөзбен әрекет жасау үрдісінде ана тілінің заңдылықтарын меңгереді;
  
• 
  Оқушы өз ойын байланыстырып, логикалық түрде жеткізуге жаттығады, талқылауларды интеллектуалдық тапсырмаларды шешу амалдарына айналады;
  
• 
  Шығармашылық әңгіме құрастыруда практикалық және интеллектуалдық тапсырмаларды орындауда тілдің жоспарлдаушылық функциясы қалыптасады;
  
• 
  Тіл арқылы саналы қарым-қатынас қалыаптасады, ол іс-әрекеттің ерекше түрі болып табылады;
  
• 
  тіл нақтылы педагогикалық жағдаяттардан жан-жақты күнделікті қарым-қатынас құралына айналып, оқушының байланыстырып сөйлеуі дамиды.
  

Жалпы біздің зерттеу жұмысымыздың мақсаты брйынша белгілі бір анықтама алу үшін көмекші мектептің оқушыларының сөз қорының жағдайын анықтау үшін арнайы зерттеу жүргізілді.

Эксперимент Бегалин атындағы № 3 мектеп интернатында өткізілді. Экспериментке 45 оқушы қатысты. Оқушылардың барлық пікірлері, жауаптары қағазға түсіріліп отырды.

Зерттеу мақсаты- Көмекші мектеп жоғарғы сынып оқушыларының сөз қорының жағдайын анықтау.

Зерттеу міндеттері: Көмекші мектептің жоғарғы сынып оқушыларының белсенді және енжар сөз қорын тексеруге арналған зерттеу методикасын құрастыру.

Тәжірбие жасау кезінде оқушылардың сөз қорының деңгейін анықтау.

Зияты бұзылған оқушылардың сөз қорының ерекшеліктерін анықтау үшін төмендегідей тапсырмалар пайдаланылады. Көмекші мектептің жоғарғы сынып оқушыларына ұсынылған суреттер зат есім бойынша 5 тақырыпқа байланысты тапсырмалар беріледі.

I – А) Көліктер

Б) Жабайы аңдар

С) Қыстық киімдер

Д) Ыдыстар

Е) Еңбек құралдары

II-Заттың көлемін, сынын, сапасын, іс- қимылын анықтауға арналған тапсырмалар.
2.1 тапсырма. Жануарлардың өзара ішінде бөлінетін атауларды ата.

Үлгі: Жылқы ( тай...

Сиыр ( құнажын...

Қой ( марқа...

2.2 тапсырма. Мына кестені толтыр. Үй жануарларын бір бағанаға, екінші бағанаға жабайы жануарларды жаз.

Үлгі: Үй жануарлары:

Жабайы жануарлар:

2.3 тапсырма. Әр топтағы сөздердің жалпылама аттарын ата.

Үлгі: 1. Астана, Ақтау, Тараз, Шымкент, Семей ----------------

2. Асанов, Байженов, Саятова, Алимов, Есенов-------------

3. Су тасқыны, жер сілкінісі, боран, сел, дауыл-------------

4. Дәрігер, мұғалім, сатушы, кітапханашы, агроном----------

2.4 тапсырма. Мына сөздерге мағыналас сөздерді жаз.

Үлгі: Қайғы, қуаныш, бейне, батырлық, шығармашылық, күшті, мұң.

2.5 тапсырма. Мағынылас сөздерге мағынасы қарама- қарсы сөздердің қатарын құр.

Үлгі: ( сұлу, әдемі, көрікті........)

2.6 тапсырма. Адамның бойындағы жақсы және жаман қасиеттерін атап бер.

Үлгі: ( жақсы қасиеттер: инабатты,...

( жаман қасиеттер: ұқыпсыз...

2.7 тапсырма. Қай жануар қандай дыбыс шығарады? Мына қатарды аяқта.

Үлгі: Арыстан ақырды, сиыр мөңіреді,......

2.8 тапсырма. Төмендегі сөздердің ішінен мағынасы қарама- қарсы сөздерді бөліп жаз.

Үлгі: кету- келу

жабу- құлату

әкелу- апару

кіру- шығу

Көрсетілген дидиктикалық материалдар оқушылардың жас ерекшіліктеріне бағытталған, әрі анық, ашық, түрлі-түсті бояулармен боялған суреттер, тапсырмалар таратылынды.

Экспериментті өткізу кезінде анықтау хаттамасы дайындалды. Ол анықтама хаттамасына оқушылардың тапсырмаға байланысты берілген жауаптары түсірілді. Яғни тапсырманы өздігінен орындағаны және көмек еткен оқушылар жауаптары енгізілді. Зерттеу жұмыстары сабақ барысында және сабақтан тыс өткізілді.

Берілген барлық тапсырмалар боынша оқушылардың орындаған тапсырмаларын біз мынадай критерилерге сүйене отырып талдадық.

Осы критерилерге байланысты біз оқушылардың жауаптарын үш топқа бөлеміз.

1. 
   Суреттегі көрсетілген заттарды дұрыс, қатесіз атаған оқушылардың жауаптары енігізілді және тапсырмалар боынша дұрыс жауаптары енгізілді.
   
2. 
   Суреттегі берілген заттарды атуы мен тапсырмаларды орындау барысындағы мүлдем атамауы.
   
3. 
   Суреттегі көрсетілген заттардың тапсырманы орындау барысындағы шатастыру жатады.
   

1- кесте Зат есім бойынша берілген оқушылардың жауаптарының пайыздық көрсеткіші.%

1. 
   кесте бойынша аталып өтетін мәселе көмекші мектептің жоғарғы сынып оқушыларының зат есім бойынша суреттерді атау тапсырмасының критерилерінің бірі шатастыру. Мәселен, 5- сынып оқушыларының зерттеу нәтижесі бойынша шатастыру 32.2 % құрайды. Мысалы: жабайы жануарларды атауда кейбір оқушылар жолбарысты, арыстан деп, қасқырды ит деп шатастырып атады. Көліктер бойынша атап кететін критерииі бойынша троллейбусты автобус деп, паравозды поезд деп шатастырады.
   

7- сынып оқушыларын зерттеу нәтижесі бойынша заттарды дұрыс атауы 51,1 % құрайды.

№ 2 кесте. Сын бойынша оқушылардың берген жауаптарының пайыздық көрсеткіші.%

Критерилері	5-сынып	6- сынып	7- сынып
Дұрыс атауы	66,2	69,2	75,3
Шатастыру	44,7	36,1	36,1
Мүлдем атамау	40	37,4	30

№ 2 кесте бойынша қарастырған мәселе, көмекші мектептің жоғарғы сынып оқушыларының соның ішінде 5 сынып оқушыларының сын есім бойынша көрсетілген суреттерді атау кезіндегі жіберген қателіктері дұрыс атауы 66,2 құрайды; шатасытруы 44,7 құрайды, мәселен сын есімді білдіретін суреттерді көрсету барысында түстерді шатастырып атады; мүлдем атамау 40 пайызды құрайды. Яғни сын есімге байланысты көрсетілген суреттерді мүлдем атамай қойды.

№ 3 кесте бойынша талдау жүргізетін болсақ, мұнда етістікке байланысты, яғни іс- әректтерді білдіретін суреттерді көрсетудің пайыздық көрсеткіші. Мұнда іс- әрекетке байланысты көрсетілген суреттерді атау кезіндегі жжіберілген қателер.5- сынып оқушыларының суреттерді дұрыс атауы 79,3 % құрайды.6- сынып оқушылары дұрыс атауы 80 пайызды құрайды.7- сынып оқушыларының көрсеткіші 81,3 пайызды құрайды.

5- сынып бойынша іс- қимыл білдіретін сөздердің суретін көрсету арқылы жіберген қателігі, шатастыру 33,4 пайызды құрайды. Яғни суреттерді көрсету барысында шатастырып дұрыс атай алмайды, тоқып отырған іс- әрекетті тігіп отыр деп шатастырады.

6- сынып бойынша іс- қимылды білдіретін сөздердің суретін көрсету арқылы жіберілген қателер шатастыру 31,5 пайызды құрайды.7- сынып оқушыларының шатастыруы 29,3 пайызды құрайды.

№4 кесте. Мағынасы қарама- қарсы сөздерге байланысты алынған жауаптардың пайыздық көрсеткіші.

Критерилері	5- сынып	6- сынып	7- сынып
Сөздің мағынасын шатастыру	68	62	53
Тапсырманы мүлдем орындамау	19,3	13,2	12
Мағынасы ұқсас сөздерді пайдалану	30,2	24,3	26

№ 5 кесте. Мағынасы ұқсас сөздерге байланысты берілген жауаптар көрескіші (%) пайыздық.

Критерилері	5- сынып	6- сынып	7- сынып
Қарама- қарсы сөздерді пайдалану	59	54,2	36,3
Іс- қимылдарды білдеретін сөз-ң мағ-с сөз-ң жазу	37,4	32	26
Іс-қим.білдір.сөз. қар-қарсы сөзд. Атау.	33,5	25,3	24,1

Яғни № 4 кесте бойынша қарастыратын критерилердің нәтижесі мыналарды көрсетеді. Егер осы көмекші мектептің жоғарғы сынып оқушыларының зерттеу нәтижесі бойынша сөздің мағынасын шатастыруы 68 % құрайды, ал тапсырмаларды мүлдем орындамауы 19,3 % құрайды, мағынасы ұқсас сөздерді пайдалану жөнінде 30,2 құрайды.

№5 кесте бойынша қарастыратын критерилері қарама- қарсы сөздерді пайдалануы 5- сыныпта 59%, 6- сыныпта 54,2 %,7- сыныпта 36,3 % құрайды.

Сонымен, қорыта келгенде зерттеу нәтижесінде көмекші мектептің жоғарғы сынып оқушыларының сөздік қорын жағдайын бақыладық, төмен дәрежеде екеінін атап кетуге болады. Бұл бірқалыпты оқушылардың жіберген кемшіліктерінің көрсеткіші бойынша анықтадық. Бірақ егерде біз оқыту барысында сыныптан сыныпқа өткен кезде , оқушылардың сөз қорларының молаюына үлкен көңіл бөлетін болсақ, үлкен нәтижелерге жетуге болады.