Т. Н. Ер ме ко ва, Д. Ж. Рыс құл бек, Р. Н. Мұ на саева 10 ар ма н

202
ау зы на қа ратқан ой шыл да ры бол ған. Ри то ри ка ғы лы мы 
өнер дің па ди ша сы ре тін де ерек ше ба ға лан ған.
Қа зақ тың ше шен дік сөз та ри хы Май қы би мен Аяз 
би лер ден бас та лып (XII–XIII ғғ.), Жи рен ше ше шен, Асан-
қай ғы (XIV–XV ғғ.) есім де рі мен қа тыс ты қа лып та сып, 
өр кен дей түс ті. Шал ки із, Бұ қар (XV–XVIII ғғ.), Шор тан бай, 
Ду лат, Мұ рат, Тө ле, Қаз дау ыс ты Қа зы бек, Әйте ке лер мен 
жал ғас ты. Ше шен дік өнер дің ке ңі нен да мып би ік те ген 
ке зе ңі – XV–XVIII ға сыр лар. Бұл – қа зақ хал қы ның жоң ғар, 
қал мақ, қы тай бас қын шы ла ры на қар сы тұ рып, өз тәу ел сіз-
ді гін қор ғау жо лын да ғы кү рес жыл да ры еді.
Ше шен дік сөз дер дің ал ғаш қы үл гі ле рін ха лық ау ыз әде-
бие ті ту ын ды ла ры нан, ер те гі, аңыз-әң гі ме лер ден, өлең-жыр, 
дас тан дар дан ұшы ра та мыз. Осы сөз өне рі нің кең қа нат 
жайып, ор ны ғып да му ын да тап қыр лық пен ше шен дік тің 
та ма ша нұс қа ла ры: жы рау лар дың тол ғау ла ры, ай тыс тар мен 
ма қал-мә тел дер дің ор ны ерек ше.
Қа зақ тың ше шен дік сөз де рін өз ге жұрт тың атақ ты адам-
да ры, ға лым да ры жо ға ры ба ға ла ды. Ше шен дік сөз дер нұс-
қа ла рын ака де мик В.В.Рад лов (XIX ғ.) зерт теп, жи на ған 
бо ла тын.
Сон дай-ақ қа зақ тың ше шен дік, тап қыр лық, на қыл сөз-
де рін жи нап, жа рия ла ған дар дың бі рі – Ы.Ал тын са рин. Ол 
ха лық да на лы ғы ның жа сөс пі рім дер ді тап қыр лық қа, өт кір-
лік ке, адам гер ші лік ке баули тын тәр бие құ ра лы еке нін же те 
та нып, өз ең бек те рі не ор ны мен ен гі зіп, пай да ла на біл ді.
Ше шен дік сөз дер ді ал ғаш зерт теу ші лер дің бі рі – М.Әуе зов. 
«Қа зақ әде бие ті та ри хы» (1927 ж.) ең бе гін де «Би лер ай ты-
сы» де ген ар нау лы та қы рып пен ше шен дік сөз дер дің кей бір 
түр ле рі не мы сал дар кел ті ре ді. Ау ыз әде бие ті мұ ра ла рын 
зерт теп, жи нап, ерек ше ең бек сі ңір ген ға лым-линг вист 
А.Байт ұр сы нұлы ше шен дік өнер ді же ке алып қа рас ты рып, 
құн ды пі кір лер біл дір ді (1926 ж.). «Ше шен сөз», «кө сем сөз», 
«да рын ды сөз» деп үш топ қа бө ліп, әр қай сы сын қол да ныс 
ор ны на қа рай (сая сат қа қа тыс ты, сот та сөй леу, қо ше мет 
сөз дер, ға лым дар дың ғы лы ми та қы рып та ғы сө зі, ді ни уа ғыз 
сөз дер) іш тей та ғы бес ке бө ліп, әр қай сы сы на қыс қа ша тү сі-
нік тер, тың анық та ма лар бер ген.
(«Қазақ әдебиеті» энциклопедиялық 
 анықтамалығынан)

жүктеу/скачать 10,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: