Сондықтан, орта мектептің алдында тұрған негізгі міндеттердің бірі оқушылардың шығармашылық қабілетін барынша ашып, қоғамды құрып дамытуға бар мүмкіндігін жұмсайтын қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру
жүктеу/скачать 283,7 Kb.
|
| Психология заңдылығының бірі, сондай-ақ, есептің шығару моделін құруда, объектінің көп ұқсас сипаттарына қарағанда ерекше сипатын байқау көңіл аудартады.
Осы жағынан алғанда да, геометрия есептерін берілгендері мен ізделінді шаманы байланыстыру, бір есеп негізінде бірнеше есеп құру, әрі шығару, есептің шығу шарттарын сақтай отырып, есеп құру тиімділігі бар екендігін тәуелді бірлік жазуынан байқауға болады. Көкірегі ояу, көңілі ашық оқушыларды тәрбиелеу үшін неміс педагогы Адольф Дистербергті де тыңдайық. Ол: «Бір жағынан қарап он затқа үйреткеннен гөрі, бір затты он жағынан қарастыру көп пайда келтіреді», - деген. Бұл арқылы геометрияға қатысты есеп шығару қиындықтарынан аз да болса құтылуға болады. 5 – сыныпқа дейінгі оқушылар құбылыстың, объектінің бір ғана белгісімен, қасиетімен жұмыс істей алады. Тіпті 10 – сынып оқушыларының кейбіреуі басқа белгіні біле тұрса да, бір ғана қасиетпен жұмыс жасайды. Әсіресе, бұл есеп шығаруда жиі кездеседі. Бұдан психолог-математиктер мынандай қорытынды жасаған: көп болғанда белгілі тақырып бойынша негізгі үш есепке келтірілетін есептер ғана оқулықтан орын алуы тиіс. ІV. Ойлау заңдылығын оқушыда қалыптастырудың бірі – теорема мен берілген есептер бірдей ұғымдар негізінде тұжырымдалуы, әрі олар талдау мен жинақтау арқылы бір-біріне өте жақын орналасуы тиіс. Сонда ғана қажет анықтама, заң, есепті шешу әдісі тезірек еске түседі. Сөйтіп, есеп құру мен шығарудың, заңдылықтың, формуланың, теореманың қайтымдылық қағидасын сақтауға мүмкіндік береді. Қайтымдылық қағидасы – математиканың негізгі тіректерінің бірі. Осыдан да оқулық жазуда П.М.Эрднивтің «Іріленген дидактикалық бірлік» талаптарын пайдаланудың жөні бар. 1.2 Математикалық тілдің қалыптасуы Ғылымның қай саласын алсаңызда – математика. Математика – қатаң заңдылықты қажет ететін пән. Басқа пәндерден ерекшелігі бала-бақшадан бастап, мектеп бітіргенге дейін оқиды. Әр пәннің өзіндік ерекшелігі, заңдылықтары, тілі бар. Оқыту аса күрделі іс-әрекет , сондықтан да оған дайын рецепт болуы мүмкін емес. Математика үнемі ізденісті, байланысты қажет ететін пән ретінде санаймын. Оқушыларды әр сабақ кезінде өтілетін тақырыпқа байланысты математикалық тілде сөйлете білсек, соған бейімдесек, жаттықтырсақ, жазғызсақ, онда бұл жетістігіміздің бірі екені анық. Бұл оқушылардың есепті талдауына, шешу тәсілін пайдалануға жеңілдік. Сабақ кезінде оқушылардың зейінін аударып, оларды қалыптастыру, қатыстыру үшін: - математикалық тіл - математикалық символдар мен белгілеулер - математикалық сөйлеу мәдениеті - математикалық тіл компаненттерімен жұмыс жүргізу. Оқушылардың есеп шешуде жете зер салып, шешудің тәсілдері мен әдістерін, барынша ерекшеліктерін түсінуге, есепті талдпа шешуге, жазылу кезінде, шығару барысында математикалық ережелерді сақтау керек, соған беймдеу керек. Оқушылардың математикадан өзіндік іс-әрекетін қалыптастыруда есеп шығару жолдарының рөлі зор. Оқытуға құзіреттілік тұрғысынан қарау білім мазмұнынан білім, білік және дағдыға, шығармашылық іс-әрекет тәсілдеріне және эмоционалды құндылық қатынасқа негізделген «түйінді құзіреттіліктерді» айқындауды қажет етеді. Бұл білім берудің нәтежиесі. Бұл ережеде өлшемдестік талабының сақталғандығын тексеру үшін анықталған ұғым мен анықталушы ұғым орындарын ауыстырып кез-келген сөзін алдына жазу керек. Мысалы параллель түзулер деп, қиылыспайтын түзулерді айтады, кез-келген қиылыспайтын түзулерді параллель түзулер деп атайды. Бұл ереженің ұғымының түрлі ерекшеліктері теріс ұғындыратын анықтамадан аулақ болғаны жөн. Мысалы: дөңгелек емес үшбұрыш, пирамида емес төртбұрыш. Мектеп математикасында кез келген дәлелдің мақсаты айтылған ұйғарымның ақиқаттығын тағайындау және дәлдігін теореманың бұрын дәлелдеуін теоремасын байланысын анықтау. Теореманы дәлелдеу үш құрамдас бөліктен тұрады. Тезис дәлелденетін қағида Дәлел аргументі – ақиқаттығы бұрын дәлелденген немесе тексерілген және тезистің ақиқаттығы не жалғандығы негізінен пікір. Дәлелдеу тәсілі. Логикалық талдау. Математикалық білімнің Конституцияға, сонымен бірге нарықтық экономиканың заңдылықтарына бағыну психологиясын қалыптастыруда да үлесі зор. Бұл оның тағы бір қажеттілігін көрсетеді. Математика ғылым салаларының, әсіресе табиғат, техника ғылымдарының анасы іспеттес. Бірде бір ғылым саласы математикасыз дами алмайды. Техниканың негізі – физика, сонымен бірге кибернетика (жасанды ақыл-ой), электроника және т.б. ғылым салалары математикалық ойлау негізінде ғана дамиды. Мысалы, ғарышты игеру тек математикалық ойлау, модельдер негізінде құрылған есептеу арқылы ғана іске асырылады. Математикалық есептеусіз тәжірибе жасау өте қымбатқа түскен болар еді. Адамзат үшін дүниежүзілік маңызы бар экология деп аталатын ғылым саласы да математикаға негізделген гуманитарлық ғылым. Адамдардың араласуының нәтижесінде табиғаттың теңдігі бұзылып, адамзат зардап шегуде. Бұл дегеніміз математикалық «теңдеу ұғымының теңсіздік ұғымына айналуы». Математика өмірден алынған қарапайым пікірлерді де өз тілінде модельдей алады. Мысалы, «Менің жауымның жауы маған дос» деген пікір математикада «теріс санды теріс санға көбейтсек, оң сан шығады» деген мағына береді. Диалектиканың негізгі бір заңы – «терістеуді терістеу». Оны математика «теріс санды теріс санға көбейткенде, оң сан шығады» деп модельдейді. Яғни, математикалық модельдеуде математиканың бір құдіреті жатыр. Математикалық ойлаудың айтпаса болмайтын құдіреттілігінің күштілігі сонша, адамзаттың тарихи деректерден дүниежүзілік ғұлама, ғалым лауазымын иелену үшін математикалық білімнің де (ойлаудың) қажетті екендігін көруге болады. Мысалы, шығыстың ақыны Омар Хаям белгілі математик болған, Әл-Фараби «Математикалық трактат» жазса, Қ.Сәтбаев қазақ тілінде «Алгебра» оқулығын жазған. Есеп шығару - оқушының математикадан алған білім деңгейін оқу материалын қаншалықты терең меңгергенін көрсетеді. Есепті шығару үшін шыдамдылық, қажырлық, ұқыптылық, жауапкершілікті қажет етеді. Қалай болғанда да, аталған есепті немесе теореманы оқушының өзі шығарып, өзі дәлелдегені дұрыс. Себебі, оқушы осы арқылы өз білімін шыңдап, өз бойындағы сенімсіздіктен айығып, қорқыныш үрейі сейіледі және нықтана түсетіні анық. Есеп шығару барысында математикалық тілде сөйлеуге, жазуға басты назар аудару керек. Оқушы еркін сөйлеуге, өз ойын жеткізуге үйренеді және тіл байлығы да арта түседі. Анықтаманы айтуға, теореманы дәлелдеуге, формуланы жаза отырып, математикалық тілде сөйлеуге және есеп шығару барысында пайдалана білуге баулу, дағдыландыру соған беймдеу математика оқытушыларының басты міндеттерінің бірі. Математикалық ұғымдарды, анықтамаларды және теорияны оқушыларға жеткізуде терминология мен символиканың мәні зор. Математика терминологиясының өткен жолына көз салмай, келешегін болжау да қиын. Ол үшін ғылым тарихына арналған халықаралық конгрестер мен симпозиумдарды алып қарайық. 1920 жылға дейінгі қазақ тіліндегі математикалық мазмұнды жазбаша терминологияны қазақша-орысша сөздіктерден және дербес басылымдардан кездестіруге болады. Мәселен, қосынды-сома − жамғысы (сумма), құрал-аспап − әбзел (инструмент), мүлт-қате − жаңылыс − калеть (ошибка), секунд − саніа − саннийа (секунд), сызғыш − (линейка), минут – дакыға (минута), он мың − түмен (100 000, тьма). Басына бұл атауларды саудагерлер, тілмаштар пайдаланған екен. Келе-келе бұлар жалпы лексиконға еніп, көпшілік кәдесіне жарады. Олардың кейбіреулері қазіргі тілімізде де ұшырасады. Математика терминологиясының дамуы мен қалыптасуы бірнеше кезеңдерді бастан өткерді. Олар қазақ әдеби тілінің және оның ғылыми терминологиясының даму тарихын бейнелейді. Кезеңге бөлуде туысқан республикалардағы терминологияның даму жолдары, сол сияқты СССР-дегі ғылыми-техникалық терминологияның қалыптасуы, республикадағы халық ағарту ісінің дамуы ескеріледі. Бірінші кезең−1920 жылдан 1934 жылға дейінгі, екінші кезең−1934 жылдан 1950 жылға дейінгі, үшінші кезең−1950 – 1990 жылдарын, төртінші кезең – 1990 жылдан осы кезге дейінгі уақытты қамтиды. Қазақ тіліндегі математика терминологиясының қалыптасуы мен жинақталуына оқулықтарды, программаларды аудару және құрастыру, қолтума еңбектер, сондай-ақ, мұғалімдерге қажетті терминология жөнінде мерзімді баспасөз бетінде пікір алысу, терминологиялық сөздіктерді шығару әсер еткенін атаған жөн. Қазақ тіліндегі математика терминологиясы кеңес өкіметі кезінде 20−30 жылдары қалыптаса, әрі жазылуы жөнге қойыла бастады. Жалпы ғылымымыздың бір буыны болып саналатын терминология мәселелерін шешу қазақ халқының түрі ұлттық, мазмұны кеңестік мәдениетін дамытуға игі әсер етті. Мәселен, ғылыми терминологиясыз балаларды ана тілінде оқыту, халық шаруашылығы үшін маман кадрларды даярлап шығару мүмкін емес-ті. Сондықтан бұл мәселе Қазақ АССР-інің құрылған күнінен бастап-ақ қолға алынып, кейін Халық ағарту комиссариаты жанынан ғылыми-әдеби кеңес ұйымдастырылып, біршама істер тындырылды. Қазақ тіліндегі ғылыми терминологияның қажеттігі және оны жедел жасау керектігі жөнінде жиырмасыншы жылдардың өзінде-ақ көрнекті мәдениет қайраткерлері С.Сейфуллин, М.Әуезов, Қ.Сәтпаев және т. б. баспасөз беттерінде жазған. Мәселен, М. О. Әуезов «Ғылым тілі» (Шығармалар, II том, 1969) мақаласында әртүрлі пәндерден оқулық жазуға кедергі болып отырған нәрсе − оның терминологиясы дей келіп, оны жүйелеп, келісіп пайдалану керек деді. С. Сейфуллин өз еңбектерінде (С. Сейфуллин. Затқа ат іздеу, ұғымға сөз іздеу. «Ақжол» газеті, 1922, 14 апрель, № 162; Термины и терминология. «Советская степь», 1928, 28 февраль, №49; Оқу білім майданында. Шығармалар, 4-том, 1962), интернационалдық терминдерді сол күйінде өзгертпей қолдануды ұсынды. Мұнда ол терминдерді реттеу мәселесін де қойды. Қазақ халқының тарихында алғаш рет терминология мәселелері 1924 жылы Орынборда өткен Қазақстан мәдениет қайраткерлерінің I съезінде талқыланды. Съезде қабылданған қарарда терминологияны жасау мәселесінде араб-иран лексиконын пайдалану бағыты ұсынылды. Алайда, съездегі ғылыми-әдеби кеңес «Білім кеңесінде» пән терминологиясын саралап, талқылап бекіткеннен кейін, мектеп оқулықтарына қосымша ретінде тіркеу керек дегені дұрыс еді. Қезінде ол толық іске асырылмады. Осы себептен арнайы терминологияны түрліше пайдалану өмірден орын тепті. Мәселен, теңгелдес − теңгерс − уравнение (уравнение), радыйус − шабақ сызық (радиус). Олардың ортасында түсініксіз, тым бұрмаланғандары да болды: геумет (геометрия), олтерпас (ватерпас), мұқабадат, жапыраш осының мысалдары. 1926 жылы Бакуде I Бүкілодақтық тюркологиялық съезд болып, онда «орфография, терминология» мәселесі қарастырылды. Бұл кездейсоқ емес-ті. СССР-дегі түркі тілдес халықтардың мәдениеті мен ағарту ісін онан әрі дамытудағы кедергілердің бірі − алфавиттің, терминологияның, оқыту әдістерінің, орфографияның дамуы артта қалғандығы еді. Терминология жөніндегі баяндамалар талданғанда өзара сиыспайтын түрлі көзқарастардың барлығын көрсетті. Съезд ұсыныстарының ішінде көңілге қонарлық, назар аударарлықтары да бар. Мәселен, халық ағарту комиссариаты жанындағы мемлекеттік терминология комиссиясы қабылдайтын терминология сапалы болуы үшін оның алдын ала мерзімді баспасөз бетінде жариялануы және халықаралық нумерация мен барлық математикалық символиканы өзгеріссіз енгізу керек деген ұсынысын алуға болады. Ғылыми терминологияға деген күнбе-күнгі қажеттіліктен қазақ тіліндегі алғашқы сөздіктер де құрастырылды. Мысалы, 1927 жылы Қызылордада тұңғыш рет «Пән сөздері» басылып шықты. Оны араб графикасы негізінде жасалған алфавитпен Қаратышқанов құрастырды. Бұл сөздік математикалық мазмұнды үш жүздей терминді қамтыды. Оның төрттен бірі негізінен дұрыс терминдер еді. Осы жылы болған Қазақстан мұғалімдері съезіне жауап ретінде жергілікті авторлардың (Ғ.Бегалиев−1929), (А.Сытдықов − 1930), (А.Қасымов − 1928) күшімен бірнеше басшылық құрал жазылды. Олардағы терминологияны талдау − терминдерді пайдалануда қайшылықтардың күшейгендігін байқатады. Мәселен, алгебра − алжебра, алгебір, шама тілі; диагональ − дійәгәнәл, дійәгнал сызық, қыйма, қыйма сызық; неправильная дробь − бұрыс бөлшек, шала бөлшек, теріс бөлшек; простое число − жай сан, дара сан, жіксіз сан; прямоугольник − тікше, қыйықша, тік бұрышты төрткіл, тік бұрыш; центр − кіндік, орта нүкте, орталық болып ұсынылды. Оқу әдебиеті мен мерзімді баспасөз таралымының өсуі, оқыту үрдісіндегі қажеттілік − жинақталған, әрі жаңадан ұсынылатын терминдерді реттеуді талап етті. Сондықтан да Казнаркомпрос жанындағы методикалық бюро пайдаланылатын терминдерді оқулық соңында тізіп беріп те отырды. Оның үстіне халық ағарту ісі бойынша 1930 жылы Москвада өткен II Бүкілодақтық партия кеңесі ұлт тілдері мен оның терминологиясын дамыту мәселесіне көңіл аударды. Кеңес СССР халықтары тілдерінде терминологияны қабылдаудың негізгі принциптерін айқындап берді. 1931 жылы латын графикасы негізінде 8 000 термин сөзді қамтыған, мектеп циклі пәндерінің «Атаулар сөздігі» шығарылды. Бұған математиканың төрт жүзден астам термині енді. Көрсетілген сөздікті шығаруға терминком 1930 жылдың күзінде кіріскен-ді. Кітап кіріспесінде ғылым салалары бойынша мамансыз терминологияда қате кетуі мүмкін деп ескертілді. Шынында да осылай болып шықты. Сөздікке ендірілген жүзге жуық халықаралық терминдердің көбі аударылды, не фонетикалық өзгеріске түсті. Алайда 1927 жылғы сөздікке қарағанда мұнда кейбір терминдерге өзгерістер ендірілді. Мәселен, бұрынғы сан жүйесі орнына әріпметійке, алжебр орнына алгебре, даража орнына гірәдус, өре орнына дійаметр, танап өлшеуі орнына пыланыметірійе қабылданды. Мұнда бұрын жоқ, жаңа шоғырлы сан (комплексное число), шекті айырымдар есебі (исчисление конечных разностей), қисықтық (кривизна) атаулары да ұсынылды. Сондай-ақ, сөздікте түрлі варианттар да келтірілді. Мәселен, пространство − кеңдік (көлемдік), симметрия − нағыз (андам), модель − тұрпат (мәдел) т. т. Өмір осындай көп нұсқалық негізінде дұрыс терминдер туатындығын көрсетті. Қазіргі терминдер сондай жолдан өтті. Аталған сөздіктердің ғылыми да, жетекшілік те, практикалық та мәні болды. Бұл құралдар қазақ тіліндегі математика терминологиясын қалыптастыру мен реттеудегі алғашқы бастама еді. Қарастырылған кезең аяғында республикалық және жалпыодақтық көлемдегі ауқымды жұмыстармен орыс ғалымдары тарапынан туыстық көмектің қажеттігі сезілді. Сондықтан да отызыншы жылдардың басында СССР халықтары тілдеріндегі ғылыми-техникалық терминологияны унификациялау мәселелері –мен Жаңа Алфавит Комитеті айналысты. Москва және Ленинград ғалымдары осы комитетте жұмыс істей жүріп, терминология мәселелерінен бірнеше принципті еңбектер жариялады. 1933 жылы СССР Ғылым академиясы салалық терминология мәселелерімен айналысушы ұйымдарға көмек беруде техникалық терминология комиссиясын құрды. СССР Ғылым академиясының терминологиялық органын кұру инициаторы және негізін қалаушы атақты кеңес математигі әрі механигі С. А. Чаплыгин (1869−1942) және Д. С. Лотте (1898−1950) болды. Осы 1933 жылы Қазак АССР Халық ағарту комиссариаты Кеңесінің № 508 қаулысы негізінде республикада Халық ағарту комиссариаты жанынан 13 адамнан Мемлекеттік терминология комиссиясы құрылды. Председателі профессор Қ.Жұбанов, мүшелері − профессор С.Д. Асфендияров, Б.А. Бірімжанов және т. б. болып, терминологияны реттеу мен унификациялау мәселелерімен айналысты. Қазақ тіліндегі математика терминологиясының алғашқы кезеңінде негізінен қарапайым математика терминологиясы қарастырылды. 1934−1949 жылдардағы математика терминологиясының қалыптасуы мен дамуына білімнің идеялық және ғылыми деңгейінің көтерілуі, республикада жеті жылдық білімнің іске асырылуы, деревняда социализмнің жеңісі, СССР-дің аграрлық елден индустриялық елге айналуы әсер етті. Одақта терминология мәселелерін шешу ісіне тән Д.С. Лотте, Э.Қ. Дрезен зерттеулерінен, ал республикада терминология мен орфография туралы 1935 жылғы Қазақстан мәдениет қызметкерлері съезінің шешімдерінен, қазақ лингвистерінің онан әрі зерттеулерінен көруге болады. Мәселен, съезден бұрын 6−7 апрельде мемлекеттік терминкомның жоғары оқу орындары мен ғылыми-зерттеу институттары қызметкерлері қатыстырылған отырысы болып, онда математика терминдерін қабылдаудың негізгі принциптерін көрсетті. X.Қ. Жұбанов редакциялығымен он мыңнан артық терминді қамтитын жобасы бар. «Мемтерминкомның бюллетенінің» төрт нөмірі шығарылды. Оның бір мыңдайы математикадан еді. Бюллетеньде С.Талжанов, X.Қ. Жұбановтар терминнің ерекшелігін сипаттайтын мақалалар жазды. Осындай жұмыс нәтижесінде 1 200 математика терминдері 1936 жылғы сөздікке енді. Жобадағы кейбір терминдер съезде өзгертілді. Мәселен, сумма, қосынды − қосынды, өрнек − өрнек, сызба − шертеж (чертеж). Сондай-ақ, синонимдер де азайтылды. Мәселен, ен, бой орнына биіктік (высота), сабақ, шүлдік, өзек орнына өс (ось), қыйма, қыйу, кесік орнына қыйу, қыйма (сечение), аралық, ара, ентербал орнына интервал қабылданды. Өкілді таңдау қиын болғанда параллель адекватты ұсынды. Мысалы: жанау, жанасу − касание, сурет, кескін − изображение, жазба, жайма − развертка, жайу, жіктеу − разложение. Зат есім болатын халықаралық, орыс-совет терминдері орысша жазылуы түрінде қабылданды. Қазақ тілінде дыбыс жетпеген жағдайда ғана термин қазак алфавитімен өрнектелді: покус (фокус), қорда (хорда) т. т. Апофема, директриса, лемниската, абсцисса, медиана, класс атауларында соңғы әріптер түсіріліп жазылса, халықаралық анти-, би-, суб-, поли- префикстері сақталады. Көпкіл, үшкіл, төрткіл сөздері қолданыстан шығарылып, орнына көпбұрыш, үшбұрыш, төртбұрыш терминдері ұсынылды. Келесі кезеңде элементар математика терминологиясымен қатар, жоғары математика терминологиясы жартылай қарастырылды. Бұл пединституттарда математиканың кейбір тарауларынан қазақ тілінде лекциялар оқылып, жоғары математикадан кітаптар жазылған кезең еді. Халықаралық кейбір символдар – f (эф), х (икс), V (вэ) әріптерін осы кітаптарда пайдаланды. 1930 жылы-ақ Жаңа Алфавит Комитетінің IV пленумында,v f, х әріптерін қолдану ұсынылған-ды. Мұндай жаңалық квадрат, дифференциал сияқты сөздерді дұрыс жазуға мүмкіндік берді. 1936 жылдан бастап Қазақ ССР Министрлер Советі жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясы, сондай-ақ, Қазақ ССР Ғылым академиясының Тіл және әдебиет институты, Қазақстан Коммунистік партиясы Орталық Комитетінің жанындағы Марксизм-ленинизм ғылыми-зерттеу институтының Қазақ филиалы қазақ терминологиясымен айналысты. Терминдерді реттеуде 1936 жылғы «Қазақ тілінің терминдері» кітабының да маңызы айрықша. Қырқыншы жылдары қазақ алфавиті жаңа әріптермен толықтырылды. Түпкілікті толықтыру қазақ графикасы орыс графикасына көшкеннен соң іске асты. Бұл Қазақстанның саяси және мәдени өміріндегі ұлы табыстарының бірі болды. Орыс графикасына көшу халықаралық және орыс-кеңес математика терминдерінің дұрыс айтылуы мен жазылуын тездетті. Ұлттық ғылыми-педагогикалық кадрлардың өсуінен, қазақ ғылыми терминологиясының жалпы принциптерінің жасалуынан, казақ алфавитінің жетіспейтін әріптерімен толықтырылуынан, экономикамыз бен мәдениетіміздің жалпы деңгейінің көтерілуінен математика терминологиясы екінші кезеңде әрі сандық, әрі сапалық өзгеріске түсті. Терминология комиссиясының және мамандардың, методистердің, аудармашылардың, басылым редакторларының даярлық жұмыстарынан кейін 1948−50 жылдары орысша-қазақша екі томдық «Терминология сөздігі» жарық көріп, бірінші кітапқа Р. Бөкейханов жинастырған 1 068 математика термині енгізілді. Қелесі кезеңде қазақ тіліндегі математика терминологиясы кең өріс алып, онан әрі дамыды. Бұл кезең елімізде жалпы жеті жылдық білім беруден орта білім беруге көшумен және политехникалық оқуды іске асырумен сипатталады. Республикада орта, орта арнаулы және жоғары оқу орындарының тұрақты орын тебуі, математиканың ана тілімізде оқытылуының қанат жаюы оқу құралдарын, оқулықтарды, оқу-әдістемелік және ғылыми-көпшілік әдебиеттерді көптеп шығаруды талап етті. Қазақстанда, сол сияқты одақтық көлемде ғылыми-техникалық терминология мәселелерін талдап, сыналғаннан кейін қауырт қарастырылуына байланысты математика терминологиясының үшінші кезеңін 1950−1959 және 1960−1980 жылдарын қамтитын екі сатыға бөлуге болады. Оқу кұралдарының, оқулықтардың басылуы және қазақ тілінде ғылыми-көпшілікке арналған кітаптардың шығуы қазақ тіліндегі математика терминологиясының онан әрі ілгерілеуінде және қорлануында маңызды фактор болды. Қазақстан педагогика институттарының педагог-оқымыстылары математикаға арналған салаларынан алғашқы қолтума кітаптардың авторлары болды. Оқырмандар кітаптың мазмұнымен, жаңа математикалық ұғымдармен, тіркестермен, теориялармен, графиктермен, символдармен танысты. Бұлар қазақ тілінің сөздік қорын байыта түсті. Математика терминологиясының реттелуі мен дамуына себепші негізгі факторлардың бірі − 1959 жылы шығарылған «Орысша-қазақша терминологиялық сөздік». Оның екінші томына математиканың 4 мыңдай сөзі енгізілген-ді. Ол математиктер күшімен құрастырылып, Қазақ ССР Ғылым академиясының мүше-корреспонденті проф. С. А. Аманжоловтың жалпы редакциясымен даярланып бастырылды. Сөздіктің сапасын жоғарылатуға жауапты, тәжірибелі математиктер қатысты. Бұл қазақ тіліндегі математика терминологиясының дамуының үшінші кезеңіндегі шығарылған бірден-бір сөздік еді. Сөздікті толықтыру және жаңалау − өмір талабы. Сөздіктің белгілі мазмұнды артықшылығы болғандығымен, кейбір кемшіліктері де бар. Математика саласында ғылыми кадрлардың өсуі, мектеп пен жоғары оқу орны үшін түрлі әдебиеттің басылуы, ғылыми-көпшілікке арналған мақалалардың мерзімді баспасөз, жинақтар бетінде жариялануы, математика мен математиканы оқыту әдістемесі бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстарының кеңеюі, сөздіктер мен энциклопедияның шығарылуы, аудармашылар, авторлар мен редакторлар санының өсуі, математика терминологиясын бұрынғы кезеңдермен салыстырғанда едәуір жоғары дәрежеге көтерді. Проективтік, аналитикалық, дифференциалдық геометрия, математикалық анализ, топология, сандар теориясы т. б. салаларды қамтитын ұғымдар санының өсуімен бірге, олар өкілдік ететін терминдер саны да артты. Қазақ тіліндегі математика терминологиясы сферасында қол жеткен табыстарға канағаттанбау, математика салаларының жаңа тараулары терминологиясының қалыптаспауы жаңа ізденістерге әкелді. Соның салдарынан орыс тіліндегі бір термин бірнеше түрде айтылып, жазылып жүр. Терминологияның дамуының үшінші кезеңінің басты табысы − халықаралық терминдер өзгеріссіз жазылатын болды. Бұл − жалпыодақтық көлемде терминдерді унификациялауға қосқан үлесіміз. Үшінші кезеңнің екінші сатысында Қазақстан, сол сияқты Одақ көлемінде ғылыми терминологияны ретке келтіруге ерекше көңіл бөлінді. Ғылыми-техникалық терминология проблемалары халықаралық дәрежеге дейін көтеріліп, оны талқылау үшін алуан түрлі кеңестер шақырылып, арнайы кітаптар бастырылды. Зерттеулер жүргізіле бастады. Қазақ ССР Ға-ның Тіл және әдебиет институты, Қазақ ССР Министрлер Советі жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясы ғылыми терминологияны жинау, жүйелеу және жариялау істерінде айтарлықтай іс тындырды. Мәселен, 1972 жылдан 1976 жылдың қыркүйек айына дейін Мемлекеттік терминология комиссиясы және оның секретариатының 29 мәжілісі өткізілді, онда көптеген термин, терминдік тіркес және атаулар қаралып бекітілді. Бұл бекітілген терминдер, атаулар «Социалистік Қазақстан» газетінде және республиканың басқа да газеттерінде, сондай-ақ, облыстық газеттер бетінде жарияланды. Алайда математика терминологиясының проблемалары сарқылды деуге болмайды, өйткені ғылыми-техникалық прогресс, математика ғылымының дамуы жаңа проблемаларға бастайды. 1.3. Математика терминологиясын жасауда қолданылатын принциптер Термин (лат. terminus - шек, шеті, шекарасы деген мағынада) -ғылыми ұғымға айқын анықтама беретін, оның мағыналық шегін дәл көрсететін сөздер. Әдетте тілдегі қандай сөз болсын көп мағыналы болып келеді де, оның мағыналық шегі айқын болмай, жылжымалы болады. Ал ғылыми ой-пікірді дәл білдіру үшін сөздің мағынасы тұрақты, айқын болу қажет. Сондықтан сөздің мағыналық шегін дәл белгілеп, сөзді сол нақтылы бір мағынада ғана алып қолдану арқылы жасалады. Термин – тиянақты ұғымның атауы. Демек, термин – сөз. Терминдердің бір тілде қалыптасқан жүйесі «терминология» деп аталады. Терминологияны терминдер саналы икемдеуге және реттеуге оңай, көнімді лексиканың ерекше секторын құрайтын, өңдірістің, қызметтің, білімнің сапасындағы терминдердің жиынтығы деп те қарастырады. Ғылым мен техниканың, шаруашылық пен мәдениеттің әрбір саласының өзіне тән терминологиясы болады. Қоғамның дамуымен бірге терминология да дамып отырады. «Мұратына қарай іскегі» дегендей әрбір елдің, ұлттың, халықтың даму дәрежесіне қарай, сол дәрежеге сәйкес, терминологиясы болады. Мәдени дамудың төмен сатысындағы халықтардың терминологиясы шалғай, ғылымы мен техникасы өркендеген халықтардың терминологиясы екшелеген, қалыптасқан және бай болып келеді. Бұл тұрғыдан алғанда тер – минология халықтардың даму дәрежесін көрсетеді деуге болады. Ешбір халық бір күнде немесе бір айда дамудың жаңа сатысына көтеріліп шыға алмайды. Оған белгілі уақыт керек. Сондықтан терминология да бір күнде жасалмайды. Батыс Европа елдерінде ғылыми терминологияның қалыптасуы бірнеше ғасырға созылған. Терминология қалай болса солай жасала салмайды. Ол белгілі бір шарттарды қанағаттандыруға тиіс. Сонда ғана халық пайдалануға жарап, өмірден орын алады. Мәселен, терминдер айтуға және жазуға оңай, мағынасы дәл, мүмкіндігінше қысқа болуы керек. Сөздерді термин етіп алғанда оларға осындай талаптар қойылады. Терминология принциптері – терминдерді өмір талаптарына сай етіп сұрыптап алу принциптері. Бұлардың көпшілігі терминологиясы қалыптасқан ұлттардың тәжірибесінен туған. Терминологияға қойылатын жалпы принциптер туралы. Ғылым мен техниканың қандай ұғымы болса да белгілі терминмен сипатталады. Ұғымды қалыптастыруда, ғалымдар оны екінші ұғыммен шатастырмау үшін, әрбір ұғымның басқа ұғымнан ерекше қасиеттерін бөліп, анықтамасын береді. Ұғымның атауы қойылып, терминделінеді. Мұнсыз ғылым мен техника табыстарын баяндайтын әдебиетті оқып-үйрену, сондай-ақ оқыту да қиын. Мысалы, арифметика мен алгебраны, сол сияқты математиканың басқа да салаларын, дәрежелеу мен көбейту ұғымдарына сәйкес келетін дәрежелеу және көбейту деген терминдері болмаса, олардың негіздерін басқаға түсіндіру қаншалықты ауыр екендігін бірнеше ғасырға созылған тарихи даму, практикалық іс-тәжірибеміз көрсетті. Өйткені маман ғылым негіздерін басқаға жеткізуде бір ұғымды екінші ұғымнан ажырату үшін, олардың атауы болмаса, онда ол ұғымдар кездескен жерлердің бәрінде де дәрежелеу мен көбейту анықтамаларын қайталап, қасиеттерін тізбектеп берген болар еді. Бұл бір жағынан түсіндірушінің, сондай-ақ оқушының уақытын алса, екінші жағынан, қағаз, бояу, металл сияқты материалдық шығынға ұшыратады. Ал математикада қолданылатын таңбаларды, сөз тіркестерді, белгілеулер мен формулаларды қоспағанда, оның ұғымдары 18 мыңға жуық. Оның үстіне тек ұғымдармен ғана жұмыс істейміз бе? Егерде жоғарыда айтқандай, ғылым мен техниканың бар әрбір ұғымына сәйкестеп атау берсек, онда терминологияның толымдылық принципі орындалады. Осы сияқты қазақ тіліндегі математика терминологиясы да толымдылық принципін қанағаттандыруы қажет. Алайда қазіргі «Орысша – қазақша терминология сөздігінде» ( 2-т.1959) не бары 3857 ұғымның ғана атауы берілген. Мұның өзі-ақ терминологиялық сөздікті жаңа ұғымдардың атауларымен толықтырыла түсуі қажет екендігіне нұсқайды. Мысалы, сөздікте асимптоталық нүкте, теңдеулер системасы, математикалық шытырман, симметрия аксиомасы, метрикалық кеңістік, потенцирлеу терминдері жоқ. Терминологияға қойылатын екінші талап – әрбір ұғымды көрсететін термин, сол сияқты керісінше әрбір терминге сәйкес келетін ұғым мүмкіндігінше біреу болуы керек. Мұнан кейінгі баяндаулар жеңіл болуы үшін, бұл принципті бір мәнділік принципі дейміз. Қазақ тіліндегі көптеген математика терминдері аталған принципті қанағаттандырады. Кейде, практикада бір ұғымды екі не бірнеше термин арқылы беру сөздіктерде, оқулықтарда баспасөз беттерінде кездесіп қалады. Мысалы: система, жүйе – система; движок, жылжыма – движок; есептегіш, есептеуіш, счетчик – счетчик; потенцирлеу, потенциалдау – потенцирование терминдері бір ғана ұғымды сипаттап, синонимдік қатарды тудырып отыр. Синонимдік терминдердің бірқатарының түпкі мағынасы нақты мағынасына сәйкес келсе, екіншілерінде бұлар жартылай сәйкес келуі мүмкін. Мәселен, текше – куб, шаршы – квадрат, синонимдері мазмұны жағынан түпкі мағынасын бере алмайды. Ал шешу (процесс), шешім (нәтиже) синонимдері ұғымның мағынасын дәлме-дәл жеткізеді. Математикада синонимдік терминдерді қатар пайдалану зиянды. Өйткені, кей жағдайда, қолдану барысында олардың біреуі шеттеп, өрісі тарылса, екіншісінің пайдалану шебері кеңейеді. Сөйтіп, дәлме-дәл келетін мағынасы жартылай сәйкес келетін мағынасына ауысуы мүмкін. Бұған дәлел ретінде шешу және шешім, азайту және алу терминдерін келтіруге болады. Сондықтан да ғылыми және техникалық терминологиядағы жұрттың уақытын алатын терминдердің синонимділігінің пайдасы шамалы. Ол терминнің айқын мағынасына, дәлме-дәлдігіне нұқсан келтіреді. Термин өзі сипаттайтын ұғымның негізгі қасиеттерін дәл қамтып көрсетуі керек болғандықтан, ұғымның әр түрлі мөлшерін жекеленген синониммен көрсетудің қажеттілігі жоқ. Әрі терминнің білдіретін мағынасы тиянақты. Синонимдік терминдер шеттен келген сөздер мен ана тіліміздегі сөздердің қатар қолданылуынан, мысалы: лимит – шек, константа – тұрақты, образ – бейне, ана тіліміздегі реңкі әр түрлі сөздерді қатар қолданудан, мысалы: жарым-жарты, екі-қос-жұп, шешу-шығару, орыс тіліндегі синонимдік терминдерді аударудан және алудан, мысалы: нақты сан (действитетельное число) – заттық сан (вещественное число), радикал – түбір (корень), есептік линейка (счетная линейка) – логарифмдік есептеу линейкасы (логарифмическая счетная линейка) туып отыр. Сондықтан синонимдік терминдер ішінен ұғымның мағынасына дәлме-дәл келетінін, көбірек жаңа математикалық сөз тудырып алуға болатынын, оқушыға түсініктісін таңдау керек. Педагогикалық көзқарастан туатын, бірақ ресми түрде қабылдауға болмайтын, мысалы 2/5 бөлшегін түсіндіру барысында екінің беске қатынасы деп те, екіні беске бөлгендегі бөлінді деп те айтудың ешқандай зияны жоқ. Қайта оқушының логикасын дамытуға әсер етеді. Егерде бірнеше ұғымды бір атау арқылы берсек, онда көп мәнді, басқаша айтқанда, омонимдік терминдерді тудырып алаиыз. Қазіргі қолданылып жүрген математика терминдерінің кемшіліктерінің бірі – осы көп мәнді терминдердің терминологиядан орын алуы. Мысалы, квадратура терминін есітсек, квадрат бірлікте өрнектелген аудан шамасы туралы да, берілген фигураға тең шамалас квадрат салу есебі туралы да, интегралды есептеу туралы да ойлауымыз мүмкін. Сол сияқты метр сөзін естіп ұзындық өлшемінің негізгі бірлігі немесе ұзындық өлшеуіш құралы туралы айтып тұр дейміз. Куб атауы – әрі геометриялық бейнені, әрі санның үшінші дәрежесін көрсетеді. Терминдердің бұл сияқты көп мәнділігі оның нақтылығын жоғалтып, түсіндіруші мен оқушының өзара түсінбестігін тудырады. Дүдамал ой туғызып, мамандарды шатастырады. Математикалық әдебиетті оқуымыз қиындай түседі. Ақырында, терминнің өз міндетін атқару функциясы айқындалмай, тұрақсызданады. Терминнің айтылып отырылған ұғымды айырып-танытып беру функциясы болатындығын, термин үшін осы алынып отырылған пәнде дыбыстық құрамы жағынан бұрын кездесетін сөзді пайдаланбау керек екендігі талабы ескерілмегендіктен көп мәнді термин пайда болған. Қазақ тіліндегі математика терминологиясындағы көп мәнді терминдердің бір бөлегі аудару арқылы орыс тілінен ауысса, бір бөлегі ана тіліміздің ерекшелігінен туған. Мысалы, түбір (корень), шешу (решение), интеграл, градус орыс тілінен аудару арқылы келсе, көлем сөзінің әрі аудан (площадь), әрі көлем (объем) ұғымдарына өкілдік етуі қазақ тілінің өз ерекшелігінен туған. Қорыта айтқанда, синонимдік және омонимдік терминдер тіл ерекшелігімізден туған негізгі кемшіліктер. Содықтан да оларды осы уақытқа дейін түгел жою қиын болып отыр. Демек, бұлар жалпы тілдің даму барысында жойылатын, бірақ ұзаққа созылатын үрдіс. Ғылыми-техникалық терминология комитетінің тәжірибесі мұндай терминдер кемшілігін қолдан реттеу керектігін де көрсетеді. Біз ұсынған кейбір эквиваленттер осы мақсаттан туған. Қазіргі математика терминологиясында, шешу (решение) термині: 1) берілген теңдеуді қанағаттандыратын сандарды, 2) берілген теңдеуді қанағаттандыратын сандарды табу үрдісін көрсететіні мәлім. Алайда қазақ тілінің өзіндік ерекшелігін пайдаланып, мұның біріншісін шешім, ал екіншісін шешу сөзімен алмастыруға сәйкестеп атау беру, ол ұғымдардың мазмұнын меңгеруге мүмкіндік жасайды. Оқушының олармен амалдар жасауда өзіне деген сенімділігін арттырады. Сыбайлас ғылымдарда, мәселен, матемаика мен физикада, астрономия мен математикада ортақ бір терминді, сөз тіркесін және таңбалауды түрліше пайдалануға, сондай-ақ бұл ғылымдарға ортақ ұғымды әр түрлі атауға болмайды. Басқаша жағдайда синонимдік және ононимдік терминдер туады датерминдік сферада ала-құлалыққа әкеледі. Терминологияға қойылатын бұл принципті бірегейлік принцип (принцип единообразия) дейміз. Қазіргі сыбайлас ғылым салалары пайдаланылып жүрген терминологияда осы принципті қанағаттандырмайтын терминдер ұшырасады. Мысалы, физикадағы линейка, измерение, погрешность, счетчик сөздеріне сәйкес сызғыш, өлшеу, қате, есептеуіш-счетчик болса, бұлар математикада ретімен линейка, өлшеу, өлшем, қателік, есептегіш болып реестрге енген. Астрономия терминологиясында қате – ошибка болып жазылған. Бұл оқытуда бір ғылымның зерттеу методтары мен теориясының басқа ғылымда қолданылуын жасырып – пәнаралық байланысты бүркемелейді. Сондықтан да синонимдік және ононимдік терминдер тумас үшін, терминологияға қатысты пәнаралық байланысты көрсету үшін де сыбайлас ғылымдар терминологиясына Терминологиялық комиссия бірыңғай талап қойып, терминдерді келісіп реестерге енгізген жөн болар еді. Д.С. Лотте «жалпы техникалық (физикалық) терминге салалық терминологияда жалпы техникалық пәндерде осы терминге басқа сәйкес келетін бір мағына беруге болмайды» (Д.С. Лотте. Основы построения научно-технической терминологии. М., 1961, 20-бет), – дей келіп, «салалық техника мен сыбайлас, іргелес пән ішінде, мүмкіндігінше терминдердің көп мәнділігінен қашу керек», – деген-ді (бұл да сонда, 21-бет). Ұғымға балама ретінде алынған термин мазмұны жағынан, мүмкіндігінше, дәлме-дәл сәйкес келуі керек. Бұл арада номенклатураның шекарасы айқын көрініп тұруы міндетті, яғни терминнің ғылыми және тұрмыстық мағынасы ажыратылуы тиіс. Терминологияға қойылатын мұндай принципті сәйкестік принципі дейді. Ұғымдық реляциясының дәлдігі бойынша терминді классификациялау алуан түрлі. Бұған И.М. Щербина, Д.С. Лотте, С.М.Мусаев, Э.Н. Натансон және басқалар көңіл аударған. Алайда бір ізді көзқарас жоқ. Біз өз классификациямызда термин тасымалдайтын ұғым көлемі мен мазмұнын негізге аламыз. Ұғым туралы толық мағлұмат бере алатын терминдерді дұрыс терминдер дейміз. Жазықтық (плоскость), доға (дуга), жанама (касательная), жанасу нүктесі (точка касания) терминдері – дұрыс терминдер. Олар көбіне төл сөзімізді тура не ауыспалы мағынада қолданудан жасалады. Дұрыс терминдер жұртқа түсінікті, сондықтан тілімізге сіңіп, кең тарап кеткен. Евклидтік емес геометрия (геометрия Лобачевского), шаршы, текше, үшбұрыш, көпбұрыш (многоугольник), куб теңдеу (кубичное уравнение) сияқты терминдерді жартылай дұрыс терминдер қатарына жатқызуға болады, себебі олар өздері белгілейтін ұғым мазмұны мен көлеміне толық сәйкес келмейді. Шаршы баламасы квадрат фигурасы ұғымын бергенімен, осы квадрат сөзінен туындаған квадратураны алуға болмайды. Оқу үрдісі кезінде, ауызша қарым-қатынаста үшбұрыштың үш бұрышы деп айтқанда не туралы мәселе қозғалып отырылғандығын аңғару қиын. «Әр түрлі үш бұрыш сыз!» деген сөйлемді естігенде оқушының не сызатындығын кім білсін. Ол жеке-жеке үшбұрыш сызуы да, әр түрлі үш бұрыштар сызуы да мүмкін. Осы сияқты терминдердің кемшіліктерінен туған қателерді, түсінбеушіліктерді оқушыдан көруге бола ма? Педагогикалық талап мұндай терминдерді жетілдіруді немесе түгелдей өзгертуді қалайды. жүктеу/скачать 283,7 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|