Өзіндік жұмыс тақырыптары

26 
•
Әл-Фараби онтологиясындағы міндетті болмыс түсінігіне сипаттама беріңіз
Өзіндік жұмыс тақырыптары:
•
 
Әл-Фараби дүниетанымындағы бірінші болмыс ұғымын көрсетіңіз 
•
Фарабидегiң философиясындағы форма мен материя болмыс
ұғымдарының қарастырылуын нақтылаңыз 
•
Әл-Фарабидің философиясындағы таным болмыстың
арақатынасын сараптаңыз
•
Әл-Фараби шығармашылығындағы рухани болмыс түсінігін анықтаңыз 

27 
---------------------------------------------------------------------------------------------- 
ІІ. ҚАРАХАН ДӘУІРІ КЕЗІҢІДЕГІ ҒЫЛЫМИ МҰРАЛАР
 
2.1 Ж. Баласағұнның "Құтадғу білік" дастанының бастаулары 
және әділетті басшы, қоғам жайлы идеясы 
 
Жетісу қоғамдық ой дүниесінде көрнекті тұлғалардың бірі Жүсіп 
Баласағұн ХІ-ғасырда өмір сүрген Орта Азияның белгілі ақыны, гуманист, 
ойшыл, энциклопедист-ғалым, қоғам қайраткері. Түрік және парсы 
мәдениетінің нәрлі ұйытқысында туындап, араб дүниетанымының қуатты 
ықпалымен толысқан ойшыл өз шығармашылығында адамның қоғамдағы 
орны мен қызметін түсінуге ұмтылып мінсіз қоғам жайындағы өзінің биік 
философиялық мұраттарын дүниеге келтірді.
Туған жері Жетісу жеріндегі Баласағұн қаласында дүниеге келген. 
Баласағұн қаласын бұрын «Құз Орда» деп те атаған, бұл Шу өңірі Тоқмақ 
қаласының маңы. Қаланың орналасқан жері толық әлі дәлелденбеген. 
Жүсіптің әкесі де ақын, өнерпаз кісі болған. Қарахан мемлекетінің астанасы
Баласағұн қаласында хан сарайында өлең айтып, күй шерткен. Кейін ол 
бұл іске баласын да тартып, Жүсіп әкесімен бірге хан сарайында қызмет 
еткен. Осында жүріп қоғамдық және жаратылыстану ғылымдарынан білім 
алды. Жүсіптің ақын ретінде де, ғалым ретінде де атын шығарған еңбегі 
«Құтадғу білік» (Құтты білік) атты дидактикалық поэмасы. Бұл еңбегін 
Қарахан мемлекетінің сол кездегі билеушісі Табғаш Арслан Боғраханға тарту 
етіп, бұған қоса оның арғы тегіне арнап «Дәрдә Хұ-сайын» (Хұсайынның 
қасіреті) деген күй шығарған. Хан оның бұл еңбектерін жоғары бағалап, оған 
«Хас Хажиб» деген атақ берген. «Хас Хажиб» араб сөзі, ханның ең жақын, ең 
сенімді кеңесшісі деген мағынаны білдіреді. Ақынның «Құтты білік» дастаны 
6500 бәйттен, 85 тараудан тұрады.
Жүсіп Баласағүни дастанда патшалар мен уәзірлердің, хан сарайы 
қызметкерлері мен елшілердің, әскербасылар мен нөкерлердің, тәуіптер мен 
аспаздардың, диқандар мен малшылардың, т.б. қоғам мүшелерінің мінез-
құлқы, білім дәрежесі, ақыл-парасаты, құқықтары мен міндеттері қандай 
болу керектігін жеке-жеке баяндап шығады. Ақын мәселені әмірші-
патшаның өзінен бастайды. Ел-жұртты басқаратын адам – ақыл-парасаты 
ұшан-теңіз, ниеті түзу, сөзі шырын, білім мен өнерге жетік, қолы ашық, 
пейілі кең, жүзі жарқын, ешкімге кек сақтамайтын жан болуы шар текенін 

28 
айтады. Ел басқарған әкімдерді күншілдік, ашкөздік, сауық-сайранға 
құштарлық, 
қатыгездік, 
кекшілдік 
сияқты 
жаман 
қылықтардан
сақтандырады. 
Әл-Фараби қайырымды қала басшысы табиғатынан керемет түсініп, 
және өз ойын, өзіне істің қалай болып жатқанынайтушының сөздерімен 
байланыстыра отырып, елестете білуі, мәнерлі сөйлеу және өзі ойлаған ойды 
нақты жеткізе білуі керек, білім мен танымға деген махаббатқа ие болып, 
оған еш қиындықсыз және оқудан шаршамай жету керек деп белгілейді. Бұл 
Фарабидың «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары» еңбегінен 
келтіріліп отыр, ал біз бұдан Фараби мен Баласағұнның ел билеушілерін 
анықтауда, оларға баға берудегі ойларының терең ұштасып жатқандығын 
аңғарамыз. 
Шығармада көтерілген әр түрлі қоғамдық топтарға жататын әр түрлі 
адамдар арасындағы қоғамдық мінез-құлық ережелері, билеуші мен 
бағынушы арасындағы қатынас қағидалары қоғамның әлеуметтік орнын 
айқындауда белгілі рөл атқарды. Өйткені, жүйелі түзілген адамгершілік 
қатынастардың қажеттілігін ашты. Мұнда қоғамда сол кездің өзінде бар 
әлеуметтік шындық көрініс тапты. Сондықтан да адам мен қоғамның айқын 
да нақты философиясы көзге көрініп тұр. Осы секілді мәселелерді қамтыған 
әл-Фараби еңбектерін зерделей отырып бұл екі ғалымның ойлары бір жерден 
шыққандығын байқаймыз. Әл-Фараби қоғамдағы адамгершілік, ізгілік, т.б. 
өзекті мәселелерді зерделей отырып, адамдардың қоғамдағы алатын рөлі мен 
орны жөнінде мол пікір қалдырған, мұндай идеялар Жүсіп Баласағұн 
еңбегінде кеңінен көрініс тауып отыр. Бұдан біз Жүсіп Баласағұнның, 
Фарабидің ғылыми мұраларынан нәр алғандығын көреміз.
Ж. Баласағұнның моральдық-этикалық мәселелерді көтеретін «Құтты 
білік» дастаны мемлекетті басқару әдістерін, адамгершілік принциптерін, 
қоғамдық-саяси мәні бар түрлі ережелер мен заңдарды, әдет-ғұрыптар 
нормасын қамтыған, энциклопедиялық дәрежеде жазылған көркем туынды 
болып табылады. Дастанның басты идеялары төрт принципке негізделіп 
жазылған: 

жүктеу/скачать 2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: