Ҧстаздарға арналған басылым редакциясы «білім жолы нұрлы жол»
Қолмен ӛлшенетін ҧзындық ӛлшемдері
жүктеу/скачать 1,26 Mb. Pdf көрінісі
|
Топтама-Казан-2018 (1)
- Бұл бет үшін навигация:
- Аяқпен ӛлшенетін ҧзындық ӛлшемдері
- Бҧйымдарға байланысты ҧзындық ӛлшемдері
- ІІ. Аудан, кӛлем және салмақ ӛлшемдері.
| Қолмен ӛлшенетін ҧзындық ӛлшемдері
Білем – саусақтың ұшы мен қолдың бірінші буынының аралығы. Шынтақ – қолдың бас пен шынтақ аралығы. Кез – қолдың басы мен қолтықтың аралығы. Құлаш – иық деңгейінде созылған екі қол ұшының арасы.
Табан – Аяқтың ӛкшесі мен башпайдың ұшының аралығы Адым (қадам) – Жүру кезіндегі екі аяқтың аралық қашықтығы Аттам – Екі аяқты кере созғаңдағы қашықтық.
Кӛген бойы - Кӛгеннің ұзындығы. Қазық бойы - Қазықтың ұзындығы. Найза бойы - Найза ұзындығымен шамалас келетін халықтық ӛлшем. Оқ бойы - Тым таяу, оқ жетер мӛлшеріндегі қашықтық. Тізгін бойы - Тым қысқа бір метр шамасында. ІІ. Аудан, кӛлем және салмақ ӛлшемдері. Ертедегі адам бір нәрсенің ауданын, үлкендігін (кӛлемін) сӛз еткенде, оны да ӛзіне таныс басқа 58
нәрсенің ауданымен, үлкендігімен (кӛлемімен) салыстырып, мысалы, аудан туралы айтқанда: ‖түймедей‖, ―теңгедей‖, ―ат тӛбеліндей‖, ―алақандай‖, ―туырлықтай‖, ―ауыл аумағындай‖, деп кейбір нәрсенің үлкендігін: ―жұдырықтай‖, ―ат басындай‖, ―үйдей‖, ―таудай‖ деп ұсынған. Әдет бойынша қазір де қолданылатын ӛлшеуіштердің алғашқы нышаны болған, осы сӛздер ӛлшеу мен ӛлшеуіштер тарихы жӛнінде және халықтың ӛмірі, кәсібі туралы едәуір мәліметтер береді. Ертедегі адамдарда заттардың салмағын ӛлшейтін қазіргідей таразы мен гирлер болған жоқ, нәрсенің ауыр - жеңіл кӛрсететін ―зілдей‖, ―қаңбақтай‖ деген сияқты салыстырма ұғым ғана болды. Шымшым – Ұсақ затты бас бармақ және сұқ саусақпен қысып алғандағы ӛлшем. Шӛкім – Ұсақ затты үш саусақтың ұшымен қысып алғандағы ӛлшем.
Бір уыс – Қос саусақтарын жұмдастыра бүккендегі ӛлшем. Қос уыс – Қос қолдың саусақтарын бірге жымдастыра, бүккендегі ӛлшем. Оймақтай - Оймақ деген қолға ине кірмес үшін сұқ саусақтың басына кигізілетін зат екені белгілі. Сұқ саусақтың жуандығы бір еліге тең. Ондай болса оймақтай дегеніміз жан-жағы бір еліге тең бет ауданына тең шама. Алақандай - Алақандай деген ӛлшем бірлік ауданы адам қолының алақанымен шамалас шаршының ауданына тең шама деп қарастыруға болады. Сырмақтай - Сырмақ дегеніміз киізден ойылып, ӛрнектеліп жасалынған қазақтың ұлттық тӛсеніштерінің бірі. Сырмақтай деген ӛлшем бірлік – аумағы сырмақтың аумағымен шамалас шаршының ауданына тең шама. Сырмақтың ұзындығы – шамамен бір құлашқа тең. Ат шаптырым - Аумағы 10 шақырымға тең шаршының ауданына тең ӛлшем бірлік деп қарастыруға болады. Бармақ басындай - Ересек адамның бармағының басының кӛлеміне тең бірлік шама. Торсық - ертеде қазақ халқы сұйықтар мен сусындарды алып жүруге торсықты пайдаланған. Торсық кӛлемі жағынан ықшам әрі ыңғайлы болғандықтан үнемі қолданыста болған, әрі ӛлшем бірлігі ретінде қолданылған. Торсық шамамен 3 – 5 литр кӛлемге тең. Тең - Ертеде қазақтар кӛшіп қонуға, жүк артуға түйе кӛлігін пайдаланғаны белгілі. Ыңғайлы болу үшін түйеге артылатын жүктерді, қаптарды буып біріктіріп, ӛзара кӛлемі мен салмағы сәйкес келетін екі бӛлік жасаған. Бұл бӛліктердің ӛлшемі шамамен бір құлашқа сай келетін текшеге тең болады. Кейбір шамалардың қазіргі ӛлшеммен мӛлшерін қарастырайық: 1 кӛнек сүт шамамен 6 – 7 литр 1 шелек шамамен 12,13 литр 1 пұт -16 кг 1 батпан -12 кг. 1 қап шамамен 4 пұт, яғни 65 – 66 кг. 1 ширек шай 250 г 1 әшмӛңке шай шамамен 50 г. 1 таймӛңке шай шамамен 25 г 1 шӛкім тұз 12,5 г - қайнатым шай 6,5 г. жүктеу/скачать 1,26 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|