Т. Н. Ер ме ко ва, Д. Ж. Рыс құл бек, Р. Н. Мұ на саева 10 ар ма н

160
§1.
 
Қа зір гі әлем дік сая сат
 
жә не жа һан да ну
1.
«Жұп тас. Ой лан. Бө ліс» тә сі лі мен сұ рақ тар ға жау ап бе рің дер.
1. Әлемдік саясат дегенді қалай түсінесіңдер?
2. Әлем дік дең гей де гі ор тақ мә се ле лерге не жатады?
3. Әлем дік жа һан да ну проце сі қалай дамуда?
4. Дүниежүзінің саяси картасына қарап, әлемдік ба сым -
дық қа ие елдерді атаңдар. Әлемдік саясатқа бұл елдердің 
ықпалы қандай?
60
0
0
Б Е Р И Н Г
Т Е Ң І З І
из
н
ек
к
а
М
н
о
с
ь
л
е
Н
и
п
и
с
и
сс
и
М
Б А Р Е Н Ц 
Т Е Ң І З І
НОРВЕГ
ТЕҢІЗІ
К А Р Т Е Ң І З І
Л А П Т Е В Т Е Р
Т Е Ң І З І
Ш Ы Ғ Ы С-
-С І Б І Р
Т Е Ң І З І
Б Е Р И Н Г 
Т Е Ң І З І
О
ХОТ
Т
ЕҢІЗ
І
ЖАПОН ТЕҢІЗІ
А Р А Б И Я
Т Е Ң І З І
Қ
Ы
ЗЫ
Л Т
ЕҢ
ІЗ
Ж
Е
Р
О
Р
Т
А
Т Е Ң І З
І
Л
ен
а
Ен
исе
й
Обь
Қ А РА
Т Е Ң І З І
Ү Н Д І
М Ұ Х И Т Ы
Т
Ы
Н
Ы
Қ
М
Ұ
Х
И
Т
Т А С М А Н 
Т Е Ң І З І 
ы
з
цн
Я
БАФФИН
ТЕҢІЗІ
Ганг
Амур
Инд
КАРИБ ТЕҢІЗІ
М А Р Ж А Н Д Ы
Т Е Ң І З 
ГРЕНЛАНДИЯ
ТЕҢІЗІ
Т
Ы
Н
Ы
Қ
М
Ұ
Х
И
Т
С О Л Т Ү С Т І К М Ұ З Д Ы М Ұ Х И Т
Н О Р В Е Г
Т Е Ң І З І
Ы
Т
И
Х
Ұ
М
Т
Н
А
Л
Т
А
СОЛТҮСТІК
ТЕҢІЗ
Р О Р
Ж
Е
Т А 
Т Е Ң І З І
А
Т
Л
А
Н
Т
М
Ұ
Х
И
Т
Ы
Ніл
І
З
І
ҢЕ Т 
Й
И
П
С
А
К
ИСЛАНДИЯ
5
5
5
55
56
50
57
5
7
6
0
5
6 7
6
65
66
0
5
6
7
6
7
5
0
6
5
7
6
7
5
70 7
7
6
7
6
6
6
0
67
5
5
ЯМАЙКА
СЕНТ-КИТС ЖƏНЕ НЕВИС
АНТИГУА ЖƏНЕ БАРБУДА
ДОМИНИКА
СЕНТ-ЛЮСИЯ
БАРБАДОС
ГРЕНАДА
СЕНТ-ВИНСЕНТ
ЖƏНЕ ГРЕНАДИНДЕР
ТРИНИДАД ЖƏНЕ ТОБАГО
А
Қ
Ш
Б Р А З И Л И Я
БОЛИВИЯ
П
А
РА
ГВАЙ
Р
У
П
Е
ЭКВ
АДОР
КОЛУМБИЯ
ВЕН
ЕСУЭЛ
А
ГАЙАНА
БАГ
АМ
АР
АЛДАРЫ
И
Л
Ч
И
А
Н
Н
А
Р
Г
Е
Т
И
А М Е Р И КА
Қ Ұ РА М А
Ш Т АТ ТА РЫ
К
А
Н
А
А
Д
КАБО-ВЕРДЕ
МАВРИТ
АНИЯ
М
АР
ОК
КО
А Л Ж И Р
Л И В И Я
МЫСЫР
С У Д А Н
Ч А Д
Э Ф И О П И Я
Н И Г Е Р
М А Л И
НИГЕРИЯ
ГА
БО
Н
СЕНЕГ
АЛ
САН-ТОМЕ
ЖƏНЕ ПРИНСИПИ
КАМЕР
УН
К
ОНГ
О 
АНГОЛА
К
ОНГ
О ДЕМОКР
АТИЯЛЫҚ
РЕСПУБ
ЛИКА
СЫ
КЕНИЯ
КОМОР АРАЛДАРЫ
МАВРИКИЙ
МАДАГ
АСКАР
К
И
Б
М
А
З
О
М
Н А
М
ИБ
И
Я
БОТСВ
АНА
ОҢТҮСТІК-
АФРИКА
РЕСП.
ТА
НЗ
АН
ИЯ
Н
А
М
О
Н
А
Т
С
Н
А
Ғ
У
А
ПƏ
КІ
СТ
АН
КИПР
СИРИЯ
Т Ү Р К И Я
ИСЛАНДИЯ
ӨЗБЕК
СТ
АН
Қ А З А Қ С Т А Н
Қ
Ы
Т
А
Й
НЕПА
Л
Ү Н Д І С Т А Н
М О Ң Ғ О Л
И Я
МЬЯНМА
ТА
ИЛ
АНД
САУД
АРАБИЯСЫ
ШРИ-ЛАНКА
ПАПУА-ЖАҢА
ГВИНЕЯ
Л
А
О
С
В
Ь
Е
Т
Н
А
М
А У С Т Р А Л И Я
А
Ң
А
Ж
Я
И
Д
Н
А
Л
Е
З
АР-
Ь
Р
Л
Ы
Е
Ш
Й
Е
С
МАЛЬ
ДИВ
Ф
И
Л
И
П
П
И
Н
П
А
Л
А
У
И Н Д О Н Е З И Я
НАУРУ
ТУВ
АЛУ
ВАНУ
АТУ ФИ
ДЖИ
САМОА
ТОНГ
А
К
И
И
Р
Т
И
Б
А
Ф Е Д Е Р А Т
И В Т
І К
Ш Т А Т Т А Р Ы
М И К Р О Н
Е З И Я
И Р А Н
РЕ
С
ЕЙ
. Ф
ЕД
.
ПОР ТУГ
АЛИЯ
АНДОРР
А
И
С
П
А
Н
И
Я
МАРОККО
А Л Ж И Р
ТУНИС
Ф Р А Н Ц И Я
А
Л
И
Я
Т
И
МАЛЬТА
АВСТРИЯ
ЧЕХИЯ
П
О
Л Ь Ш А
Г
Е
Р
М
А
Н
И
Я
Я
В
И
Е Г Р
Н
РУМЫНИЯ
БОЛГ
АРИЯ
ЛИТВА
ДАНИЯ
Л АТ В И Я
У К
РА
И Н
А
Ь
С
У
Р
А
Л
Е
Б
Я
И
Г
Е
В
Р
О
Н
Ш
В
Е
Ц
И
Я
Ф
И
Н
Л
Я
Н
Д
И
Я
Г
Р
Е
Ц
И
Я
0 000 000
75 000 000
Р
Е
С
Е
Й
Ы
С
Я
И
Ц
А
Р
Е
Д
Е
Ф
ТҮРІКМЕНСТ
АН
А
Қ
Ш
СОМАЛИ
Ж
А
П
О
Н
И
Я
60
ОҢТҮСТІК
СУДАН
КУБА
МЕК
СИКА
76
БАТЫС САХАРА
ҰЛЫБРИТ
АНИЯ
77
75
Ескерту: 
5
6
7
0
5
6
7
0
5
6
7
0
5
6
7
0
5
6
7
50
5
5
5
5
55
56
57
5
5
60
6
6
6
6
65
66
67
6
6
70
7
7
7
7
75
76
77
7
2.
Мә тін ді тү сі ніп оқып, не гіз гі ой ды анық таң дар. Мә тін де кө те ріл ген 
мә се ле ге «Қосжаз ба күн де лі гі» әді сі мен ба ға бе рің дер.
Мә тін де кө те ріл ген мә се ле
Тү сін дір ме (ком мен та рий)
Әлем дік саясат үне мі өз ге ріс үстінде. Оған эко ло гия-
лық өз ге ріс тер, со ғыс қаупі, яд ро лық қау іп, азық-тү лік 
АР
МА
Н
-
ПВ
 
ба
сп
ас
ы

161
тап шы лы ғы, әлем дік ор тақ ақ па рат та ну, түр лі ін дет тер, 
ин ду ст ри ал дық-тех ни ка лық ор тақта ну, тех но ген дік апат тар, 
ха лы қа ра лық тер ро ризм, нар кот ра фик, заң сыз қа ру-жарақ 
са ту, ха лы қа ра лық қыл мыс тар, адам дар ды құл дық қа са ту, 
ді ни экс тремизм т.б. әлем дік қау іп тер мен қай шы лық тар 
үз дік сіз өз ық пал да рын ти гі зіп отыр ды.
Әлем дік қау іп тер дің шие ле ні суі эко но ми ка лық, қар жы -
лық дағ да рыс тар ға се беп бо лу да. Жа һан дық дағ да рыс тар дан 
әр бір мем ле кет зар дап ше ге ді. Сон дық тан олар әлем дік да -
му дың ор тақ мә се ле ле рін ше шу ге мүд де лі. Бі рақ қан дай 
қу ат ты бол са да, же ке бір мем ле кет әлем дік мә се ле лер ді ше -
шу ге қау қар сыз. Жа һан дық қау іп тер мен қай шы лық тар ға 
қар сы бар лық мем ле кет тің бір лес кен әре кет те рі мен ор тақ 
ша ра ла ры қа жет. Әлем дік сая сат осын дай зә ру лік тен ту ын -
дай ды. 
Әлем дік сая сат – көп қырлы жә не көп жақ ты құ бы лыс. 
Оның қыз ме ті жа һан дық өз ге ріс тер дің жә не жа ңа құ бы лыс-
тар дың тууы на бай ла ныс ты өзгеріп отырады. Мы са лы, пла не-
та ның жа һан дық жы лы нуы әлем ха лық та ры на түр лі та би ғи 
апат әке лу де. Сон дық тан өн ді ріс тің зи ян ды қал дық та рын 
азай ту ға әр бір мем ле кет мүд де лі. Алай да кей мем ле кет тер әлі 
де бол са өз де рі нің ка пи тал мүд де ле рі не ба сым ды лық бе ру де. 
Өн ді ріс да му да, зи ян ды қал дық тар өсе тү су де. Әлем дік сая сат 
адам зат ты сақ тап қалу үшін әр елдің жеке ұлт тық мүд де ле-
рі не тый ым са лу қа жет ті лі гін талап ету де.
Әлем дік сая сат тың мақ са ты – ға лам шар лық ор тақ мә се-
ле лер ді мем ле кет тер дің ұжым болып ше шу ін ұй ым дас ты ру, 
ға лам дық мә се ле лер ді ше шу ге ба ғыт тал ған іс-әре кет те рін 
ор тақ ар на ға бұ ру, олар дың ара сын да бей біт ші лік пен та ту-
лық ты сақ тау. Әлем дік сая сат тың түп кі лік ті, кө кейк ес ті мін-
де ті – адам зат тың өмір сү руі не жағ дай жа сау ар қы лы оның 
тір ші лі гін қам та ма сыз ету. 
Жа һан да ну процесі ХХІ ға сыр дың бас ында бұ рын ғы дан 
да әлеу ет ті бо ла түс ті. Жер ша ры хал қы ның са ны 2010 жы лы 
6,8 млрд бол са, 2025 жы лы 11 мл рд адам ға өсуі бол жа ну да. 
Өкі ніш ке орай, ха лықтың өсуі тір ші лік ор та ның ла ста-
нуы мен қа тар ла са жү ру де. Бұл мін дет ті түр де эко ло гия лық 
апатқа әке ле ді деп есеп тей ді са рап шы лар.
(С.Бор ба совтың «Қазіргі әлемдік саясат және
жаһандық мәселелер» мақаласынан)
АР
МА
Н
-
ПВ
 
ба
сп
ас
ы

162
 Сөй лем жә не мә тін дең гей ін де
қой ыла тын ты ныс бел гі лері тір
1. тір мен сөй лем де гі қа рат па сөз дер, қыс тыр ма сөз дер, ода ғай лар 
бө лі не ді. Мысалы: 
Сөйлей бер, ақ домбырам, күмбірлеген (Ж.Ж.).
Ақылды кісі мен ақылсыз кісінің, менің білуімше, бір белгілі парқын 
көрдім (Абай). Бәрекелді, өзіңді момын ғой деп жүрсем, ыстығың 
түріңде екен ғой (М.Ә.). 
2. 
Бә се, жә, қош, құп, жа рай ды, ма құл, дұ рыс 
си яқ ты сөз дер үтір мен 
бө лі не ді. Мысалы: 
Бәсе, даланың көркі енді кірді ғой (С.М.).
3. Сөй лем де гі 
иә, жоқ, мә
де ген сөз дер үтір мен бө лі не ді. Мысалы: 
– Иә, содан соң не болды? – деп ар жағын айтқызбақ еді (М.Ә)
.
4. тір сөй лем нің бі рың ғай мү ше ле рі нің ара сы на қой ыла ды.
5. Сөй лем де гі оңа ша лан ған ай қын дау ыш мү ше лер үтір мен бө лі не ді.
6. 
Си яқ ты, ре тін де, қа тар, емес, тү гіл
де ген сөз дер мен кел ген жә не 
­дай, ­дей, ­тай, ­тей
жұр нақ та ры қо сыл ған тіз бек тер де (мысалы:
 
Үйге кіру түгілі, жақындамады; Өлеңдермен қатар, дастандар 
да жазды 
т.б.) үтір ге алы на ды.
7. 
Қа ра мас тан, қос па ған да, есеп те ген де
де ген сөз дер ге аяқ тала тын 
сөз тіз бек те рі үтір мен ажы ра ты ла ды. Мысалы: 
Аяғының ауыр ға­
ны на қарамастан, ол шапшаң жүріп отырды.
8. тір құр ма лас қа ен ген жай сөй лем дер дің ара сы на қой ыла ды.
9. Екі ге бө лін ген төл сөз дің ал ғаш қы бө лі гі ха бар лы сөй лем не ме се 
сөй лем нің бір бө лі гі бол са, одан кей ін үтір (жә не сы зық ша) қо йы­
ла ды.
10. Бір дей не ме се әркел кі тұл ға да қай таланып ке ле тін же ке сөз дер 
мен тір кес тер дің (мысалы: 
аула, лаула, жалын! Үйінде отырса, 
отырсын
т.б.) ара ла ры на үтір қой ыла ды.
11. 
Ол – ол ма, бұл – бұл ма, ол – ол бол сын
де ген тір кес тер сөй лем 
ішін де гі бас қа сөз дер ден үтір мен бө лі не ді.
12. Бірнеше тіркестен құралған тұрақты тіркестердің (мысалы: 
ұзын ар­
қау, кең тұсау; сегіз қырлы, бір сырлы
т.б.) арасына үтір қойылады.
3.
Үтірдің қойылатын орындарына байланысты қазіргі әлемдік саясат 
пен жаһандану туралы сөйлемдерді кестеге жазыңдар.
Қаратпа, қыстырма, одағай сөздерге қойылатын үтір
Бә се, жә, қош, құп, жа рай ды, ма құл, дұ рыс
си яқ ты 
сөз дерге қойылатын үтір

жүктеу/скачать 10,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: