Тақырыбы: Қазақ тіліндегі «У» дыбысының еоекшеліктері

 

Тақырыбы:

 

Секция: қазақ тілі

  

Ғылыми жетекшісі: Испулова Кульбаршин Жумашевна

13.09.16 жыл

Қазақ тілінің «у» дыбысын әр түрлі жағдайда қолдануы туралы материалдарды жинақтау;

Функционалды сауаттылығын арттыру мақсатында «у» дыбысының ерекшеліктерін зеррртеу.

Зерттеудің әдістері:

Қазақ тілі грамматикасын тереңдетіп меңгеру, оқушылар және мұғалімдер арасында сауалнама жүргізу.

-Тақырыпты жан-жақты зерттеп танысу барысында , алынған тақырыптың қазақ тілі грамматикасында алатын орнын анықтадым.

- Сауалдама жүргізу барысында «у» дыбысының ерекшеліктеріне деген көзқарастарын белгіледім.

Ғылыми зерттеу жұмысының құрылымы. Ғылыми жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.

Мазмұны

1 Бөлім.Теориялық бөлім.

1.1. Қазақ тілі фонетикасының зерртелу тарихына аңдатпа..........................4-5

1.2.Дауысты дыбыстардың жүйесі..............................................................6-10

2 Бөлім. Негізгі бөлім.

2.1.Қазақ тілінің «У» әріпі............................................................................11

2.2. Қазақ тіліндегі «У» дыбысының ерекшеліктері..................................12-15

2.3. « «У» сөз бе, дауысты ма, дауыссыз дыбыс па?»..............................16

Қорытынды ....................................................................................................................17-18

Пайдаланылған әдебиеттер.................................................................................................19

Осылардың ішіндегі мені өте қызықтырған «у» дыбысының ерекшеліктері. Бұл дыбыс дауысты да дауыссыз да, жауан да жіңішке де және өзі бір сөз, бір ұғым білдіретіні зерттеу жұмысын жүргізуге жетелеп отырды.

3

Теориялық бөлім.

1.1. Қазақ тілі фонетикасының зерртелу тарихына аңдатпа

Алғашқы зерттелулерде қазақ тілі дыбыс жүйесі туралы, қазақ тіліндегі дыбыстардың саны мен сапасы туралы бірізді пікір де, қазақша терминдер де жасалған жоқ. Қазақ тілі дыбыс жүйесінін белгілі бір мәселесі бойынша арнайы зерттеу жүргізілгендіктен орыс түркологтары еңбектерінде фонетика таза практикалық мақсатта болды. Сондықтан олардың зерттеулері қазақ тілі дыбыс жүйесі жөніндегі алғашқы мәлімет деңгейінде ғана еді. оны төмендегі шолуымыздан байқауға толық болады. Демек, нағыз ғылыми зерттеу А. Байтұрсынов пен Қ. Жұбанов еңбектерінен басталады деп білеміз. 

Қазақ тілінің дыбыс жүйесі жөнінде алғашқы мәліметті Н.И. Ильминскийдің 1860 жылы Қазан қаласында шыққан «Материалы к изучению киргизского наречия» («Ученые записки Казанского университета») деген еңбегінен кездестіре аламыз. Ильминский қазақ тіліндегі дыбыстарды екі топқа жіктеп, дауыстылардың сегіз түрін (а-ä, е, ы, і, о-ö, у-ÿ), дауыссыздардың он тоғыз түрін (п, м, w; т, д, н; ж, з, ш, с; р, л, j; k¨, ѓ, к, г, ң) атап өтеді (дыбыстарды өзара артикуляциялық жуықтығына қарай жіктеп көрсеткен). Н.И. Ильминский тіл алды ашық ä (ә) дауыстысын дербес фонема түрінде қарамай, а дауыстысының варианты ретінде түсініп, оны негізгі дауыстылардың тобынан шығарып тастайды. 

4

Қазақ тілі дыбыс құрылысының арнаулы жүйемен жан-жақты зерттелуі — совет дәуірі тұсынан басталды. Совет дәуірі кезінде жаңа ғылым — қазақ лингвистикасы туды, оның фонетика, грамматика, лексикология, диалектология, стилистика сияқты бірнеше салалары пайда болды. Қазақ тілін зерттейтін дербес Институт ұйымдасты және көптеген маман-кадрлар шықты. қазақ тіл білімінің арнаулы бір тармағы болған — фонетика саласында едәуір жұмыс істелді. фонетика мен фонологияның зерттеу әдістері, тәсілдері анықтала түсті.

бастады. Республикамыз өзінің даңқты елу жылдық тойын тойлағалы отыр. Осы даңқты елу жыл ішінде қазақ фонетикасы жайында нелер істелді, қандай табыстарға жеттік, алдағы кезде қандай шұғыл міндеттер тұр — осылар жөнінде өз пікірлерімізді ортаға салмақпыз.

Мектептерде қазақ тілін оқыту және жазу ережелерін (алфавит, графика, орфография) жетілдіру ісімен байланыс¬ты әуелгі кезде қазақ фонетикасы жөнінде біраз шағын еңбектер— мақалалар жарың көрді.

В.Радловтың «Солтүстік түркі тілдерінің фонетикасы» атты еңбегі күні бүгінге дейін өзінің ғылыми мәнін жоғалтқан емес, мұнда қазақ фонетикасының едәуір мәселелері, атап айтңанда: дыбыс құрамы, сөзде дыбыстардың қолдану ерекшелігі, дыбыстардың дистрибуция кезеңі, ол дыбыстардың әр түрлі өзгеру заңдылықтары, сингармонизм   құбылысы, екпін категориясы сияқты өзекті мәселелер өзге түркі тілдерінің материалдарымен салыстырыла отыра әңгіме болады. Сонымен қатар қазақ тіліне тән кейбір фонетикалық құбылыстарға аса назар аударған.

Қазақ вокализмі тоғыз дауыстыдан (а, ä, е, о, ö, у, і, и, ü),  консонантизм саласы жиырма дауыссыздан құралатынын атап, дауыссыздарды қатаң (q, k, t, р, s, š), ұяң (γ, g, d, b, z, ž), үнді (n, m, η, r, l, Ι) және аралық немесе жарты дауысты (w, j) деп төрт түрлі акустика-артикуляциялың топқа жіктеген. В. Радлов ұсынған мына екі мәселені мақұлдай алмаймыз: оның бірі — w, j дыбыстарын  аралық  дыбыстар деп сонор дыбыстардың тобына енгізбеуі, екіншісі -бүйір (латераль) л сонорының сөзде жуанды-жіңішкелі түрде айтылатын вариантын дербес фонема (сөз мағынасын ажырата алатын қасиеті бар) деп тануы. Қазіргі  тәжірибе фонетикасының берген мәліметіне қарағанда түркі тілдерінде оның ішінде қазақ тілінде w (у), j (й) дыбыстары  акустика-артикуля¬циялық табиғаты бойынша сонор немесе үнді дыбыстардың тобына жатады.

Қазіргі қазақ жазуындағы и‚ у‚ ю‚ я‚ ә тәрізді таңбалар бірде дауысты‚ бірде дауысты дыбыс әріптері болып‚ жазу сауатымызды арттыруға елеулі үлес қосып келеді‚ яғни оларды әріп ретінде емле ережесіне сай дұрыс қолдануды білеміз. Алайда олардың қандай дыбыстардың таңбасы екенін

7

екінің бірі біле бермейді‚ білген күннің өзінде тілдің дыбыстық жүйесіне сәйкес түсіне қоймайды. Мұның өзі осы әріптер кездесетін сөздердің дыбыс‚ буын құрамын айқындауда ағаттық‚айтуда ала-құлалық тудырып жүр. Көпшіліктің тіл жөніндегі таным-түсінігі мектеппен шектелетіні белгілі. Сол мектептің маңдай алды шәкірттерінің көбі-ақ бұл әріптерді дауысты дыбыстар түрінде танып‚ аюы‚ уы‚ суы‚ кие‚ ие‚ ая‚ ұя сияқты сөздерді а-ю-ы‚ о-ю-ы‚ у-ы‚ су-ы‚ ки-е‚ и-е‚ ұ-я түрде буындайтынынына таңдануға болмас.

Фонетиканың мақсаты да‚ мәні де тілдің дыбыстық құрамын тап басып‚ дәл анықтау болуға тиіс. О баста ұу‚ үу‚ ый‚ ій сияқты қосарлы дыбыстарды таңбалау үшін алынған и‚ у әріптері көп ұзамай өзге дауыстылардан ерекше кейде жуан‚ кейде жіңішке болып келетін дауысты дыбыстар түрінде танылып‚ қатардағы оқушы тұрмақ‚ оқулық жазып жүрген тіл мамандарының өзін де біржола баурап алды. Оған себеп бұлар – орыс‚ араб‚ парсы‚ еуропа тілдерінде жалаң дауысты дыбыстар. Бұл екі әріп тілдің дыбыстық жүйесін бұзып‚ жұрттың басын қатырып болды. Оларды іштей дыбыстарға ажырату қиындығы 1983 жылы емле ережесіне: “и‚ у әріптері бар сөздер буындалғанда‚ келесі буын дауысты әріптен басталады және солай тасымалданады. Мысалы: бу-ын‚ су-ық‚ қу-а-қы‚

8

Дауысты дыбыстардың санын, сол сияқты сапасы мен ерекшеліктерін анықтау үшін оларды фонетикада қалыптасқан принциптер бойынша топтарға жіктеу қажет.

Қазақ тілі дауыстылар жүйесінің дамуын Ж.Аралбаев үш түрлі кезеңге бөліп қарайды: көне түркі кезеңі, орта түркі кезеңі және жаңа түркі кезеңі. Осы аталған дәуірлерде түркі тілдеріқұрамында кейін заңдылыққа айналып кеткен фонетикалық өзгерістер келіп шықты. Көне түркі кезеңінде, Ж.Аралбаевтың айтуынша, түбір сөз бір дауысты фонемадан (г), дауысты және дауыссыз фонемалардан (ГС), дауыссыз және дауысты фонемадан (СГ), дауыссыз-дауысты-дауыссыз фонемалардан (СГС) құрылған. Бұл кезеңде фонетикалық буын лексика-грамматикалық морфемамен сәйкес болған. Соған орай үш дауысты фонема: а, ы, у болған. Қазіргі қазақ тіліндегі байырғы сөздердің де басым көпшілігі осы дауысты фонемалармен айтылады. Орта ғасырда жоғарыда айтылған дауыстылар негізінде жаңа е, і, ү дауыстылары келіп шықты. Бұл фонемалар алдыңғы түбір құрамындағы а,

9

ы, у фонемаларының екінші түбір құрамындабейтараптануы, яғни, семантикалық қызметінің әлсізденуінің нәтижесі болды.

Тіл дамуының кейінгі дәуірлерінде ғана бұл дауыстылар фонемалық айырым белгілерге ие болды. Түркі тілдері вокализмінің 8 дауыстыдан тұратын жүйесі осы кезеңде қалыптасса керек.

XV-XVI ғ. арасында дауыстылар жүйесі ә, и, у дыбыстарымен толығады. Ә дауыстысы шығыс тілдерінің ықпалының нәтижесі болса, и, у дыбыс қосындылары тіл құрамында болған дыбыс өзгерістерінің нәтижесі.

Қазақ тілі дауыстыларының ішінде оқшау тұратын дыбыс – ұ. Түркі негіз тілінде сөздің абсолют басында у дауысты дыбысы айтылғандығын қазіргі тарихи түркология дәлелдеді. Түркі тілдері салыстырмалы-тарихи фонетикасының авторлары у дыбысынан басталған деп 10 түбір сөз келтірген: у (ұйқы), у (ұ - сақ), удз (ұй - қас), уқ (ұқ), ул (ұл-тан), ур (ұр), ут (ұт), уч (ұшы, бір заттың ұшы), уч (ұш). Бұл сөздер қазақ тілінде ұ-дан басталады. Көне түркі тілінде сөздің басқы буынында айтылған у дыбысы қазақ, т.б. қыпшақ тілдерінде қысқа айтылатын, о мен у немесе у мен ы арасында естілетін жуан дауыстыға ауысқан. V-VІІІ ғ. жазбалары тілінде: қул-құл, уйа-ұя, уруш-ұрыс, соғыс, ур-ұр, утру-ұтыры, кезі, дәл кезі т.б. МҚ: улуғ-ұлық, ұлы, улаш-ұлас, бір-бірімен жалғас, уйат-ұят. «Түрікше-арабша сөздік»: кулағ-қулақ, құлақ, кулан-құлан, кулач-құлаш, кулун-құлын т.б. бұл фактілерге қарағанда, қазақ тіліндегі сөз басында айтылатын ұ-ның арғы түбі көне түркілік осы позициядағы у дыбысы болады.

Қазіргі қазақ тілінде ұ дыбысы сөздің тек басқы позициясында тек бірінші буында ғана айтылады. Кейінгі буындардағы ұ қазақ сөзінде ы-ға жақын естіледі де, жазуда еленбейді. Бұл ерекшелік қазақ тіліндегі ерін үндестігінің әлсіздігінен туған – ерін дауыстысы езулікке айналады. Сөйтіп еріндіктен басталған сөздердің екінші буынындағы езулік ы дыбысы көбінесе көне түркілік у дыбысының көрінісі болып келеді у (ұ) – ы сәйкестігі түбір сөздер құрамында да ұшырасады: олдуруғ – отырық, оғулсуз – ұлсыз, баласыз т.б.

10

2 Бөлім. Негізгі бөлім.

Әріптердің рет-ретімен тізілген жиынын алфавит (әліпби) дейді. Қазақ тілінің алфавиті 42 әріптен тұрады және олардың тізбектелген қатарындағы «у» 26-ншы орында тұрады, қатаң «т» әріпінен кейін және «у» әріптен кейін қазақ тілінің төл әріптері жуан «ұ», сосын жіңішке «ү» дыбыстары жазылған.

Әліпбиде таңбаланған белгісі мынадай; У, у, орфографиялық жазылуы белгісі; У,у.

Қазақ жазуында қазіргі дейін 2 түрлі әліпби қолданылады. Олар араб

Әріптеріне (төте жазуға) негізделген әліпби (1929 жылға дейін), латын әріптеріне негәзделген әліпби (1929-1940 ж.ж.). Қазіргі қолданыстағы әліпби – орыс әріптеріне (кирилицаға) негізделген әліпби 1940 жылдан бастап.

«У» әрпінің емлесі. У-дифтонг дыбыстың әрпі. Ол дауысты «у» және дауыссыз «у» әрпін де таңбалайды, жуан сөзде де жіңішке сөзде де жазылады.

Содай-ақ, мына сөздерде у дыбысы шамамен мына секілді дыбыстардың орнына таңбаланады.

Бу- бұу тоқу- тоқыу іру-іріу

Ту-тұу оқу-оқыу кему-кеміу

Қу-құу тору-торыу

Су-сұу жору-жорыу

жібу-жібұу

жүру-жүрұу 11

Ең алдымен дыбыс деген не, дауысты дыбыстың жүйесіне назар аударып, у дыбысының ерекшеліктерін анықтаймыз.

Дауысты дыбыс өкпеден шыққан ауаның ауыз қуысында еш кедергәге ұшырамай, еркін шығуынан жасалады.

Дауысты дыбыс буын жасауға қатысады.

Дауысты дыбысқа екпін түседі.

Қазақ тілінде 12 дауысты дыбыс бар.

12

«У» әрпі дауыссыз дыбыстың әрпінен кейін жазылғанда, ол дауысты дыбыстың әрпі болып, буын құрайды: қу-лық, құ-ан, су-лық, ту-ған т.б.

Етістіктің «у» дыбысына аяқталып, оған тұйық етістіктің – у қосымшасы жалғанса, етістік қос әрпімен жазылады.

Мысалы: сау+у – сауу, ту+у – туу, бу+у – буу,жу+у – жуу,қу+у – қуу, (керек),ау+у – ауу.

«У» әріпі екі дыбыстың орнына (дауысты – у және дауыссыз –у) қолданылады. бірақ бір дыбыс болып саналады. У,Ұ,Ә әріптері бірқатар жалаң сөздердің екінші буындарында да жазылады. Мұндай сөздер қазақ тілінде көп емес. Олардың кейбіреулері бір кезде қазақ тіліне еніп, сіңісіп кеткен араб-парсы сөздерді: мазмұн, бұлбұл, мақұл, дәстүр, мәжбүр, іңкәр, сірә, қуә, мағлұмат, дүддүл т.б.

1. 
   У –сөз.Қазақ тілінде, орыс тілінен аударғанда «у» сөздің атауын білдіреді: у-яд. Түркі тілдес сөздерде мен бір ғана әріптен, бір ғана дыбыстан тұратын толық сөздің мағынасын білдіретін дыбысты кездескен емеспін.
   
2. 
   У-жуан дауысты.«У» дыбысы кездесетін сөздерде, егер дауысты дыбыстардың басқалары жауан болса, ол да жауан болып келеді және жуан дыбысталады: жуан, таулар, бару, болу, дауысты, бастауыш,қашу.
   
3. 
   У-жіңішке дауысты.«У» дыбысы бар сөздің басқа дыбыстары жіңішке болса, бұл дыбыста жіңішке дауысталып, жіңішке дыбыс болып саналады: белбеу,жүру, кету, келу,еру, иіру, кешу, теру т.б.
   

13

У-дауыссыз дыбыс. Дауыссыздардың ішінде үнділер тобына жатады.

Υндi дауыссыздар деп аздап γнi бар фонемаларды айтады. Аздап γнi бар деген сөз γндi дауыссыздардың дауысты дыбыстарға жататындығын көрсетедi. Сондықтан да γндi дауыссыздар – дауысты дыбыстарға жақын дыбыстар. Осы дыбыстарға жеке-жеке талдау жасайық. Υндi дауыссыздарға р фонемасы кiредi. Р фонемасы тiл ұшы альвеольға нық тиiп, фонациялық ауа өте қарқынды шығу рақылы жасалады. Сөз ортасында р фонемасы бiр рет дiрiлдейдi де, ол сөз аяғында екi рет дiрiлдейдi. Сондықтан да бұл фонеманы вирациялық (дiрiл) дыбыс деп атайды.

Υндi фонемаларға у дыбысы да кiредi. У фонемасы интервокаль позицияда және ашық дауыстыдан кейiн де, бұрын да тұрып, таза γндi болады. Бұл γндi у фонемасы екi ерiннiң азын-аулақ дөңгелене келiп, сγйiрлнеуiнен пайда болады. Сондықтан бұл фонема ерiн γндiлерiне кiредi.

γндiге айланады. Мысалы: уақыт, уәде, уәзiр т. б.

2.У дыбысы екi дауыстының ортасында 

келгенде γндiге айланады. Мысалы: жауап, сауап, қауiп т.б.

3.У дыбысы дауыстыдан кейiн келгенде γндiге 

айланады. Мысалы: тау, бау, сау, жеу т.б.

4. 
   «У» дыбысы дауыссыздан кейін келсе, дауысты дыбыс болады, ашық буын құрайды
   

5. 
   «У» дыбысынан басқа дауыстыдан кейін келсе, дауыссыз дыбыс болып танылады да, бітеу буынды құрайды:
   

6. 
   «У» дыбысы сөз басында дауыстының алдында келсе дауыссыз дыбыс болып, бітеу буынды құрайды: уақ, уыс,уыл-дырық, т.б.
   
7. 
   «У» дыбысы сөздің алдында дауысты немесе дауыссыз дыбыстың алдында келсе, ашық буынды құрайды: у-ла,у-шыл.
   
8. 
   «У» дыбысы мына мысалдарды тұйық быунды құрайды: ау-ыз, ау-на, ау-лау,ми-яу-лау,ау-нады. Себебі дауысты «а» дыбыстан кейін, ереже бойынша «у» дыбысы дауыссыз болып тұр.
   
9. 
   «У» дыбысы тұйық етістіктің жұрнағы.бар-бару, ал-алу, кет-кету
   

10. 
    Тұйық етістіктің –у жұрнағы «и» дыбысына біткен етістікке
    

15

2.3.Практикалық бөлім. Сауалдама жүргізу.

Бұл бөлімде мен оқушылар және мұғалімдер арасында сауалдама жүргіздім. Сауалдама барысыннда төмендегі сұрақтарды ұсынып, жауапқа тарттым

1.-Бір ғана дыбыстын тұратын қазақ тілінде сөз бар ма?

2.-Қазіргі қазақ тілінде «У» дыбысы дауысты бола ала ма? Егер дауысты болса, қандай жағдайларда, мысалдар келтіріңдерші.

3.- Қазақ тілінде «у» дыбысы неге дауыссыз болады? Өз мысалдарыңызбен ділелдеп беріңізші?

4.- Қосымша ретінде «у» дыбысын білесіз бе?

5.-Қандай сөз табында қосымша «у» дыбысы? Орыс тілімен салыстыра отырып, мысалдар келтіріңдер.

6.- Неге және қандай жағдайларда «у» дыбысы «ю» дыбысының орнына жазылады?

7.-Буын жасау кезіндегі «у» дыбысының қатысы қандай?

Семантикалық картаны толықтыр:

Сөздер ——— Дауысты ——– Дауыссыз

Сусын —————+

Уыстау ———————————-+

Қауын ———————————–+

Ауыз ————————————-+

Умаждау ————+

Жусан —————+

16
Қорытынды

Басқа тілдерде «У» дыбысының осындай ерекшеліктерін байқаған жоқпын.

Қорытындылай отырып, бірнеше сұрақтарға жауабы әлі жоқ екенін аңғарды.

Кәдімгі бір-ақ дыбыс неге, қай себептен дауысты және дауыссыз бола алады. Бұл осы дыбыстың ерекшелігі екенін түсіндім, бірақ неге қазақ тілінде осындай өзгешіліктер бар екеніне жауап таба алмай қойдым.

Бұл жұмысты зерттеу барысында, әлі де сұрақтар туындағаннан, клесі кезеңде бұдан да тереңдетіп зерттеу, іздену жұмыстарын жалғастыру керегін түсініп, мәселенің түбіне жетіп, мені қызықтырған сұрақтарға жауабымды алсам деймін.

Өзімнің сөзімді ғаламтордан алынған мына мәліметтермен аяқтағым келеді:

-Қазақ жазуы бірнеше рет өзгеріске ұшыраған. 1929 жылға дейін Қазақстанда қазақ  араб жазуы  пайдаланылды. 20 ғасырдың басында Ахмет Байтұрсынұлы  ұсынысымен қазақ фонетикасының ерекшеліктері ескеріліп жасалған, араб графикасына негізделген ‘’төте жазу‘’ пайдаланылған. Қазіргі кезге дейін  Қытай  еліндегі қазақтар осы жазу үлгісін пайдаланады. 1929 жылдан 1940 жылға дейін 

17

латын графикасы қолданылып, 1940 жылдан қазірге дейін кирилл әліпбиі қолданылуда. 2025 жылдан қазақ тілі латын графикасына ауысуы жобалануда. Түркия мен Батыс елдердегі қазақтар әртүрлі латын жазуынанегізделген әліпбиді пайдаланады. 2000 жылдан бастап Тура Жазу енгізіле басталды, латын және кирилше түрінде. Тура Жазу Ахмет Байтұрсынұлы дыбыс жүйесін қолданады, оны енгізумен жекеменшік, мемлекеттік емес орталық айналысады.

Және де мына сөздерім зерттеу жұмысымды толық аяқтаймын.

1. 
   Аханов К. «Тіл білімінің негіздері» Алматы «Санат» 1998 ж. 226, 234 б.
   
2. 
   Кузекова З.С. «Қазақ тілі» (фонетика,лексика,сөзжасам,морфология,синтаксис) Алматы 2004ж. 7 бет.
   
3. 
   Қ.Ибрагимов,Б.Базаргалиева «Қазақ тілі» (жооғары оқу орындарына түсушілерге арналған оқулық-тест) Алматы «Шын» 2006ж.8,9,10 беттері.
   
4. 
   Г. В. Архангельский жазған «Грамматикада»( қазақ тілі дыбыстарының жіктелуі, дыбыстардың өз ара алмасуы) Алматы 1994. 400 б.
   
5. 
   Бегалиев Ғ. «Әріп, дыбыс, буын».- Алматы, «Қазақстан» баспасы, 1935;
   
6. 
   Мелиоранский П.М. «Краткая грамматика казак-кингизского языка». Часть І. Фонетика и этимология. – СПб., 1894.
   
7. 
   Аралбаев Ж.А. «Қазақ тілі фонетикасының зерттелуі жайында»// Кітп: Фонетика казахского языка. – Алматы, 1969. – 27-42 б.
   
8. 
   Байтұрсынов А. «Қазақ тілінің дыбыстары»// «Жаңа мектеп» журналы, №2; «Дыбыстардың жіктелуі». «Төте оқу» 1936, желтоқсан айы, №30; «Сөз үндістігі». «Төте оқу» 1937, 5 март, №7. (Байтұрсынов А. Шығармалары, Алматы, «Жазушы», 1989; «Қазақстан әйелдері», №4, 1989).
   
9. 
   Бегалиев Ғ. «Әріп, дыбыс, буын».- Алматы, «Қазақстан» баспасы, 1935; «Сингорманизм деген не?»// «Халық мұғалімі», №3-4, 1941.
   
10. 
    Жұбанов Қ. «Қазақ тілі жөніндегі еңбегі»
    
11. 
    http://uz.denemetr.com/docs/768/index-93447-1.html?page=3
    
12. 
    http://ustaz.kz/kaz-
    
13. 
    www.qazaquni.kz