Студенттер мен магистранттардың №71 дәстүрлі ғылыми конференциясының материалдары Ғылыми жинақ

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ФИЛОЛОГИЯ ЖӘНЕ КӨПТІЛДІ БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ ҚАЗАҚ ТІЛІ МЕН ӘДЕБИЕТІ КАФЕДРАСЫ

Студенттер мен магистранттардың № 71 дәстүрлі ғылыми конференциясының материалдары

Конференция материалдарын қамтыған бұл жинақ студенттерге, оқытушыларға, магистранттар мен тыңдаушыларға, PhD докторанттарға және филология институтының студенттеріне арналады.

Жинақты баспаға әзірлеген жауапты редакторлар: филология ғылымдарының докторы, аға оқытушы А.Таңжарықова, филология ғылымдарының кандидаты, қауымдастырылған профессор (доцент) С.Жиренов.

ҚАЗАҚ ТІЛІ МЕН ӘДЕБИЕТІ КАФЕДРАСЫ

Ежелден дәстүрлі ойындарда халықтың өмір сүру әдісі, тұрмыс-тіршілік еңбегі, ұлттық салт -дәстүрлері, адалдыққа, күштілікке ұмтылуы, шыдамдылық, т.б. құндылықтарға мән берілуі – халық данышпандығының белгісі. Ұлттық ойындар - халық тәрбиесінің дәстүрлі табиғатының жалғасы. Мақаламыздың зерттеу нысаны – қазақтың ұлттық ойын атауларының этнолингвистикалық сипаты (М.Әуезов «Абай жолы» 1-том) [2, 1-томы].

Ұлттық спорт және ойын атауларының қай түрін алсақ та, халықтың тілдік дәстүріне, дүниетаным – түсінігіне сай қалыптасқан. Ұлттық ойын атауларының негізі этнолингвистика мен этномәдениетте жатыр, оларды бір-бірінен бөліп қарауға болмайды.

Біздің ғылыми мақаламыздың мақсаты да осы ұлттық ойын атауларының табиғатын, шығу тегін, семантикалық өрісін, этнолингвистикалық сипатын қарастыру болып танылады.

Осы мақсатқа жету барысында, мынадай міндеттерді орындадық:

1. 
   Зерттеу материалы етіп М.Әуезовтың «Абай жолы» роман-эпопеясының 1-томындағы ойын атауларын жинақтап, жалпы саны – 13 екенін анықтадық;
   
2. 
   Романннан сол ойын туралы мәліметтерді жинақтау;
   
3. 
   Ойын атауларының семантикалық өрісін анықтау барысында «Аймақтық сөздік», «Қазақ әдеби тілінің сөздігін», «Түсіндірме сөздікті» І томдық қаралып, соның ішінде «Қазақ әдеби тілінің сөздігінен» біраз түсініктемелер алынды. Сонымен қатар Е.Сағындықов, Ж.Мизамхан, А.Құрауұлы, «Ана тілі» газеті, т.б. зерттеу еңбектердегі ойын атауларының талдауларын қарастырдық.
   

Халық мәдениетінің негізгі айнасы оның сөзінен, кез келген құбылысты, зат атауын тануынан белгілі болатынын, ойын атауларының да қазақ халқында алатын орны, атқаратын рөлі болғандығына көзіміз жете түсері анық.

Халқымыздың ұлы перзенттерінің бірі, аса көрнекті жазушы М.Әуезовтың өзі де кезінде: «Біздің халқымыздың өмір кешкен ұзақ жылдарында өздері қызықтаған алуан өнері бар ғой. Ойын деген менің түсінуімше, көңіл көтеру, жұрттың көзін қуантып, көңілін шаттандыру ғана емес, ойынның өзінше бір ерекше мағыналары болған», - деп ойынның халық өміріндегі үлкен маңызын тұжырымдағанын да білеміз. [http://www.alimsak.kz].

Біздің зерттеуімізде сол асқаралы жазушының Абай сынды ақынның өмір жолына арнаған роман тілінен төмендегідей ойын атауларын жинақтап, жан-жақты талдауға ұмытылыс жасалды:

М.Әуезовтың «Абай жолы» роман – эпопеясы І томында 13 ойын атаулары кездеседі. Олар:

1. 
   Ат шабыс
   
2. 
   Көкпар
   
3. 
   Серке тарту
   
4. 
   Теңге алу
   
5. 
   Балуан күрестіру
   
6. 
   Ақсүйек
   
7. 
   Серек құлақ
   
8. 
   Орамал тастау
   
9. 
   Хан жақсы ма?
   
10. 
    Мыршым
    
11. 
    Белбеу соқ
    
12. 
    Ләппай тутәлә
    
13. 
    Тоғызқұмалақ
    

Бозбалалар ойнайтын қазақтың ұлттық ат спортына жататын ертеден келе жатқан ойындарының бірі - теңге алу . Қазақ әдеби тілінің сөздігінде мынадай анықтама берілген: «Теңге алу (ілу) – шұңқырда жатқан теңгені атпен шауып келе жатқан адамның іліп әкететін ұлттық ойыны». Теңге ілу ойыны тегіс жерде өткізіледі. Ойынға жасы 18-ден асқан адамдар ғана қатысады. Ол ертеде үлкендігі ақ тоқымдай киіздің үстінде 50, 20, 15 тиындық майда ақшаларды салып қоятын болған. Қазір тақыр жердің ойықтау тұсына ақ шүберекке түйілген зат тасталады.Желіп келе жатқан аттың үстіне отырып желісін баяулатпастан төменге тез иіліп сол және оң жағынан орамалмен оралған теңгені көтеріп, артына тастап отыруы керек. Әрбір сәтсіз талпыныстың артына айыптық уақыт белгіленеді. Теңгені көп ілген салт атты жеңімпаз аталады. Теңге ілу алаңының ұзындығы 120 метр. Теңгені іліп алуға дейінгі ұзындық 30 метр. Теңге саны бесеу болуы керек. Теңгелердің ара қашықтығы 10 метрден. Теңге ілушілер теңгені орнынан іліп лақтырып тастауы керек. Жарысқа бекітілген ережеге сай спортшының уақыты, ілген теңгесінің санына бөліп қорытындысы шығарылады. Ойынға жуас жылқылар пайдаланылады. Ат ойыншының қалауынша шабады, бірақ теңге жатқан жерге келгенде, баяулауға немесе тым ағынды шабысқа салуға болмайды.

Ойын шапшаңдыққа, ұйымшылдыққа баулиды. Ақсүйек бірін-бірі ұнатқан жастардың оңаша кездесуіне дәнекер де болған. Ертеде «Ақсүйек» ойынын той-томалақ жасаған үй иелері ұйымдастыратын. Ондай кезде алдымен айтыс, ән-жырға кезек тиеді. Үлкендер жағы жастарға тәлім айтып, қисса-дастандар оқитын болған. Соңында, тықыршып тұрған жастардың ойынына кезек тиеді. Ақан сері Ақтоқтысымен, Абай Әйгеріммен, Біржан Ләйлімен ақсүйек арқылы табысқан деседі.

Ал заманымыздың белгілі композиторы Алтынбек Қоразбаев ұлттық ойын жайлы ән де шығарды:

Қызыл бешпент үстінде,

3. «Орамал тастау», «Хан жақсы ма», «Мыршым», «Белбеу соқ», «Ләппай тутәлә» сияқты күлдіргі ойындар да тегіс ойналды [2, 318].

«Қазақ тілінің аймақтық сөздігі бойынша» од. сөйл. Ләббай – Шеше, бір әйел, бір еркек келді ме? Л ә п п а й…Келді, қарағым (Ж.Нәжімеденов, Кішкентай, 107). – Л ә п п а й, тақсыр, айтқаныңыз құп болады (Оңтүстік Қазақстан, 12.07.1998, 4). Ләппай тутәлә. этногр. Балалардың күлдіргі ойындарының бірі. Бұл түнде ұзақ әсем ән де шырқалды. «Орамал тастау», «хан жақсы ма», «белбеусоқ», «л ә п п а й т у т ә л ә» сияқты күлдіргі ойындар да тегіс ойналды (М.Әуезов, Таңд. шығ. 1, 345).

Жастардың сүйіп ойнайтын ойындарының бірі — «Орамал тастау» немесе «Орамал тастамақ». Бұл бір жігіт не қыз дөңгелене отырғандарды айналып жүріп, қалаған адамның сыртынан орамал тастап ойнайтын жастар ойыны. Ол жазда, алаңда, көгалды шөптесін жерде ойналады. Ойнаушылардың саны көп болса, ойын соншалықты қызық болады. Ойнаушылар тең екі топқа бөлінеді де, арасы он адымдай екі сызықтың бойына қарама-қарсы қатарласа тұрады. Жүргізуші қолындағы орамалын бірінші топтың өз жағындағы шеткі ойыншыға береді. Ол өзінің қарсыласының біреуіне тастайды да: «қа» деп дауыстайды. Ол қағып «ғаз», дейді, болмаса «ла» дейді. Сонда «қағаз», «қала», т. б. сөздер шығады. Айтатын сөз екі буыннан ғана тұруы керек, мысалы «са» деп дауыстаса, «са-дақ», «са-қа», «са-бын»-, «са-қал», «са-рын» т. б. сияқты сөздер айтылуы керек.Орамалды қағып алған ойыншы сол бірінші буынның сөзі шығатындай етіп айтуы керек. Егер ол екі буынға арналған сөздің алғашқы буынын тез, дұрыс тауып айта алмаса, онда ортаға шығып, өнер көрсетеді. Енді орамалды қарсыластар тобына өзі лақтырады. Лақтырған кезде жаңағыдай сөздердің бірінші буынын айтуы керек. Жазаны жауап бере алмаған ойыншы да тартып, ортаға шығып өнер көрсетеді. Осылайша екі топтың ойыншылары орамалды бір-біріне лақтыра отырып ойынды жалғастыра береді. Бұл ойын жастардың ойын дамытып, ана тілін жетік білуге, тапқырлық қасиеттерге үйретеді [ 5, 176].

Қазақ халқының бай этнографиялық материалдарын жинақтаған және оның ішінде ұлт ойынының тәрбиелік маңызы туралы пікір айтқандар К.А.Покровский, А.И.Ивановский, Н.И.Гродеков, Е.А.Алекторов, Ә.Диваев, А.Левшин, Н.Пантусов, Ф.Лазаревский, П.П.Пашин, Г.С.Запряжский, А.Шиле, А.Харунзин, А.Горячкин, П.Ходыров, Е.Букин, О.Әлжанов, т.б. болды. Е.Сағындықов өз еңбегінде: «Қазақтың ұлт ойындары тақырыпқа өте бай және әр алуан болады», - дей келіп, ұлт ойындарын негізінен үш салаға бөліп топтастырған.

Ә.Диваев «Игры киргизских детей» атты еңбегінде тарихта алғаш рет қазақтың ұлттық ойындарын үш топқа бөліп қарастырады. Кезінде ұлттық ойындарды зерттеген авторлар қатарында М.Тәнекеев, Б.Төтенаев, М.Балғымбаев, Ә.Бүркітбаев, т.б. есімдерін атауға болады. Кеңес Одағы кезіндегі ұлттық ойындардың  маңызы мен қажеттілігін көрегендікпен қарастырған ғалым Б.Төтенаев «Қазақтың ұлттық ойындары» (Алматы, 1994) атты еңбегінде қазақ ойындарын бірнеше топқа бөліп, ойын шарттарын жазып, жастар үшін тәрбиелік мәнін зерделеп, ойын білдірген.

ХХ ғасырдың басында өмір сүрген этнограф М.Гуннер қазақтың ұлттық ойындарын былайша жіктейді:
1. Жалпы ойындар;
2. Қарсыласу мен күресу сипатындағы ойындар;
3. Ашық алаңқайдағы ойындар;
4. Қыс мезгіліндегі ойындар;
5. Демалыс ойындары;
6. Ат үстіндегі ойындар;
7. Аттракциондық-көрініс ойындар.

  Қазақтың ұлттық қозғалыс ойындарын спорттық ойындардан ажыратып,

алғаш рет бөліп қараған ғалым М.Гуннер қазақ ойындарына топтамалық жіктеу жасай отырып, ұлттық ойындарды оқу үрдісінде пайдалануға ұсыныс жасайды.

Кеңес дәуірі  жылдарында қазақтың ұлттық дәстүрлі халық ойындары күн тәртібіндегі өзекті мәселе болғанына қарамастан, сол тоталитаризм кезінде дәстүрлі ұлттық ойындарды зерттеген авторлар қатарында М.Тәнекеев, Б.Төтенаев, М.Балғымбаев, Ә.Бүркітбаев, т.б. есімдерін атауға болады. М.Тәнекеевтің «Казахские национальные виды спорта и игры» (Алматы, 1957). Бұл зерттеуінде ізденуші қазақтың «Тоғызқұмалақ» ойынының ереже тәртіптерін таразылап, халық ойынының қажетті жақтарын ашып, сонымен қатар басқа да ұлттық қозғалмалы, спорттық ойын түрлеріне тоқталып, анықтама беріп жіктеп, ғылыми сараланған пікірлер айтады. Кеңестік кезеңдегі ұлттық ойындардың маңызы мен қажеттілігін көрегендікпен қарастырған ғалым Б.Төтенаев «Қазақтың ұлттық ойындары» (Алматы, 1994) атты еңбегінде дәстүрлі қазақ ойындарын бірнеше топқа бөліп, ойын шарттарын жазып, жастар үшін тәрбиелік мәнін дәлелдеп, ойын зерделеген.

Е.Сағындықовтың  авторлығымен жазылған ғылыми монография «Ұлттық ойындарды оқу-тәрбие ісінде пайдалану» (Алматы, 1993) деп аталады. Ғылыми еңбекте қазақ мектептерінде І-ҮІ сыныптарда сабақта және сабақтан тыс тәрбие жұмыстарында қолдану әдістері анықталып, оқу үрдісінде пайдалану қажеттілігі негізделеді.

Ә.Бүркітбаевтың авторлығымен 1985 жылы жазылған «Спорттық ұлттық ойын түрлері және оның тәрбиелік мәні» жинағында ұлт спорты түрлері мен ұлттық спорт ойындарының  балалардың күнделікті өміріндегі алатын орны, тәрбиелік маңызы және ат спорты мен ұлттық ойындардың ережесі қарастырылса, М.Балғымбаевтың «Қазақтың ұлттық спорт ойыны түрлері» (Алматы, 1985) атты еңбегіндегі ат спортына қатысты бәйгені бастап жорға жарыс, аударыспақ, жамбы ату, аламан бәйге, т.б. жарыс түрлеріне салыстырмалы талдау жасалады.

А.Құралбекұлы мен С.Әкімбайұлы жалпы білім беретін қазақ мектептерінің дене шынықтыру жүйесінде қазақ этнопедагогикасы материалдарына, оның ішінде халық шығармашылығы мен ұлттық ойындарды тиімді пайдаланудың ғылыми теориялық-әдістемелік негіздеріне сүйене отырып талдау жасаса, А.Айтпаеваның ғылыми еңбегінде орыс тілінде оқытатын мектептердің бастауыш сынып оқушыларын тәрбиелеу құралы ретінде қазақ халқының ойындарын пайдаланудың теориялық-әдістемелік негіздері жасалып, олардың тәрбиелік мүмкіндіктері айқындалған.

Қорыта келгенде, қазақтың ұлттық ойындары Әуезовтың Абай жолында ерекше түсіндіріліп, анықталғанына көз жеткізілді. Сонымен қатар, мыршым, серекқұлақ, белбеусоқ, ат шабыс, көкпар, серке тарту, теңге алу, балуан күрестіру, ақсүйек, орамал тастау, хан жақсы ма, ләппай тутәлә, тоғызқұмалақ. Мақаламызда ұлттық ойын атауларын қарастырамыз, онда негізінен атаулардың білдіретін семантикалық мағына-мәнін ғана атап көрсеттік. Ал ойын атауларына этимологиялық талдау жасау болашақтағы жұмыстардың үлесіне қалдырылды.

1. 
   Қайдар Ә.Т. Қазақ тілінің өзекті мәселелері // Алматы: Ана тілі, 1998 475б.
   
2. 
   Әуезов М. «Абай жолы» роман-эпопеясы І том. Алматы: «Жазушы» 2013.- 238-274-318 беттер.
   
3. 
   Жұмабаев М. http://anatili.kazgazeta.kz/
   
4. 
   Әуезов М. http://www.alimsak.kz/
   
5. 
    Сағындықов Е. С. / Қазақтың ұлттық ойындары. — Алматы: «Рауан» баспасы, 1991 жыл .—176 б.
   

В статье рассматриваются семантические основы и названия национальных игр казахского народа по материалам роман-эпопеи «Путь Абая» М.Ауэзова.

The article examines the semantic framework and national titles of Kazakh nation game based on the epic novel "Abai's Way" M.Auezov.

Мақаламыздың нысаны тұрақты сөз тіркесіндегі «жан» тұжырымы.

«Жан» концептісі көзге көрінбейтін, қолмен ұсталмайтын, түрлі сезім мүшелері арқылы сезіп білу өте күрделі дерексіз зат болса да, қазақтар ұғымында, тіпті күллі адамзат танымында «жан» адам тәнінің басты бір мүшесі, тіршілік көзінің символы болып табылады [1, 48].

Жан концептісіне лингвистикалық тұрғыдан берген түсініктемеге шолу жасасақ, «жан» сөзі қазақ тілінің түсіндірме сөзігінде былай берілген:

«Жан» концептісін былайша топтастырып қарастырдық:

кетіп өлді (Қаз. ертегі)

кетіп өлді (Қаз. ертегі)

Енді осы «Жан» концептісіне байланысты жинаған тұрақты тіркестерге өз түсінгім бойынша тоқталсам:

Ал жан аямас пен жан аяды деген тіркестер бір біріне қарама-қарсы, яғни антонимдік тұрғыда тұр.

Негізі сөздердің өзі актив және пассив болып қолдану аясына қарай бөлінеді. Осы бойынша менің «Жан» концептісіндегі мысалдарды топтастырсақ,

Актив сөздерге, яғни жиі қолданылатын, кең тараған сөз тіркестеріне: Жан азабын тартты, Жан алқынды, Жан аяды, Жан аямас, Жан баурады, Жан біткен, Жанға сая, Жанға шипа, дертке дару, Жан{-дай} дос {жолдас}

Жан дауысы шықты

Жан дегенде жалғыз ұлы[баласы...]

Жанды жер

Жанды сөз

Жан жар

Жаны жанната болсын!

Жаны қас осылар жатады деп ойлаймын. Ал пассив, аз-маз қолданылатын, халық көп айтайтын сөздерге: Жан беттетпеді, Жан дәрмен қылды, Жанды ұрлады, Жаны жалғыз адам деген тіркестер жатады деп ойлаймын.

1.Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. –Алматы: Арыс баспасы. 2007.

2.С.А.Жиренов «Ақын жыраулар шығармашылығындағы «ЖАН» концептісінің лингвофилософиялық көрінісі» –Алматы. ҚазҰУ Хабарщысы, 3(102), 2007.

3.Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі 15 томдық, -Алматы. 2014.

Қазақ тілінен филологиялық білімге ұмтылып жүргендіктен, Қабдеш Жұмаділовтың «Дарабоз» тарихи романын (І, ІІ томдары бойынша) дереккөз етіп алып, роман тіліндегі мақал-мәтелдерді зерттеуіміздің нысаны етіп алдық.

Заманының заңғар жазушысы Қабдеш Жұмаділов роман бойына қазақы ой мен сөз уызын барынша шеберлікпен орналастыра білген, мақал мен мәтелдердің, ерекше сөз қолданыстарының шын ұстазы екеніне романды оқи отырып көз жеткіздік. Алдымен мақал-мәтелдер теріліп алынып, олардың ой астарына көз жіберу үшін ғалым Әбдуәли Қайдардың «Халық даналығы» атты еңбегімен түсіндірмелер жасадық. Мақал мен мәтелдің өзара айырмашылығы мақалда нақтылық басым болса, мәтелде астар, тұспалдап айту басым келетіні белгілі. Осы мақала көлеміне сыйғанынша ғана мақал-мәтел, қанатты сөздер қаралды.

І. Қ.Жұмаділовтің «Дарабоз» тарихи романы (І томы бойынша):

1. Ағайынға қадірім жоқ – бетімді көреді,

Мысал: Ағайынға қадірім жоқ – бетімді көреді, депті бағзыда бір қазақ [1, 385]. Аралас – құралас жүрген ағайын туыс адамдардың күнде кқрісіп отыратын ерлі-зайыптылардың бір-бірін қадірлемей бермейтін бір себебі – олар өзара етеке жақын жүріп-тұруы арқылы өздерінің жақсы қасиеттерімен бірге жаман қылықтарын да байқатып алуына, сырын білдіріп, кемістігін көрсетіп алуына байланысты болса, ал олардың алыстан араласып сырттан сыйласуының бір артықшылығы бір-бірінің осындай жақсы-жаман жақтарында білмеуінде [2, 163]. 2) Қатынға қадірім жоқ – етімді көреді, екінші қатары талданбаған.

2. «Ауру астан – дау қарындастан».

Мысал: «Ауру астан-дау қарындастан» дегенді бұл қазақ неге айтты дейсің?! Жеке адамдар емес, рулар мүддесі безбенге түсетін мұндай жағдайда. [1, 167]. Адам аурулары көбіне-көп денсаулыққа зиян келтіретін, бойындағы дертке жақпайтын тамақты ішіп-жеуден (не мөлшерден тыс көп ішуден) пайда болса , әртүрлі ұрыс-керісті , дау-дамайды көбірек шығаратын бөтен адамдар емес, басқалардан гөрі , бірге жүріп, біте қайнасқан, қыр-сырынды жақсы білетін жақын тумалар бастайды демекші. Екінші ауыспалы мағынасы адамның басына келетін бәленің бәрі: ауру да, сырқат та, дау да жақыннан, өз төңірегінен шығады дегенді білдіреді [2, 213].

3. «Бас жарылса бөрік ішінде, қол сыңса жең ішінде»

Мысал: Бас жарылса бөрік ішінде, қол сынса – жең ішінде. Тепсініскен тентектер бір-біріне сый-сыяпат апарып, кешірім сұрасын [1, 174].

1. Жорықтарда, соғыстарда, тіпті ағайын арасындағы қағыстарда бола беретін жарақаттарды қазақтар айғақ қылып елге жариялай бермеген. Ондағы мақсат қас жауына сыр бермеу, жақын адамының айыбын айғақтамау. Денеге келген жара тез қалпына келеді, тез жазылады деп санаған. 2. Ауыс.мағ. Тәнге келген жарадан қанша азап шексен де,сыртқа сыр білдірмеу – ұлттық дәстүр. Бұл әсіресе жақын-туыстардың арасында қатаң сақталып келген әдет. «Тән жарасынан да тіл жарасы ауыр» дейтін қазақ тіл жарасын ұмытпасада, тән жарасына көп кек сақтамаған [2, 240].

4. «Екі кеменің құйрығын ұстаған суға кетеді». Мысал: Екі кеменің құйрығын ұстаған суға кетеді деген осы екен ғой. Неткен қайғылы хал еді?! [1, 187]. Ауыспалы мағынасы. Екі істі немесе бірнеше істі бірден қолына алып әрекеттенуші адамның бір істің де үдесінен шыға алмай әрі –сәрі болуы ықтимал [2,184].

5. «Мың асқанға – бір тоқсан».Мысал: Мың асқанға - бір тоқсан. Тура келгенде заулдан Ақ патшаның таңбалы қағазы да қорғап ала алмады [1, 226]

Мың асқанға – бір тосқан.

Жылқы малы қаншама асау болсада, қайратты да айлалы жылқышы жігіттердің бұғауына бір түсері, сөйтіп жуасуы сөзсіз. 2.Ауыспалы мағ. Елден ерекше шығындап шығып мейманасы тасыған адамның да ерте ма кеш па әйтеуір бір-біреуден белгі қайтуы , жөн-жосық тәртіпге бой сұнуы сөзсіз демекші.[433-434]

ІІ. Қ.Жұмаділовтің «Дарабоз» тарихи романы (ІІ томы бойынша):

6. «Енесі тепкеннің еті ауырмас». Мысал:Енесі тепкеннің еті ауырмас болар. Кейде туыстың да тәубасын бойына келтіріп, ептеп дүрелеп алған теріс болмайды [1, 207]. Біріншіден енесі өз құлынын әдейілеп теппейді, екіншіден тебе қалған күнде де қатты теппейді деген сөз. 2. Ауыс.мағ. Балаларының баулып-тәрбиелеу, түзетіп жөнге салу мақсатымен ата-анасы ұрып-соғуы да бұзықтық қылса таяқ, қамшы астына алып, сабап алуы да мүмкін. Бірақ қазақ салтында ұрды, сабады деп балалары әкесіне де, шешесіне де өкпелей қоймайды:олар мұның бәрін (әрине әділетті болса) ата-ананың аялы алақаны деп сезініп тез ұмытып, еті ауырмайды дегенінің мәні осында [2, 283]

7. «Иесін сыйласаң, итіне сүйек сал». Мысал: Иесін сыйласан итіне сүйек сал деген қайда? Тіпті Бөрі сұлтанның жастығы, білместігі болсын-ақ, соның өзінде ағайынның алдынан өту. [1, 227]. Ертеректе ер адамдардың ауыл арасында жүргенде, ел аралағанда жолаушылағанда, аңға шыққанда көбінесе тазыларын (бәреу,не екі-үшеу) өзімен бірге ертіп жүретін әдеті болған. «Итті қонақ жараспас» деп ондайларды қазақтар ұнатпасада, итін ертіп жүрген елге де құрмет көрсетіп (тамақ,саяқ, сүйек беріп) ілтипат білдіруді жөн көрген. Өйткені олар мұны да ит иесіне деген құрметтің бір түрі деп санаған. 2.Ауыспалы мағынада игі – жақсы, елге беделді адамдардың өздерің ғана емес, төңірегіндегі (қызметші, атқосшы т.б) адамдарға да ілтипат көрсету жөн. Өйткені ол өзіне деген құрметті солардың қас қабағы арқылы сыйлай білген. [2, 342]

8. «Үйдің жақсы болуы ағашынан, ұлдың жақсы болуы нағашынан.» Мысал: Үйдің жақсы болуы ағашынан, ұлдың жақсы болуы нағашынан дегендей, асыл текті хандарымыздың түп тамыры Қоңыратта екен-ау [1, 231]

Үйдің жақсы болуы ағашынан, ұлдың жақсы болуы нағашынан. Себебі киіз үйдің жақсы көрінуі оның сүйегіне қажетті тал-қайыңдарды үйші орман-тоғайды аралап жүріп, ең жақсыларын (түзулерін, жастарын) тандап алып, жасауына байланысты болса, ұлдың жақсы болуы да оның шешесінің, әкесі таңдап жүріп, текті жерден, жақсы тәлім-тәрбие берген елден алуына байланысты. [2, 528]

9. «Құтты қонақ келсе, қой егіз табады». Мысал: Құтты қонақ келсе, қой егіз табады деген осы, Иншалла, сардардың шарапаты тиген бала ғой, ол да жаужүрек батыр болатын шығар! [1, 171]. Құтты қонақ келсе, қой егіз табады, (құтсыз қонақ келсе - қойға қасқыр шабады). Игі - шарапаты мол адам жүрген жерде, ол араласқан істе игілік шынайы байқалып, жақсы істің нәтижесі көріне бастаса, қыңыр мінез, қисық адам жүрген жерде бәле – жала, жанжал – шатақ та қабаттасып жүреді демекші [2, 403].

10. «Қорқақты қуа берсен батыр болады». Мысал: Қорқақты қуа берсе батыр боп шығады деген сөз бар. Қазақтың да ел болып , есе қайтаратын кезі келді білем [1, 283]. Жан-жануарлар ішіндегі ең қорқағы қоян саналады. Сондықтан да болар жабайы қоянды көрсе аңшы да, малшы да, жолаушы да, ит те қуа жөнеледі. Осыған үйреніп алған, еті өліп кеткен қоянды бара-бараодан қоықпайтын болады, қуғыншылар жақын келгенше қашпай тұрып алатынды да шығарады. 2. Ауыспалы мағынада: Адам да, қорқақ қоян сияқты әр нәрсені айтып, доқ көрсетіп, қорқыта берушілерге бара-бар еті үйреніп кеткендіктен қорықпайтын, қайта өзіне қарсылық көрсетіп айбат шегеді. [2, 409]

11. «Түйені жел қозғаса ешкіні аспаннан көр». Мысал: Түйені жел қозғаса ешкіні аспаннан көр дегендей Төленің күйі осындай болғанда, басқалардың жағдайы айтпаса да түсінікті [1, 17]. Қауымдағы рухы, тегі, болмысы мықты, күш-қайратты, ер-азаматтардың өздерің тағдырдың тәлкегі тәлтіретіп, қиыншылдық құрсауына алғанда, солардың жүйкесінің құртып, жігерін құм еткенде, табиғаты нашар,әлсіз-ілжуаз адамдар азып-тозып жүдеп, жабағы тышары белгілі. Демек мақал өмірдің неше алуан қиындығы мен қыспағына әркім әртүрлі төзімділік танытып: біреуге олар түйені жел тербеткейдей сезілсе енді біреулерге сол желден аспанда ұшып жүрген ешкіні көз алдына елестетуіде мүмкін [2, 507].

12. «Ауыл итінің құйрығы қайқы». Мысал: Ұлы жүз батырларына жағалай көз салып, - «ауыл итінің құйрығы қайқы» деп, қолбасының айтқанына көнбей, бұра тартатын бұралқы табылса, менен жақсылық күтпесін. Ауыл итінің құйрығы қайқы: Әдетте ит қорыққанда құйрығын қысып, ал батыл қимылдағанда құйрығын қайқайтып алатыны белгілі. Ауылды үйдің иттері не қотан маңын торыған қасқырларды көргенде иесіне арқаланып құйрығын қайқайтып алып батыл қимылдайды. Ал иесі жоқ итте оңдай батылдық болмайды. Бөгде итпен таласа да, бөтен біреуге үрсе де ол жалтақтық көрсетіп, құйрығын бұтына қысып алып батыл әрекетке бара алмайды. 2. Ауыспалы мағ. Ауылы жақын ит қасқырдан қорықпайды дегендей әрбір жан өз ауылында өзін еркін ұстайды, ол оның жүріс-тұрысынан байқалады [2, 215].

13. «Елдестірмек елшіден, жауластырмақ жаушыдан» Мысал: Елдестірмек елшіден, жауластырмақ жаушыдан деген біздің қазақ [1, 455].

Екі елдің арасын жақындастырып, дау-жанжалды доғартып, бейбіт ел болып өмір сүруі, көп жағдайда сол елдердің арасында жүрген елшілердің ізгі ісі мен ниет , қабілетіне байланысты. Ал ауыл-ел арасында болып тұратын (қыз алып қашу, жесір дауы, жер дауы, барымта т,б) даудамайды реттеудің орнына ұшықтырып , үлкен жанжалға айналдырып жіберу бұл іске алғаш араласқан жаушыларға да байланысты. 2. Ауыспалы.мағ. Тосыннан басталған істің оң , не адамдардың әрекетіне де байланысты. Осы мақалдың бүгінгі өмірге қатысты қолдасына бір мысал: Халықтың қамын ойлайтындарын рас болса, Нұрсұлтан мен Әкежан елдесуі , бірлесіп жұмыс істеуі керек. Мен тек Елдестірмек елшіден, жауластырмақ жаушыдан деген нақыл сөзді «Елдестіру – естіден, жауластыру – жағымпаздан» деп өзгертер едім. (ХХI век, 1999, 19 б.) деп жазады бір журналы [2, 281].

14. «Құланның қасынуынан – мылтықтың басылуы»

Мысал: Құланның қасынуынан – мылтықтың басылуы дегенің дәл келіп тұрғанына құдай шүкір –деді батыр [1, 396]. Аңыз бойынша бір мерген артқы аяғымен басын қасып тұрған құнанды жалғыз оқпен атып, құнанның басымен артқы аяғын бірдей тигізген. Мақал халық арасында тараған осы оқиғаға негізделген. 2.Ауыспалы мағ. Бір іспен екінші бір істің оңтайлы сәті , орайлы тұсы бірден келіп, оңай шешілуі [2, 414].

Өзіндік талдауымыз: «Ағайынға қадірім жоқ – бетімді көреді, Қатынға қадірім жоқ – етімді көреді» ер адамның өз ортасындағы қадірі туралы айтылған. Әйелі еркегінің барлық мінін біледі дегенге саятын, сол мақсатта айтылған нақыл екенін аңғарамыз. Ал «Ауру астан-дау қарындастан» деген мақал сол замандағы даудың көбінесе рулармен, іргелес жатқан ағайынмен алауыздығынан туған деп ойлаймыз. Қазақта дау-жанжалдың көбі осындай өзара келіспеуден болады. «Бас жарылса – бөрік ішінде, қол сынса – жең ішінде» бұл мақал менің қолданып отырған әдебиетімде жақын екі рудың, ағайынның арасындағы жер дауың шешуі үшін би осы нақыл сөзді қолданды. Өйткені ішкі келіспеушілікпен, қақтығысты өз арасында, сыртқа сыр білдірмеу мақсатында айтты.

Енді келесі мақалдың семантикасына көз жіберер болсақ, «Екі кеменің құйрығын ұстаған суға кетеді» Шығармада бұл нақыл Әбілқайыр ханның не орысқа не қазаққа қажеті жоқ болмай, бейшара халге түсіп, аянышты күйін көрген Қабанбайдың айтқаны еді. Шынында да бір жағынан орыс патшаларының көңілінен шығуға тырысқан, бір жағынан кіші жүз тізгінін ұстаған хан екі істі қатар ұстап, жалтақтап дүниеден өткен еді.

«Мың асқанға – бір тосқан» Әбілқайырдың асау аттай ешкімге бағынбай, дандайсынып кеткен кезі. Халық қарғысына ұшыраған адам еді. Автор ханның ағайын айтқанын қанша тындамаса да, қанша орыстың етегін ұстасада ажал атты зауалдан құтыла алмайтынын меңзеді.

«Енесі тепкеннің еті ауырмас» мәтелі - көрші ағайынның, рудың әркіммен ауыз жаласып кеткеніне байланысты айтқан батырдың сөзі. Туысты тәубесіне келтіріп, орнына қою мақсатында ашумен айтылған сөз.

«Иесін сыйласаң, итіне сүйек сал» мақалы шығармада Қарақалпақ елі Бөрі сұлтанды өлтірген кезде қолданылған. Бөрі сұлтан Салқам Жәңгірдің ұрпағы еді. Яғни мақал арғы бабаны сыйласаң, оның ұрпағын да сыйла дегенмен ұштасып тұр.

«Үйдің жақсы болуы ағашынан, ұлдың жақсы болуы нағашынан» мақалы хандар төңірегінде айтылып отыр. Ұлы Әбілмәмбет пен Абылай хандардың шешесі Қоңырат руынан болғандықтан, ұлдың жақсысы нағашынан деп мақтауда.

«Құтты қонақ келсе, қой егіз табады» мақалы романда баяғы заманда үйге аты елге жайылған, қадірлі адам қонақ болса, оған ырымдап үйге жақсылық келеді дескен. Бір жағынан қонақ келген үйдің келіні босанып жатса, үй иесі жақсыға ырымдап қонаққа сәбиге ат қою мәртебесін береді.

Қорыта келгенде, мақал-мәтелдердің, қанатты сөздердің ерекше қолданысының арқасында халықтық таным тілімізде сақталып, мәңгі жасайтын ана тілімізге ғасырлар бойы дамыған асыл халқымыздың ой-парасатының ескерткіштеріндей әлі талай-талай жастардың тілін дамытуына, туған халқын тани түсуінде жарық жұлдыздай бағыттар беретініне кәміл сенеміз.

1. Жұмаділов Қ. Дарабоз романы. І, ІІ том. Алматы.

2. Қайдаров Ә. Халық даналығы (Қазақтың мақал-мәтелдерінің түсіндірме сөздігі). Алматы: «Тоғалай» баспасы. -2004. -560 б.
Түйін

Қ.Жұмаділовтың «Дарабоз» романындағы мақал-мәтелдердің семантикалық өрісі мен мағыналық астарынан ұғатынымыз, халқымызға қызмет етіп келе жатқан сөз мәйегін орынды контексте қолдану арқылы тіліміздің мәңгілігіне қосар үлесіміз зор болмақ.

Біздің қарастырайын деп отырған тақырыбымыз осы тіл білімінің саласындағы тұрақты сөз тіркестерін Б.Соқпақбаев «Өлгендер қайтып келмейді» романы аясында болмақ.

Мақсатымыз заманының балалар әдебиетіндегі асқақ жазушысы, бала психологиясын танытудың шебері Бердібек Соқпақбаевтың осы роман тіліне үңіліп, ондағы інжу-маржандай тұрақты сөз қолданыстарын жинақтау, әлі қарай саралау, контекстегі қолданылуының мән-мағынасын ашу.

Қазақ тіл білімінде фразеологизмдерді топтастыруда екі пікір бар: бірі І.Кеңесбаевтың топтастыруы, екіншісі – В.В.Виноградов пен Н.М.Шанскийдің үлгісі бойынша жасалған топтастыру.

1. І.Кеңесбаев фразеологизмдердің мағыналық тұтастығы мен құрылымының тұтастығына қарап, фразеологизмдерді екі топқа бөледі: фразеологиялық түйдек (идиома) және фразеологиялық тіркес (фраза).

Б.Соқпақбаевтың «Өлгендер қайтып келмейді» романындағы фразеологизмдерді осы зерттеулерге сүйене отырып, екіге бөлдік:

Фразеологиялық түйдекке фразеологизмдердің құрамындағы сөздер өздерінің лексикалық мағыналарын мүлде жоғалтып, бір-бірімен өзара жымдасып, ажырамастай болып тұтасқан фразеологизмдерді жатқызады. Мысалы, «Қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған» фразеологиялық мағынасы (тыныштық, бейбіт заман орнады ) деген мағынада қолданылған ал бұларды бөліп қарар болсақ, «қой», «үсті», «бозторғай», «жұмыртқалаған» сөздерінінің тікелей лексикалық мағынасынан туып тұрған жоқ.

«Ақ түйенің қарны жарылған» молшылық,қарық болу. «Жағамды жайлауынан салып отырмын» еркіндік, жайбырақат отыру. «Астынан су шығып» Өте жағдайсыз, тым ыңғайсыз жағдайда қалды.(Менімше, тұрақсыздық, бей берекетсіз отыру деген мағынада секілді). «Ет өліп» көнді, көндікті.

Б.Соқпақбаевтің «Өлгендер қайтып келмейді» романында идиоманы аз қолданған. Себебі, ақын халық оқылуына жеңіл, әрі түсінікті етіп жазуы керек. Сондықтан идиомадан көрі, көпшілігінде фраза қолданған.

Фразалық тіркеске құрамындағы сөздер негізгі (лексикалық) мағынасынан түгелдей емес, жарым-жартылай ғана айырылған, бірақ құрамы берік фразеологизмдерді жатқызады. Оған мысал ретінде Б.Соқпақбаев шығармасындағы фразеологизмдер негіз болады, «Қара басының қамы», «жүрегім жарылып», «мұрнымыздан су кетіп жатыр», «ауыз жаласып», «ат шаптырым», «құрдай жорғалайды». Бұл тізбектердің әрқайсысындағы компоненттер өзінің негізгі мағынасынан айырылып қалған жоқ, бастапқы тікелей мағынасын сақтап тұр [3,191].

Академик В.В.Виноградов фразеологиялық единицаларды бүтіндей фразеологизмнің бір тұтас мағынасымен оны құрастырушы сыңарлардың мағыналарының ара қатысы тұрғысынан фразеологиялық тұтастық, фразеологиялық бірлік, фразеологиялық тізбек деп үшке бөледі.

Осыларға тоқталсақ, Фразеологиялық тұтастық дегеніміз - семантикалық жақтан бөліп ажыратылмайтын, бір тұтас мағынасы сыңарларының мағынасымен жуыспайтын фразеологиялық оралым фразеологиялық тұтастық деп аталады. Мысалы, ет өліп, қара басының қамы, жүрегі жарылу, күдер үздім, қабағын бақтым, мұрнымыздан су кетіп жатыр, жағамды жайлауынан салып, жүрегінің түгі, атой сап.

Орыс тіліндегі фразеологизмді зерттеуші Н.М.Шанский аталған классификацияны қолдай келіп, фразеологиялық оралымдардың төртінші түрі фразеологиялық сөйлемше деп есептейді. Фразеологиялық сөйлемше -фразеологиялық оралымның бұл түрі мағынасы ерікті сөздердің тіркесінен құралады, бірақ құрамы мен қолданылуы тұрақты болып келеді. Мысалы, Екі көздері төрт болып, таяқ тастам, ауыз жаласып, көзге ұрып тұрса да [4, 176]

Енді тікелей роман тіліндегі фразеологиялық тірестерге кезек берелік:

2.Мектепте әдетке айналған бұндай көз бояу жолға мен түспедім[1, 241].

3.Ақыры, қолымды бір-ақ сілтеп,ымыраға келуді жөн деп таптым[1, 243]

4.Кейбіреуінің бұған еті өліп кеткен[1, 243]

5.Өзінін қара басының қамын, тыныштығын ойлайды[1,243]

6. Әне, анау жікшіл деп, көзіне шұқып көрсетіп, қаныңды қарайтып, жүйке тамырыңды тоздыратын болды[1,243]

7.Екінші, бұл жолы да құр қол емес едім[1,244].

8.Отырған ат төбеліндей шағын топты көзімен шолып алды[1,247]

9.– Шырақ, сенің арызыңды қарамақ түгіл, өзіміздің басымыз қатып, мұрнымыздан су кетіп жатыр[1,252]

10.Мен жағындағылар өз алдымызға өкшелеп бөлек отырамызда, мектеп басшыларының сойылын соғатындар ым-жымдары жарасып, бірін-бірі қас қабақпен ұғысып,оларда бөлектеу отырады[1,257]

11.Бірінші басшылардың алдында ол аяғының ұшымен басып, құрдай жорғалайды [1,257]

12.Әлсіздік атаулыға атой сап, қарсы шыққан сонда мен ғанамын [1,258]

13.Онымды білдірмеуге тырысып, жағамды жайлауынан салып отырмын [1, 262]

14.Бұрынғы жылдары Қорған орта мектебі үшін қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған тамаша жылдар болған[1,262]

15.Мұғалімдер коллективі сүттей ұйыған тату болатын[1,262]

16.Біреуге біреу нағыз досша, нағыз большевикше көмектесіп, ауыз жаласып еңбек ететін [1,262]

17.Барған жерің оңбаса, астыңнан су шықса, қайта қайтып төркініңді таппағанда кімді таппақсың?[1,270]

18.Тәйірі, ақ түйенің қарны жарылған бүгінгідей күні құр сырамен кісі тежелетін бе еді?[1,275]

19.Оның да тап қазір, біз үшін ең қиын кезде келіп, қол ұшын бергеніне де шексіз ризашылық білдіріп сыйлаймыз[1,276]

20.Баратын үйімізге бұл кезде тіпті аз ғана, таяқ тастам жер қалған еді[1,281]

21.Зағыш Жамалжаным екеуі екі көздері төрт болып, кабинада қамалып отыр[1,282]

22.Кейбіреулерінің мұрындарына көркем аударманың иісі барып та көрмегендер[1,284]

23.Жүрегінің түгі болса, сен оны тыңдамай гөр[1,284]

24.«Қазақ әдебиеті» газетінің редакторы Сарыбаев бізге қызметке келесің бе дегенде мен, шынымды айтсам , төбем көкке жетіп, қуандым[1,292]

25.Егер осыдан ештеңе дей алмай кетер болсам, былай таман шыққан соң Жақан мені сөз жоқ, жүндей түтеді[1,314]

1. Соқпақбаев Б. Өлгендер қайтып келмейді. Роман. Алматы: Арыс, 2010. 368 б.

2. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі, Алматы: «Арыс» баспасы, 2007. 800 б.

3.Қалиев Ғ., Болғанбай Ә. «Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы». Алматы: «Сөздік-словарь» баспасы, 264 б. 2006.

Сөз тіркесінің табиғатын ашу барысында ғалым бірнеше мәселелерге көңіл бөледі. Сөйлем, оның ішінде жай сөйлем мен сөз тіркестерінің ұқсастықтары мен айырмашылықтарын көрсетеді. Сөйлем сөз тіркесінен, ең алдымен, коммуникативтік қызметі, яғни бірдеңе жайында хабар беру қызметі жағынан ажыратылады, ал сөз тіркесінде мұндай қасиет жоқ. Ғалым өз ойын мына мысалдар арқылы жеткізеді: 1) Мұғалім келді. 2) үйден келді. Біріншісі – сөйлем, екіншісі  сөз тіркесі. Сөйлемнің өзіне тән белгілі бір құрылымдық үлгісі болады, ол – сол үлгі бойынша жасалады. Дербес қолданылуға мүмкіндік беретін құрылымдық үлгі – бастауыш-баяндауыштық құрылымдық үлгі. Бұл тек сөйлемге тән құрылымдық белгі. Сонымен сөйлем сөз тіркесінен предикативтілік қасиетімен, коммуникативтілік қызметімен, бастауыш-баяндауыштық құрылымдық үлгісімен, сондай-ақ интонациялық, модальдылық белгілерімен ажырытылады. Бұл қасиеттер сөйлемнің негізгі белгілері. Осы қасиеттері арқылы біз сөз тіркесімен айырмашылығын білеміз. Ендігі мәселе сөз тіркесінің өзіне тән негізгі белгілері, сөз тіркесі деп танудың жолдары.

Ғалымның тағы бір кеңінен қарастырған маңызды мәселелерінің бірі – сөз тіркесінің байланысу тәсілдері мен формалары. Сөз тіркесінің байланысу тәсілдеріне ғалымдар аналитикалық, синтетикалық және аналитикалық-синтетикалық тәсілдерді жатқызады. Ғалым мынадай нәрселерді айқындай түсу қажет екенін айтады: 1.Сөз бен сөзді байланыстыруға дәнекер болатын тәсілдердің қатарына қосымшалар жатқызылады. 2. Жалғаулар сөз тіркесі құрамындағы сөздерді өзара байланысқа түсіретін амал ретінде қаралады да, олардың қатарына септік, тәуелдік, көптік, жіктік жалғаулары енгізіледі. Осы арада бір мәселені ескертіп өтеді, көптік жалғаулары барлық уақытта сөз бен сөзді байланысқа түсіре алмайды, ал жіктік жалғауы сөз бен сөзді байланысқа түсіреді, бірақ сөз тіркесін құра алмайды, себебі жіктік жалғауы арқылы байланысқа түскен сөздер бастауыш, баяндауыштан тұрады да, сөйлемнің қаңқасын құрайды. Демек, қиыса байланысқан тіркестер сөз тіркесінің емес, сөйлемнің обьектісінде қаралуы тиіс. 3. Сөз бен сөзді байланыстыру тәсілі ретінде бірде шылау атты сөз қолданылса, бірде көмекші сөз атты термин қолданылады. 4. Сөз тіркесі құрамындағы сөздердің байланысу тәсілдеріне жалғаулар, шылаулар, сөздердің орын тәртібі, интонация жатқызылады да, олар одан әрі қарай аналитикалық, синтетикалық және аналитикалық–синтетикалық тәсілдер ретінде сараланады.

Профессор Ә.Аблақов сондай-ақ етістіктердің меңгеріле байланысуын, оның дамуын әрбір септік жалғаулы сөз тіркестерінің өзгерістеріске түсу, жетілу жолдарын ашып көрсету арқылы айқындап көрсетеді. Ғалым өзінің «Қазақ тіліндегі шығыс жалғаулы сөз тіркестері», «Қазақ тіліндегі барыс жалғаулы сөз тіркестері» еңбектерінде осы септік жалғаулары арқылы сөз тіркестерінің жасалу жолдарын анықтап берді. Ғалым сөз тіркесінің жасалу жолдары жайлы: «Қазіргі қазақ тіліндегі барыс септігінің жалғаулары арқылы қалыптасқан сөз тіркестері өздерінің тамырын тым әріден бастайды. Алайда бұлар тілдің дамуы барысында құрылысы жағынан да, мағынасы жағынан да өзгерістерге ұшыраған»,  дейді [2,18]. Бұл өзгерістер барысында септік жалғауларының қалыптасқанын, яғни тарихи үдерістен өткенін дәлелдейді. Осының себептерін былай көрсетеді: 1) қазіргі қазақ тілінде барыс септігінің

-қа жалғауы болса, тәуелдік жалғауынан соң жалғанбайтын болса, ал Орхон – Енисей, әсіресе Енисей ескерткіштерінде тәуелдік жалғауынан соң да, зат есімдерден соң да жалғана берген. 2) барыс жалғаулы сөз тіркестері табиғатында қимыл-әрекеттің бағытын, кімге бағытталғандығын көрсетеді. 3) тым ертеде барыс жалғаулы сөз тіркестері қимыл-әрекеттің бағытын білдірсе, кейінгі уақытта қимыл-әрекеттің мақсатын, әрекетін, мезгілін білдіретіндей болып қалыптасты. 4) күрделенген сөз тіркестері құрамдарынан шылаулардың түсіп қалып ықшамдалуы да барыс жалғаулы сөз тіркестерінің қалыптасуына ықпал жасады. Мысалы: қонақ болу үшін барды – қонаққа барды. 5) қарсылық мәнді құрмалас сөйлемдер құрамынан сөздердің түсіп қалып ықшамдалуы. Мысалы: үйіне шақырып еді, бірақ біздер бармадық. 6) Басыңқы және бағыныңқы сыңарлардың дамуы. Мысалы: түс етістігінің дамуы, суға түсу, институтқа түсу. 7) Орыс тілінің ықпалы. Мысалы: партияға кіру, колхозға мүше болу. Бұл барыс жалғаулы сөз тіркестерінің жасалуының негізгі белгілері. Бұл белгілер тарихи үдерістер негізінде сұрыпталып қазірге уақытқа жетті.

Ғалым өзінің «Қазақ тіліндегі шығыс жалғаулы сөз тіркестері» атты еңбегінде шығыс жалғаулы сөз тіркестері әртүрлі грамматикалық мағыналарды білдіретінін айта келіп, осылардың ішінде басқаларға негіз бола алатындай екі түрлі мағынаны атап көрсетеді: 1) кеңістіктегі қимыл-әрекеттің басталар орны мен шығар жерін білдіру мағынасы. 2)қимыл-әрекеттің кімнен, неден басталатынын білдіру мағынасы. Шығыс жалғаулы сөз тіркестерінің қолдану шеңберінің кеңеюіне бағыныңқы сыңарлар мен басыңқы сыңарлардың мағыналық жағынан дамып, жетілуі ғана емес, сонымен бірге күрделенген сөз тіркестері құрамдарынан сөздердің түсіп қалып қолданылуына мынадай мысалдар келтіреді: «жас кезінен бастап білетін – жас кезінен білетін, құлынынан бастап өсірген – құлынынан өсірген»[3,20]. Яғни күрделенген сөздердің ықшамдалу процесі арқылы сөз тіркестері қалыптасты. Ғалым осы сықылды әрбір септік жалғауы арқылы жасалған сөз тіркестеріне талдау жасап, олардың ерекшеліктерін көрсетеді.

Қорытындылай келгенде, Ә.Аблақов сөз тіркесінің толық табиғаттын, оның жасалу жолын, байланысу тәсілін, формасы мен жай сөйлемнен айырмашылығын және жалпы лексикалануы сынды мәселелерді толығымен қарастырған. Сөз тіркесі синтаксисіндегі шешімін таппаған мәселелерге құнды пікірлер қалдырған. Ғалымның сөз тіркесі синтаксисі туралы келелі тұжырымдары аталған саланы дамытуға өз ықпалын тигізді. Сондықтан ғалымның синтаксис саласының дамуы мен қалыптасуына қосқан үлесін саралап айқындау  біздің міндетіміз.

1. Аблақов Ә., Исаев С., Ағманов Е. Қазақ тіліндегі сөз тіркесінің дамуы мен лексикалану процесі.  Алматы: Сана», 1997.  319 бет.

2. А.Аблақов. Қазіргі қазақ тіліндегі барыс жалғаулы сөз тіркестері.  Алматы, 1973.  73 бет

3. А.Аблақов. Қазіргі қазақ тіліндегі шығыс жалғаулы сөз тіркестері.  Алматы, 1977.  79 бет.

• 
  Қазіргі қоғам – жаңа ақпараттық технологиялардың қоғамы және XXI ғасырдың бұл ағымы - қоғам дамуының жаңа дәрежесіне жеткізді. Ақпарат алмасу, қарым-қатынас орнату, жұмыс іздеу, білім алу мүмкіндігі және тағы басқа іс-әрекеттер шынайы әлемге қарағанда виртуалды әлемде жүзеге асатын болды. Интернет жастардың ең сенімді құралдардың біріне айналды. Қазірдің өзінде әлем халқының 57 пайызы бетпе-бет тілдесуден гөрі, интернет арқылы, дәлірек айтқанда, әлеуметтік желі арқылы «әңгімелеседі».
  
• 
  Ал сіз интернетте ұзақ отырғанды жақсы көресіз бе? Таңертең тұра салысымен ноутбугіңізді қосып поштаңызды тексеремісіз? Бұл сұраққа Назарбаев Университет және басқа оқыту мекеме студенттері ойланбастан "ия" деп жауап береді. Себебі, студенттердің әлеуметтік өмір жаңалықтары ғаламтор арқылы жүзеге асады. Күн сайын жастардың жүзбе-жүз сөйлесуі азайып, әлеуметтік жүйе қолданысы, керісінше, артып келеді.  Ғаламтор жүйесінінң дамуына 10 жыл ғана болса да, қазірдің өзінде ғаламтор қолданбайтын жастарды табу қиын.
  
• 
  Бүгінгі күні Интернет немесе жаһандық желі тек ақпаратты (мәліметті) жеткізу құралы ғана емес, сондай-ақ дүние әлеміндегі адамның бағыт-бағдарын айқындап отыратын маңызды құралдардың бірі болып саналады. Адам желі арқылы пайдалы ақпараттарды аша алады, өмірлік серігін, саяхатқа шығатын жолсерігін табады, ұтымды сатып алу, сату әрекеттері болады, жұмыс жасап пайда табады, әскери келіміс-шарт жасайды, әйгілі немесе танымал болады, қызығушылық мүдделері ортақ жандармен сұхбаттаса алады т.б. Адамның осылайша желілер әлеміне еніп, ықпалдасуы, тікелей қатыстылығы әртүрлі білім саласындағы зерттеушілердің қызығушылығын оятпай қоймады.
  
• 
  Жалпы Интернет дегеніміз – компютерлік желілердің ақпарат алмасуға арналған бүкіләлемдік қауымдастығы, бір-бірімен телекомуникация арналары (телефон, радио, жасанды жер серігі көмегімен байланыс) арқылы мәлімет алмасатын әртүрлі аймақтағы компьютерлік желілердің біріктірілген тарабы интернет деп аталады.
  
• 
  Тілімізге әрқашан болатын әртүрлі құбылыстар алдымен ауызекі тіл негізінде танылады, себебі ол қоғаммен, әлеуметтік өмірмен тығыз байланысты. Сондай-ақ жазбаша сөздің және ауызекі тілдің ара қатынасын анықтау, яғни тіл мен сөйлеудің өзара қарым-қатынасын, айырым тұстарын анықтау сынды көптеген проблемаларды сөз етуге болады. Осындай мәселелердің бірі «интернет тілі» проблемасы.
  

Сөйлеу тілінің анықтамасы қарым-қатынас категориясы тұрғысынан сипатталады. Қарым-қатынас категориясын қоғамдағы субъектілердің (кластар, топтар және тұлғалар) іс-әрекетімен байланысының мықтап орын алыуымен түсіндіруге болады, қоғамдағы субъектілердің қызметінің, тәжірибесінің, қабілетінің, ақпараттың, білімділігінің және іс-әрекеттің нәтижесінің алмаса қолданылуы; тұлғаның және дамуы мен қалыптасуы тікелей жалпы қоғамдағы керекті жағдаяттарға байланысты. Ауызша және жазба категориялары болмаса қарым-қатынас жүйесі толық іске аспайды. Осыған байланысты қарым-қатынас жүйесін екіге бөліп қарастыруға болады. Бірінші қарым-қатынас типі – контактілі, екіншісі – дистантілі. Бұл қарым-қатынас түрлерінің өзіндік ерекшеліктері мен айырмашылықтары бар. Айталық, контактілі қатынаста сөйлеушілер тікелей уақыт режімінде байланысады, сөйлеуші мен тыңдаушы өзара ым, ираша, интонация арқылы да түсінесе береді. Ал дистантілі қатынаста сөйлеушілер қатар тұрмайды, олардың арасында белгілі бір кеңістік болуы мүмкін.