Күл те гін ес ке рт кі шін де гі

24
6.
Күл те гін жы ры нан алын ған үзін ді ні қа тыс ты рып, «Күл те гін жы -
рын да ғы жә не қа зір гі за ман да ғы ел бір лі гі мен пат рио тизм» та қы-
ры бын да эссе жа зың дар.
Қы рық же ті рет
Жо рық қа шық қан
Қа ған әкем
Ас-суын
Аты нан тү сіп іш пе ген,
Қы лы шы қы ны на түс пе ген,
Жи ыр ма рет со ғыс қа кір ген.
Бет пе-бет ке ліп,
Шөптер дей қыр қып,
Ағаш тар дай ке се тін
Ша быс қа кір ген.
Ел ді бол ған ды
Ел ді гі нен ай ыр ған,
Қа ған ды бол ған ды
Қа на ты нан қай ыр ған.
Бай лық қа бат қан,
Ба қыт қа ке нел ген.
Бұлық сын ға нын
Бұ та дай сын ды рып,
Ті зе лі сін
Түйе дей шө гер ген.
Қат ты сын
Бал шық тай илеп,
Бас ты сын
Ба сы жер ге ти ген ше
Идір ген.
Та ба нын жа ла тып,
Та бал ды ры лы ғын сүй дір ген.
(Ер кін ау дар ма жа са ған
Те мір хан Ме дет бек)
А
24
РМ
А
Идір
Идір
Н
Қат
Қат
Бал
Бал
шық
шық
Бас
Бас
ты
ты
Ба
Ба
сы жер
сы жер
Идір
Идір
-
Түйе
Түйе
дей шө
дей шө
Қат
Қат
ты
ты
П
қыт
қыт
Бұлық
Бұлық
сын
сын
П
Бұ
Бұ
та
та
дай сын
дай сын
ды
ды
Ті
Ті
зе
зе
лі
лі
сін
сін
дей шө
дей шө
В
ды бол
ды бол
нан қай
нан қай
ыр
ыр
лық
лық
қа бат
қа бат
қан,
қан,
қа ке
қа ке
нел
нел
ген.
ген.
ға
ға
В
нын
нын
б
се
се
тін
тін
ген. 
ген. 
ды
ды
ған,
ған,
а
тін
тін
с
ген,
ген,
ген.
ген.
па
сы
гін жы
гін жы
-
-
тизм» та
тизм» та
қы
қы
-
-
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17 
мая
2019 
года
№
217

25
М
Н
АЗ А А Ы
Н
АЗА
АЗ Ы
А
§6.
 
А.Байтұрсынұлы түзген
 
«Қазақ жазуы»
1.
Кес те де бе ріл ген ақ па рат ты мә тін нің кі ріс пе бө лі мі ре тін де алып, 
мә тін мен бай ла ныс ты рып оқың дар. Мәтіннің стилін анықтаңдар.
1929 жыл ға дей ін
Араб жа зуы жә не А.Байт ұр сын-
ұлы ның тө те жа зуы
1929–1940 жыл дар ара лы ғын да
Ла тын гра фи ка сы на не гіз дел ген
қа зақ жа зуы
1940 жыл дан қа зір ге дей ін
Орыс гра фи ка сы на не гіз дел ген
қа зақ жа зуы
ХХ ға сыр дың 10-жыл да ры на дей ін қа зақ тың өз жа зуы 
бол ма ған еді. Өз ге көр ші лес түр кі ха лық та ры си яқ ты қа зақ-
тар да араб таң ба ла рын қол да нып кел ді. Араб әліп биі қа зақ 
ті лі нің ды быс тық жүй есі не сай кел мей тін ді гін, бұл таң ба-
лар мен қа зақ сөз де рін дұ рыс, сау ат ты жа зу ға мүм кін дік тің 
аз ды ғын, оқы ту ісін де кел ті ре тін қи ын ды ғын анық бай қа ған 
қа зақ зия лы ла ры ана ті лі міз дің өз жа зу ын жа сау ке рек ті гін 
сөз ете бас тай ды. Әлеу мет тік пі кір ге «Ай қап» жур на лы мен 
«Қа зақ» га зе ті де үн қо сып, ма қа ла лар жа рия лай ды.
Ах мет Байт ұр сы нұлы қа зақ мек теп те рін ашып, оқу ды 
қа зақ ті лін де жүр гі зу үшін, ең ал ды мен, ұлт тық жа зуы –
әліп биі бо луы қа жет деп біл ді. Ға лым өз жо ба сын ұсы нып, 
оған «қа зақ жа зуы» де ген ай дар тақ ты. Бұл әліп би дің не гі зі 
араб таң ба ла ры бол ға ны мен, қа зақ ті лі нің ды быс тық жү йе -
сі не сәй кес тен ді рі ліп, жа ңа ша тү зіл ген. Қа зақ ті лін де жоқ 
ды быс тар дың таң ба ла ры шы ға ры лып тас тал ған, араб әліп -
биін де жоқ кей бір таң ба лар қо сыл ған мүл де жа ңа әліп би 
бол ды. 1912 жыл дар дан бас тап қол да ны ла бас та ған әліп би ді 
қа зақ жұрт шы лы ғы, әсі ре се мұ ға лім дер қа уымы еш талас сыз, 
бір ден қа был да п, іс жү зін де қол да н ды.
«Қа зақ жа зуы» Қа зақ стан да 17–18 жыл дай жақ сы қол-
да ны лып, ен ді тұ рақ тай бас та ған да, күш пен та рих сах на-
сы нан түс ке ні мен, мүл де құр дым ға кет кен жоқ, бұл жа зу мен 
қал ды рыл ған мол мұ ра қа зір гі мә де ние ті міз ге де ора сан зор 
қыз мет етіп отыр. Қы тай да ғы, Иран мен Ау ғанс тан да ғы 
АР
да
да
ны
ны
сы
сы
нан түс
нан түс
қал
қал
ды
ды
Р
қыз
қыз
М
бол
бол
ды. 1912
ды. 1912
қа
қа
зақ жұрт
зақ жұрт
бір
бір
ден қа
ден қа
М
был
был
«Қа
«Қа
зақ жа
зақ жа
ны
ны
лып, ен
лып, ен
А
кес
кес
тен
тен
А
тар
тар
дың таң
дың таң
де жоқ кей
де жоқ кей
бір таң
бір таң
ды. 1912
ды. 1912
жыл
жыл
зақ жұрт
зақ жұрт
шы
шы
Н
луы қа
луы қа
жет деп біл
жет деп біл
зақ жа
зақ жа
зуы» де
зуы» де
ба
ба
ла
ла
ры бол
ры бол
ға
ға
тен
тен
ді
ді
рі
рі
ліп, жа
ліп, жа
дың таң
дың таң
ба
ба
-
зу үшін, ең ал
зу үшін, ең ал
жет деп біл
жет деп біл
П
ры ана ті
ры ана ті
ды. Әлеу
ды. Әлеу
мет
мет
ті де үн қо
ті де үн қо
сып, ма
сып, ма
сы
сы
нұлы қа
нұлы қа
зу үшін, ең ал
зу үшін, ең ал
В
не сай кел
не сай кел
рін дұ
рін дұ
рыс, сау
рыс, сау
де кел
де кел
ті
ті
ре
ре
тін қи
тін қи
лі
лі
міз
міз
дің өз жа
дің өз жа
тік пі
тік пі
б
на дей
на дей
ін қа
ін қа
лес түр
лес түр
кі ха
кі ха
лық
лық
та
та
нып кел
нып кел
ді. Араб әліп
ді. Араб әліп
не сай кел
не сай кел
мей
мей
а
а
фи
фи
зақ жа
зақ жа
зуы
зуы
ін қа
ін қа
зақ
зақ
та
та
с
с
ка
ка
сы
сы
зуы
зуы
фи
фи
ка
ка
сы
сы
на не
на не
п
п
не А.Байт
не А.Байт
зуы
зуы
сы
сы
на не
на не
гіз
гіз
а
тін
тін
де алып, 
де алып, 
дар. Мәтіннің стилін анықтаңдар.
дар. Мәтіннің стилін анықтаңдар.
а
не А.Байт
не А.Байт
ұр
ұр
сын
сын
с
с
де алып, 
де алып, 
дар. Мәтіннің стилін анықтаңдар.
дар. Мәтіннің стилін анықтаңдар.
ы
ы
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17 
мая
2019 
года
№
217

26
қан дас та ры мыз кү ні бү гін ге дей ін Бай тұр сы нұлы жа зу ын 
қол да нып отыр.
(Рә би ға Сыз дық)
1. Қа зақ жа зуы ның бас тау ар на сы қай жа зу бо лып са на ла ды?
2. «Жа зу», «гра фи ка», «әліп би» ұғым да ры ның ара сын да қан дай 
бай ла ныс бар?
2.
Ах мет Байт ұр сы нұлы ның жа ңа қа зақ әліп биін жа сау да сі ңір ген 
ең бе гі ту ра лы мә тін ді (03. mp3) тың дап, не гіз гі ой ды «Түр тіп алу» 
әді сі мен жа зып алың дар. Осы мә се ле ту ра лы ой ла рың ды дә лел ді, 
жүй елі жет кі зу ге ты ры сың дар.
1. Дефис арқылы жазылатын екі сөзден құралған фамилиялар дың 
екеуі де бас әріптен басталып жазылады. Мысалы: 
ан­ ейк, 
Сем нов­Тян шанский
т.б.
2. Орыс тілі арқылы енген географиялық атаулар (жалқы есімдер) 
орыс тіліндегі түрінде жазылады. Мысалы: 
Орехово­ уево, ос­
Анжелос, ио­де­Жанейро, Куала­ умпур 
т.б.
3. Орыс және шетел қалалары көшелерінің, алаңдарының т.б. ат та ры 
орыс тіліндегі түрінде, бірақ орыс тіліндегі сын есім көрсет кі шін сіз 
жазылады. Мысалы: 
Садово­Кудринск көшесі, олл­стрит, айд­
парк 
т.б.
3.
Қосарланған күрделі атаулардың жазылуына 5–6 мысал кел ті рің дер.
Ах мет тің жа ңа ал фа ви ті мен жа ңа әліп пе сі біз дің мә де ни 
өр кен деу міз ге зор пай да сын тигіз ген құ бы лыс еді. Жа ңа 
ал фа вит тіл дің та за сақ та лу ына мүм кін дік ту ғыз ды, әлем дік 
мә де ни ет пен ара лас тыр ды 
(Тел жан Шо на нов)
.
Араб әріп те рі нің өз гер ге ні рас. Олар дың 14-і ға на бұ рын-
ғы ша бол са, өз ге ой дан шық қан да ры жұрт қа жат бо луы ке рек 
қой. Ой дан шы ға рыл ған әріп тер ді жұрт қа үй ре тіп, оқы тып 
жа ту ке рек еді ғой. Он дай нәр се бол ды ма? Бол ған жоқ, ен де-
ше, бұ ны өз гер ту ші нің ше бер лі гі деп бі лің дер 
(Міржақып 
Ду ла тов)
.
А
А
26
Р
ғы
ғы
қой. Ой
қой. Ой
жа
жа
ше, 
ше, 
М
өр
өр
кен
кен
ал
ал
фа
фа
вит тіл
вит тіл
М
мә
мә
де
де
ни
ни
ет
ет
Араб әріп
Араб әріп
ғы
ғы
ша бол
ша бол
қой. Ой
қой. Ой
А
Қосарланған 
Қосарланған 
Ах
Ах
мет
мет
тің жа
тің жа
кен
кен
деу
деу
міз
міз
ге зор пай
ге зор пай
вит тіл
вит тіл
НН
Н
Қосарланған 
Қосарланған 
күрделі атаулардың жазылуына 5–6 мысал кел
күрделі атаулардың жазылуына 5–6 мысал кел
-
С
П
түрінде
Жанейро, Куала
қалалары көшелерінің,
түрінде, бірақ орыс
Садово
В
асталып
т.б.
ен географиялық
жазылады. Мысалы:
Жанейро, Куала
өшелерінің,
бб
б
сөзден құралған
зылады.
аа
а
с
гіз
гіз
гі ой
гі ой
ра
ра
лы ой
лы ой
ла
ла
рың
рың
п
биін жа
биін жа
сау
сау
да сі
да сі
гі ой
гі ой
ды «Түр
ды «Түр
рың
рың
а
лып са
лып са
на
на
ның ара
ның ара
сын
сын
да қан
да қан
с
ға Сыз
ға Сыз
дық)
дық)
ла
ла
ды?
ды?
да қан
да қан
ы
зу
зу
ын 
ын 
дық)
дық)
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17 
мая
2019 
года
№
217

М
Н
АЗ А А Ы
Н
АЗА
АЗ Ы
А
27
4.
Тө мен де берілген сөз дер ді А.Байт ұр сы нұлы ұсын ған әліп би мен 
жа зып кө рің дер. Тө те жа зудың өзіндік ерекшелігі туралы «Төрт 
сөйлем» (пікір, дәлел, мысал, қорытынды) жазыңдар.
№ 1912 1927 Латынша Кирилше Айтылуы
1
2
3
4
5
6
16.
n
ң
ың/ің
17.
l
л
ыл/іл
18.
m
м
мы/мі
19.
n
н
ны/ні
20.
o
о
о
21.
ö
ө
ө
22.
u
ү
ү
23.
ü, w
у, ұ
у, ұ
24.
e
е
е
25.
ы
ы
ы
26.
j
і
і
27.
ü
и
й
28.
e
е
ие
дәйекше
№ 1912 1927 Латынша Кирилше Айтылуы
1
2
3
4
5
6
1
a
a
a
2.
ә
ә
ә
3.
b
б
бы/бі
4.
p
п
пы/пі
5.
t
т
ты/ті
6.
c
ж
жы/жі
7.
d
д
ды/ді
8.
r
р
ыр/ір
9.
z
з
ыз/із
10.
s
с
сы/сі
11.
c, 
c
ш
шы/ші
12.
Q
ғ
ғы
13.
q
қ
қы
14
k
к
кі
15
g
г
гі
дәйекше
Ар, тал, тас, ор, нан, ар лан, жаз, жұл дыз, шаң, ал ғыс, сән.
5.
Мә тін ді мұқият оқып, бүгінгі сабақтан ойларыңды қорытын ды лап, 
«Бұ рын қол да ныл ған араб жа зу ын А.Бай тұр сы нұлы не үшін ре фор -
ма ла ды?» де ген сұ рақ бой ын ша эссе жа зың дар. Сөз саны – 80–100.
Осы күн гі жұрт тар дың бә рі де өзі шы ғар ған әліп биін 
тұ ты нып отыр ған жоқ. Бә рі ні кі де өз ге ден ал ған әліп би. 
Еуро па жұр ты ның тұ тын ған әліп биі нің тү бі – кө не се мит 
әліп биі. Кө не се мит әліп биін өз ті лі не үй лес ті ріп фи ни кий 
жұр ты ал ған, онан грек, грек тен ла тын, Еуро па жұр ты 
ал ған. Түр кі әліп биі нің тү бі де кө не се мит әліп биі, олар дан 
ку фа лық тар, ку фа лық тар дан араб өз ті лі не үй лес ті ріп 
ал ған. Араб тан иран, тү рік жә не бас қа мұ сыл ман дар ал ған. 
Со лар дың қай сы сы да бі рі нің әліп биін бі рі ал ған да, тұр ған 
қал пын да ал ма ған. Өз тіл де рі нің ды быс та ры на қа рай өз ге ріс 
кір гі зіп ал ған. Ті лі не әліп би дің ар ты ғы бол са, алып тас та ған, 
кем ті гі бол са, әріп қо сып то лық тыр ған.
(Ах мет Байт ұр сы нұлы)
АР
Со
Со
лар
лар
қал
қал
пын
пын
кір
кір
гі
гі
Р
зіп ал
зіп ал
кем
кем
М
жұр
жұр
ты 
ты 
ал
ал
ған. Түр
ған. Түр
ку
ку
фа
фа
лық
лық
тар, ку
тар, ку
ал
ал
ған. Араб
ған. Араб
лар
лар
дың қай
дың қай
А
Осы күн
Осы күн
нып отыр
нып отыр
па жұр
па жұр
ты
ты
ның тұ
ның тұ
биі. Кө
биі. Кө
не се
не се
мит әліп
мит әліп
А
ты 
ты 
ал
ал
ған, 
ған, 
ған. Түр
ған. Түр
кі әліп
кі әліп
Н
ген сұ
ген сұ
рақ бой
рақ бой
Осы күн
Осы күн
гі жұрт
гі жұрт
тар
тар
нып отыр
нып отыр
ған жоқ. Бә
ған жоқ. Бә
ның тұ
ның тұ
-
ған араб жа
ған араб жа
рақ бой
рақ бой
П
Ар, тал, тас, ор, нан, ар
Ар, тал, тас, ор, нан, ар
лан, жаз, жұл
лан, жаз, жұл
мұқият оқып, бүгінгі сабақтан ойларыңды қорытын
мұқият оқып, бүгінгі сабақтан ойларыңды қорытын
ған араб жа
ған араб жа
В
ВВВВВВВВВВВВ
В
28.
28.
ВВВВВВ
лан, жаз, жұл
лан, жаз, жұл
б
ббббббббббббббббббббб
а
аааааааааааааа
ü, w
у, ұ
у, ұ
ü, w
у, ұ
у, ұ
ü, w
у, ұ
у, ұ
e
е
е
e
е
е
ы
ы
ы
ы
ы
ы
с
сссссс
с
сссссссс
o
о
о
o
о
о
ö
ө
ө
ö
ө
ө
ö
ө
ө
u
ү
ү
u
ү
ү
u
ү
ү
ü, w
у, ұ
у, ұ
ü, w
у, ұ
у, ұ
ü, w
у, ұ
у, ұ
п
п
п
пп
п
пп
п
пппппппп
m
м
мы/мі
m
м
мы/мі
n
н
ны/ні
n
н
ны/ні
n
н
ны/ні
n
н
ны/ні
o
о
о
o
о
о
ö
ө
ө
ö
ө
ө
а
аааа
а
аа
а
аа
а
аааааа
№ 1912 1927 Латынша Кирилше Айтылуы
№ 1912 1927 Латынша Кирилше Айтылуы
n
ң
ың/ің
n
ң
ың/ің
n
ң
ың/ің
l
л
ыл/іл
l
л
ыл/іл
l
л
ыл/іл
m
м
мы/мі
m
м
мы/мі
m
м
мы/мі
с
ссссс
с
с
№ 1912 1927 Латынша Кирилше Айтылуы
№ 1912 1927 Латынша Кирилше Айтылуы
№ 1912 1927 Латынша Кирилше Айтылуы
6
6
n
ң
ың/ің
n
ң
ың/ің
ы
мен 
мен 
ерекшелігі туралы «Төрт 
ерекшелігі туралы «Төрт 
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17 
мая
2019 
года
№
217

28

жүктеу/скачать 9,57 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: