Т. Ж. Мақалақов қазыбек би келдібекұлының

«Би» термині ежелгі түріктің «біліг» сөзінен шыққан болуы керек, оның екі мағынасы бар: «билеу» және «білу». Моңғол шапқыншылықтары кезеңінде ол сондай-ақ «нақыл сөз», «афоризмдер», «өсиет сөз» мағынасына ие болады. Шеберлерді үлгі-өнеге негізінде әңгімесі және үгіт-насихаты мен мәселелерді шешу жағы бойынша аса жоғары бағалады. Шешендік, тапқырлық, тойтарыс бере білу халықаралық саясат пен дипломатияның, мағынасы бойынша батырлардың жеке-жекпегінен кем түспейтін маңызды бөлігі болды, солармен кей кезде шайқас сипаты мен нәтижесі анықталады. Би – мәселелерге тереңнен үңіле білетін, мәселенің түйінін бағалай және шеше білетін, осының арқасында іс барысына хандар мен заңды билеушілерден кем түспейтіндей әсер ететін адам.

Билердің соты жоғары адамшергілік соты ретінде оның тұрақты негіздерін құрайтын бидің сатылмайтындығы, маңызы ретінде әділдігі, сот шешімдерінің адамгершілік бағдары, соттың қол жетімділігі мен жарияланымдығы, бидің шешендік өнерді сот шешімін дәлелдеу және негіздеу құралы ретінде меңгеруі, соттың тараптардың бітімге келуіне бағыт беруі және құқық бұзушылықтан келтірілген залалдың орнын толық толтыру сияқты іргелі принциптерге құрылады және негізделеді. Билер сотының жарқын ерекшеліктерінің бірі – оның руханилығы: қарастырылатын таластардың рухани мазмұны әрқашан басым болатын, билер ең алдымен қоғамда қалыптасқан адамгершілік қағидаларын ұстануға тырысты.

Билердің заң шығару мен сот ісі қызметінен басқа философиялық құраушыларын да атап өткен жөн, ол жан-жақтылығымен, ой-санасының кеңдігімен, шешендік өнерімен, түсініктерімен, постулаттарымен және билердің қазақ институттары қызметтерімен байқалған.

Осылайша, билер шығу көздерінің кең шеңберін, кәдімгі құқықтың түрлі нормаларының көлемін білуі керек болды. Бірақ, бұдан басқа билерге тағы бір талап қойылды – шешендік және шешендік өнер. Билердің соттары сол кезде негізгі сот органы болды, оған ауыртпалық көргендер жүгінген. Соттың мақсаты шындықты іздеуден бұрын, тараптардың бітімге келуі мен жанжалды тоқтату болды. Бірақ осы сот органдары, жоғарыда мазмұндалғаннан көріп отырғандай, мемлекеттік орган болған жоқ, дегенмен қазақ қоғамында сот қызметтерін атқарды. Бұл қоғамдық сот болды, олардың қызметін ұйымдастыру мемлекеттік билік тарапынан реттеуге жатпады. Яғни, қазақ қоғамының сот жүйесі екі деңгейден тұрды: қоғамдық соттар (билер сот), олар сот жүйесінің негізін құрады және бірінші инстанция соты болды; хан соты – жоғары инстанция соты болды.

Ешкім өзінің жақынын басына іс түскенде

тастап кетуге тиіс емес.

Әркім, егер өз басына іс түскенде көмектессін десе, өзінің жақынына көмектесуге және қолдауға міндетті.

Мартин Лютер
Әр халықтың өздері мақтан тұтатын, олардың ерліктері, жеңістері, жетістіктері және т.б. үшін алғыс білдіретін есімдері болады. Біздің Қазақстан жерінде де өсіп-өнген ұлы тұлғалар аз емес, біз жүректерінде ешқашан үміт оты өшпеген, ұлы сенім, біздің еліміздің болашағына деген сенім аңғарғыш ақыл-ойын, өз отанына деген сүйіспеншілік пен адалдық алға жетелеген тұлғалардың есімдерін мәңгілік есте сақтаймыз. Біз қазір тұрып жатқан жерде, өз халқының тәуелсіздігі үшін батырлар шайқасқан заманда кітаптың көмегімен біз тас дәуірінен бастап біздің заманымызға дейін түрлі дәуірлерге саяхат жасаймыз. Тарих бізге ата-бабаларымыз, атақты тарихи тұлғалар: қазақ халқының дамуына зор үлес қосқан және болашақ тарихтың қорытындысына әсер еткен тайпа көсемдері, билеушілер, батырлар, билер, аңызшылар, қоғамдық және мемлекеттік қайраткерлер туралы айтады. Олар ғасырлар бойы бірлікке, тұтастыққа талпынды және осыған үйретуден жалықпады. Бірлік, рухтық, адамгершілік, халықтың игілігі мен тұрақтылығы дала рухының өзіндік кодексінің негізі болып табылады. Сонымен, билер халықты мемлекетке біріктірушілер ретінде қатысты, ал хан өз кезегінде мемлекетті өзімен кейіптеді. Билер – халық өкілі, оларды қудалау халықты қудалау деп саналды. Сондықтан хандар әрқашан билердің ой-пікірлерімен санасатын. Егер бірлігімен, бауырлық ынтымақтастығымен күшті болса, онда ол кейінгі ұрпақтар үшін үлгі болады. Батырлардың рухы да жеңіске шабыттандырады. XVII аяғы мен XVIII ғғ. басында жоңғар шапқыншылығына қарсы қазақ хандығы күресінің күрделі тарихи кезеңімен көрнекті билердің қызметі байланысты, олар қазақ халқының қоғамдық өмірінде үлкен роль атқарды.

Осы күрделі тарихи дәуір туралы Ш. Уәлиханов былай жазады:«Жоңғарлар, Еділ қалмақтары. Жайық казактары башқұрлар әр жақтан қазақ ұлыстарын талқандады, малдар айдап әкетті және бүкіл отбасыларымен бірге тұтқынға қамады» [1, 98-б.].

Мен сені мейіріммен, махабатпен өсіремін,

Саған сүтімді де, қанымды аямаспын.

Сен тек арыңа ғана бас иесің,

Сенің қадірің Сөз болады [3, 12-б.].

Дегенмен, ел аузындағы әңгіме-аңыздар мен биден жеткен шешендік сөздер оның өз заманында білімді де жетелі, халықтың ауыз әдебиеті мен салт-дәстүр, рәсімдерін, ата жолы зандарын мейлінше мол меңгерген, озық ойлы, әділ де көреген, батыл да батыр адам болғандығын айқын аңғартады. Әділдігі мен алғырлығы үшін Тәуке хан Қазыбекті Орта жүздің Бас биі еткен. Би әз-Тәукенің тұсында хан кеңесінің белді мүшелерінің бірі болса, кейін Сәмеке, Әбілмәмбет, Абылай ел билеген кезендерде де мемлекет басқару ісіне жиі араласып, ішкі-сыртқы саясатта хандарға ақыл-кеңестер беріп отырған. Қаз дауысты Қазыбек бидің жастық шағы мен бүкіл саналы өмірі қазақ елінің өз ішінде рулық-тайпалық алауыздықтар мен хандық билікке таластын неғұрлым өршіген, көрші мемлекеттердің көз тігуі жиілеп, Жоңғар шапқыншылығы үдей түскен кезеңге тап келді.

Қазақтың белгілі ойшылы және жазушысы Шоқан өзінің "Сот реформасы туралы жазбалар" атты еңбегінде: «Би атағына көтеру қырғыздарда халық тарапынан қандай да бір формальды сайлауға және халықты билеуші үкіметтің бекітуіне байланысты болған жоқ; тек шешендік өнермен өрілген сот дәстүрлерін терең білу ғана қырғыздарға осындай құрметті атақ берді. Би есімін алу үшін қырғызға халық алдында бірнеше рет өзінің шешендік қабілетін танытуы керек. Осындай адамдар туралы сөздер бүкіл қазақ даласына жылдам жайылатын, олардың есімдері барлығына және әркімге белгілі болатын. Осылайша, би атағы сот және адвокат практикасында патент ретінде болды. Би атағына ие болған тұлғалардың балалары үлкен заң практикасына ие бола тұра, білімді және сонымен қатар өз әкелерінің атақтарын кәдімгідей мұра етті. Оның үстіне осының бәрінен би атағы қырғыздарда қашан болмасын тұқым қуалайды деп ойлауға болады. Біз әкелері би болған, бірақ өздері мұндай атаққа ие емес көптеген қырғыздарды білеміз" – деп жазды [5, 56–57-б.].

Ел аузындағы аңыз-әңгімелерге қарағанда, ол Тәуке ханның белгілі би-батырлары бастаған елшілігіне атқосшы болып алғаш рет қалмақ қоңтайшысы Цэван-Рабданға барғанында 14 жаста екен. Қылышынан қан тамған қаһарлы қалмақ ханының алдында қазақ билері жасқаншақтық танытып, күмілжіңкіреп қалған сәтте жасөспірім Қазыбек: «Дат, тақсыр!» - деп жұлқынып алға шығады да: «Қазақ деген мал баққан елміз, ешкімге соқтықпай жай жатқан елміз. Елімізден кұт-береке қашпасын деп, жеріміздің шетін жау баспасын деп, – найзасына жылқының қылын таққан елміз. Дұшпан басынбаған елміз, басымыздан сөз асырмаған елміз. Досымызды сақтай білген елміз, дәм-тұзын ақтай білген елміз. Бірақ асқақтаған хан болса – хан ордасын таптай білген елміз. Атадан ұл туса – құл боламын деп тумайды, анадан қыз туса –күң боламын деп тумайды, ұл мен қызын жатқа құл мен күң етіп отыра алмайтын елміз. Сен темір болсаң, біз көмірміз – еріткелі келгенбіз, қазақ-қалмақ баласын теліткелі келгенбіз. Танымайтын жат елге танысқалы келгенбіз, танысуға көнбесең – шабысқалы келгенбіз. Сен қабылан болсаң, мен арыстан – алысқалы келгенбіз, тұтқыр сары желіммен жабысқалы келгенбіз. Бітім берсең – жөніңді айт, бермесең – тұрысатын жерінді айт!» – депті [6, 102-б.].

Сондай-ақ Қазыбек би ақын, би-шешен ретінде де әйгілі. Оның әдеби шығармашылығы Орта жүздің басшысы, сот ісін жүргізуші және дипломат ретіндегі қызметінен ажыратылмайтын болды, сондықтан оның сот ісін қараудағы немесе пікірталас-келіссөздердегі сөйлеген сөздері прозалық афоризмдер және қарсыласының сөздеріне өлеңмен жауап беру түрінде болды. Сондай-ақ оның шығармашылығында дана жұмбақтардың немесе серіктестері не болмаса қарсыластары айтқан тұспалдардың және астарлы сөздердің поэтикалық шешулері кездеседі.

Қаз дауысты Қазыбек өмір сүрген талас-тартыс пен дауға толы күрделі заманда оның Қазақ хандығының ішкі саясатында атқарған қызметінің басты мақсаты – қазақ елінің бірлігі мен ынтымағын сақтап, бір орталыққа біріккен мемлекеттігін нығайта түсу болған. Бұл саясатты жүзеге асыруда Тәуке ханның басшылығымен қабылданған «Жеті Жарғының» тарихи маңызы ерекше болды. Халық ауыз әдебиетінде сақталып қалған аңыздар мен кейбір архивтік мәліметтер бойынша, Қазыбек би Келдібекұлы "Тәуке хан заңдарының жинағын" өндеуге қатысқан. Осы заңдар жинағында жеті негізгі жарғы болды:

1. Жер заңы.

2. Неке-отбасы заңы.

3. Әскери заң.

4. Сот процесі туралы ереже.

5. Қылмыстық заң

6. Құн туралы заң.

7. Жесір заңы.

Осы заң жинағының дайындалуына Қазыбек бидің атқарған қызметі көңіл аударарлық. Тәуке, Сәмеке, Әбілмәмбет және Абылай хандар тұсында мемлекет басқару ісіне белсене араласып жүрген Қазыбек би ішкі және сыртқы саясат мәселелерінде ықпал ете алатын. Осы кезең туралы академик Зиманов былай дейді: Қазақстан тарихының құқық тәртібінің «Алтын ғасырында» басты, маңызды құрылымы төреші-билердің басқаруымен сот болған, оларда дала құқығының арсеналы мен этикасын меңгеру бойынша арнайы дайындығы және адам тұлғасымен кіршіксіз жеке адамгершілік қасиеттері болған. Олар төреші-би болмас бұрын тәжірибелі данышпан үлкендер алдында және халық алқасы алдында сынақтан өтуге тиіс болды және өтті. Билер соты бір мезгілде көшпенді қазақ қоғамының және сот төрелігінің символы болды [2, 148 б.].

1718 ж. әз Тәуке қайтыс болғаннан кейін жонғар шапқыншылығы бұрынғыдан да үдей түсті, оңтүстіктен қырғыздар, қарақалпақтар, Хиуа, Бұхар хандықтары, батыстан башқұрттар, орыс казактары, Еділ қалмақтары қыспаққа алды. Ел «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» нәубетіне ұшырап, қатты күйзеліске түскен осы кезенде Қазыбек би Сәмеке, Әбілмәмбет хандардың, Барақ, Батыр, Абылай сұлтандардың арасын жарастыруға күш салды, оларды өзара ынтымаққа шақырды. И. И. Неплюев, Д. Гладышев сияқты Ресей үкіметінің шенеуніктері арқылы орыс патшасымен достық қарым-қатынас орнатуды жақтады. Би тап осы тұста сыртқы саясатта ерекше белсенділік танытқан. Ол 1731 ж. орыс патшалығына бодан болған Әбілқайыр ханға айтарлықтай қолдау көрсетті. 1741 ж. Орск қамалына аттанған Орта жүз ханы Әбілмәмбет пен Абылай сұлтанға хат жазып, Арғын тайпасының атынан ант беруге әзір екенін білдірген. 1741 ж. қалмақтардың Орта жүзге шапқыншылығынан кейін Абылайдың тұтқынға түскені және екі зынданда (түрмеде) отырғаны белгілі. Бәлкім, Абылай жекпе-жекте баласы Шарышты өлтіргені үшін, оны Қалдан Сереннің талаптарына жауап ретінде туысқандары ұстап берген болар. Абылайдың бойындағы үлкен болашақты көріп, оның мінезін, мінезінің мықтылығын, қазақ халқының бірлігі идеясына берілгендігін бағалап, Қазыбек би үлкен табандылық танытып, Абылайды құтқару үшін қолдан келген барлық дипломаттық айла-әрекеттерін жасап баққан, орыс комиссиясының бастығы Неплюевпен келісімді жеделдете түскен. Ауызекі әнгімелерде 1742 ж. ерте көктемде Қазыбектің Қалдан-Серенге өзінің де барғандығы айтылады. Сөйтіп, 1743 ж. Абылай тұтқыннан босап, қазақтың 33 қаласы Әбілмәмбет ханға қайтарылып берілген. Би бұдан кейін де орыс патшалығынан қол үзген жоқ. Бұған Сібір генерал-губернаторының міндетін атқарушы генерал-майор фон Фрауендорфтың үкіметтің сыртқы істер алқасына 1763 ж. 11 наурызда жолдаған мәлімдемесіндегі «Орта жүздің төбе биі Қазыбектің Ресейге жақсы ниетпен қарайтындығы» жайлы тұжырым куә.

Шоқан Уәлихановтың «XVIII ғасырдың батырлары туралы тарихи аңыздар» деген еңбегінде: «Абылай ханнан үш жүздің батырларының ішінен кімді ерекше құрметтейсіз деп сұрағанда, ол: «Бізге дейінгі ерлерден екі кісіге таңқалуға болады. Оның бірі 90 туысын Қалдан Сереннің тұтқынынан құтқарған қаракесек Қазыбек те, екіншісі өзінің сондай тұтқындағы туысын құтқарған уақ Дербісәлі. Мұның алғашқысы Қалданға өзі барып, сұрап алды. Соңғысы өзінің аулында отырып, жауын қорқытып алды» деп жазады. Бұл заманында ақылымен қатарынан озған дана биіне ел басшысының берген нақ та әділ бағасы еді. Ол — жоңғар басқыншыларына қарсы азаттық күресті ұйымдастырушылардың бірі. XVIII ғасырдың 40-жылдары Абылай хан жоңғарлар қолына түсіп қалған шақта, оны тұтқыннан босатып алуға белсене атсалысты.

Қазыбек би 1764 жылы Семізбұғы тауының етегіндегі Теректі қыстағында 97 жасында дүниеден өткен. Түркістанда Ахмет Яссауидің кесенесінде жерленген. Қазыбек бидің артында кейінгі ұрпаққа жарық жұлдыздай жол көрсетіп, жөн-жоба сілтейтін көптеген өнегелі өсиет сөздер қалды. Сондықтан Қаз дауысты Қазыбек биден бізге жеткен мұра халық қазынасының алтын қорынан лайықты орын алған.

Осыған орай, қазақ даласында өсіп-өнген ұлы тұлғалар аз емес, Орта жүздің данышпан биі Қаз дауысты Қазыбек би осының дәлелі. Қазақ халқының көзқарасын қалыптастыруда оның ұлы еңбектері шексіз. Қазақ қоғамының сыртқы саясатының негізгі канондары болып табылатын сөздері соған тиесілі.

Осы жерде біздің Президентіміз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың, 1993 жылы 28 мамырда демократиялық өзгерістер кезінде айтылған сөздерін еске түсірген жөн. Бұл Шымкент қаласына жақын жерде оның екі көрші мемлекеттердің – Қырғызстан мен Өзбекстанның Президенттерімен кездесуі кезінде Ордабасы тауында болған: «Біз халықтың үш ұлы перзентінің, үш даңқты данышпанының есімін білеміз: Төле би, Қазыбек би және Әйтеке би. Олар қазақтар үшін бірліктің мызғымас символы болды. Олардың отты сөздері Қасиетті кітаптан алынған нақыл сөздер ретінде ұрпақтарының ақыл-ойларын билеп алды. Олардың қазақ халқы үшін тарихи мәні, олардың біздің тарихымыздағы маңызын бұдан артық бағалау мүмкін емес. Біздің халық ретінде сақталғанымыз, егеменді мемлекетке атау бергеніміз, қазір тәуелсіздік туын желбіреткеніміз, ата-бабаларымыздың қасиетті жерінде жайлы, бейбітшілікте және ынтымақтастықта өмір сүріп жатқанымыз үшін, біз қазақ халқының қазіргі буыны, бүтіндей осы тұлғаларға міндеттіміз. Олардың өшпес даңқты бейнесі алдында басымызды иеміз» [8, 203-б.].

Бізге, ұлы Қазақ хандығының ұрпақтарына халықтың тарихи естелігінде көрнекті тарихи өткен заманды қайта жаңғырту жөнінде көп жұмыстар жасау керек. Халық тек естелікпен өмір сүреді, жаңа заманғы Қазақстан мемлекеттілігі өшпейді. Сондықтан осы тұлғалардың қасиетіне бас иген ұрпақтары қанатты да, құдіретті өсиеттер қалдырған Орта жүздің ұлы биі және барлық Қазақ хандығы туралы аңыздар құрастырсын, олар қыран құс секілді көкжиекті жарып өтеді және қазақ халқының ұлы даласында қалықтайды.

Бүгінгі күні Қазақстанның көптеген қалаларында қазақ халқының ұлы перзентіне ескерткіштер орнатылған. Қарағандыда қола мүсінінің ашылуы 2012 жылы 10 қазанда болып өтті. Салтанатты ашылуға облыс әкімі Серік Ахметов, Республиканың Жоғарғы сот төрағасы Бектас Бекназаров, Қазыбек бидің тікелей ұрпақтары, шенеуніктер, студенттер, мектеп оқушылары мен олардың оқытушылары қатысты. Сөз сөйлеген кезде облыс әкімі, атақты мемлекет қайраткеріне ескерткіштің ашылуы – «біздің облысымыздың ғана емес, бүкіл еліміздің қоғамдық және мәдени өмірінде үлкен оқиға» екенін атап өтті. Ескерткіш авторы Астана мүсіншісі Мұрат Мансұров болып табылады.
Әдебиеттер тізімі
1. Валиханов Ч. Собрание сочинений в пяти томах. Том 1. – Алма-Ата: 1985. - 432 с.

2. Зиманов С.З. Древний мир права. - Алматы: Деректер мен зерттеулер, 2003. - 460 с.

3. Нуркеева С. Токмеил и ее знаменитый сын Казыбек би //Аружан. № 10. - Алматы: 2008. - 36 с.

4. Сейфуллин С. Қазақ әдебиеті.- Қызылорда: Литература, 1932. - 34 с.

5. Судебная власть Казахстана. - Астана: Дидар, 2004. - 200 с.

6. История Казахстана: народы и культуры: Учебное пособие / Масанов Н.Э. и др. - Алматы: Дайк-Пресс, 2001. – 302 с.

7. Бельгер Г.К. Рассказы о биях. — Астана: Аударма, 2004. –189 с.