Тақырыбы: Білім беру жүйесіндегі педагогикалық менеджмент куpсының мақсаты және міндеттері



жүктеу/скачать 294,96 Kb.
бет1/4
Дата08.02.2022
өлшемі294,96 Kb.
#124610
  1   2   3   4
Байланысты:
ЛЕК Білім беру менеджменті


Дәрістік кешен
№1.ДӘРІС.
ТАҚЫРЫБЫ: Білім беру жүйесіндегі педагогикалық менеджмент» куpсының мақсаты және міндеттері.
ДӘРІСТІҢ ЖОСПАРЫ:
1. «Білім беру жүйесіндегі педагогикалық менеджмент» куpсының мақсаты.
2.«Білім беру жүйесіндегі педагогикалық менеджмент» куpсының мақсаты және міндеттері.
3. Педагогикалық менеджмент.

Қазіргі білім берудің жаңашыл бағытының өзгеруі, қоғамга жоғары білімді, рухани-адамгершілігі мол, өздігінен шешім қабылдай алатын, ынтымактастыққа кабілетгі, бейімділігі мен жауапкершілік сезімі биік адам кажет. Бұған жету үшін баскаруды дамытуға бағытталған жаңа модел керек. Педагогикалық менеджмент адамдардың өзін-өзі дамыту, еркіндік және шығармашылығын дамыту болып табылады. Менеджмент ұғымы — бұл адамдардың ынтымақтастығы, бұл адамдардың карым-қатынас әдісі. Осы жерде өзін-өзі ұйымдастыру, өзін-өзі дамыту үрдісі ретінде педагогикалык менеджменттің ықпалын көруге болады. Ол ушін педагогикалык менеджменттің мектеп негізінде болжау ұстанымдарын атуға болады.


1. Адамды сыйлау және оған сенімділікпен қарау.
2. Адамдарға тұлға ретінде қарау қағидасы.
3. Ынтымақтастық әрекеті немесе басқарудан қарым-катынасқа көшу.
4. Үздіксіз кәсіптік білімін көтеру. Мұғалімге ықпал жасау кағидасы.
5. Мұғалім жұмысын бағалау қағидасы. Бұл қағидалар педагогикалык менеджментте бірқатар накты талаптар қояды. Олар мына төмендегілер: - адамның жеке басының беделін құрметтеу, адамның құқы мен мумкіндіктерін мойындау;
- адамға сену, оның өзін-өзі тануы және мүмкіндіктерін ашып көрсету үшін жағдай жасау;
- өзара құрмет негізінде сенім ауанын қалыптастыру;
-бастамашылдықты, шығармашылық бейімділікті, ұжымда өз орнын таба білуді қалыптастыру;
- жетістікті, мектептің ісіне әркімнің қосқан жеке үлесін мадақтау.
- Адамға құрмет және сенім - басқарудағы ізгілікгің ең жоғары көрінісі.
- Адамдарға тұлға ретінде қарау кағидасында педагогикалық менеджментті немесе менеджерді, демек, педагогикалық ұжымның әр мүшесін жай ғана қызметкер, мұғалім деп емес, оны бүкіл қызмет кезеңіндегі кажеттіліктерімен, мақсаттарымен, бастан кешіретін қобалжуларымен бірге тұлға деп карастырған жөн. Мұғалім де баланы онын үлгірімі тұрғысынан ғана окушы деп карамай, тұлға ретінде қарастыруы шарт. Тіпті, оны баланың бойындағы барлык нәрсе қызықтыруы тиіс: оның оқуы, дамуы, қызығуы, қоршаған ортасы, тұрмысы, т.б.
Педагогикалық менеджменттің ынтымақтасу кағидасы, яғни, басқарудан қарым-қатынасқа көшуде мынандай қағидалар туындайды:
—мұгалімге жауапкершілік артумен бірге оның мектепшілік басқару ісіне және мектептің қоғамдык, өміріне араласу қажеттілігін ұғыну жағдайын жасау;
—мұғалімнің жеке қасиеттерін білу әрі ескеру және олардың оқушыларга деген ізгілікті қатынастарын, құзыреттіліктерін, бастамашылықтары мен жауапкершіліктерін бағалау;
—мектеп басшысы мен педагогикалық ұжымның бірлескен қызметінің негізгі қағидасы - адамгершиік, саналы тәртіп, бастамашылдық, педагогикалык мақсатқа лайық жұмыс болуы тиіс. Ең алдымен, мұқият назар аудару, талдау,сараптау, сонан соң шешім қабылдау.
Ең бастысы, менеджердің қызметіндегі негізгі міндеттердің бірі - педагогтерді біріктіре, жұмылдыра білу. Барлык қағидалардың мәні - мұғалімдердің кәсіби қызығуын қолдау, өз әрекетіне сенімділігін ояту. Ол үшін мұғалімдердіц кәсіби өсуіне мүмкіндік жасау, семинар, конференция, педагогикалық оқу-байқауларға қатысуға мүмкіндік беру керек. Осындай жанашылдык ықпал үздіксіз өзін-өзі дамыту, өзін-өзі жетілдіру кажеттілігін талап етеді. Д.Карнегидің басқара білудің (әлеуметтік-психологиялық болып табылатын) 10 ережесін үнемі назарда ұстау қажет. 1.Сұхбаттасқан адамдардын ерекшелігін ыкыласпен мойындаңыз және мақтаудан бастаңыз. 2. Кемшілікті жанама түрде көрсетіңіз. Тура сынау пайда келтірмейді.
3.Алдымен өз қатеңіз туралы айтудан бастаңыз, сонан соң сұхбаттасушыны сынаңыз.
4.Әнгімелесушіге бұйрық беруден бұрын сұрақ койыңыз.
5.Адамға өз жетістіктерін қорғауға мүмкіндік беріңіз
6.Мақтауға сараң болмаңыз.
7.Адамның үмітін ақтау және сақтау үшін мүмкіндік туғызыңыз.
8. Мадақтаңыз. Кемшілікті оңай түзетуге болатындай, ол қиындык келтірмейтіндей үміт туғызыныз.
9. Өз қалауынша, адам қызығушылықпен орындайтын күйге қол жеткізіңіз.
10. Адамның өз бейнесін сақтауға мүмкіндік беріңіз. Д.Карнегидің ұсынып отырған ережесі қарауындағы адамға сыйластыкпен қарауға үйретеді. Менеджменттік басқару әдісінде жеке тұлғаға сенімділікпен карау негізі қаланған.
Менеджменттің басты мақсаты — жетістік. Ал жетістікке ұмтылу адамды дамытуға бастайтын үлкен күш. Осы менеджменттік басқару арқылы педагогикалык қызметтің сапалы нәтижесі үшін атқарылған жұмыстың жемісін көруге болады. Басқарудың педагогикалық менеджмент негіздерін меңгере отырып кез келген деңгейдегі педагогтердің біліктілігін көтерудегі негізгі міндет — әдістемелік сауаттылыкты меңгере алуы (ағартушылық, құзырлылық, зерттеушілік мәдениеті). Педагогикалық менеджмент мектеп басшысы мен мұғалімдердің құзырлылык пен белсенділігін және өзін дамыту үшін жағдай туғызудағы дамытушылықты басқару болып табылады.

№2.ДӘРІС. ТАҚЫРЫБЫ: Менеджменттің маңызы, кәсіби білім беру жуйесіндегі рөлі мен орыны.


ДӘРІСТІҢ ЖОСПАРЫ:

  1. Менеджменттің мәні және оның түрлері.

  2. Басқару буындарының қызмет мазмұны.

Қазақстан экономикасының нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты біздің сөздік қорымызға «менеджер», «менеджмент», ұғымдары тез енді. Менеджмент сөзін қазақша дәл аударатын болсақ, онда «басқа біреу арқылы өз мақсатына жету» болып табылады. Алайда сөзбе-сөз аудару сөздің түпкі төркінің әрқашанда дәл бере бермейді. Күнделікті тұрмыста менеджмент сөзі белгілі бір ұйымдағы барлық адамдардың қызметіне басшылық етумен шұғылданып, өз мақсатына жетуді білдіреді. «Менеджмент» ағылшын сөзі, оның түпкі төркіні гректің «манус», яғни «қол, көш» деген сөзінен шығып, алғашқы кезде мал бағу саласында, дәлірек айтқанда, ат тізгінін ұстау, меңгеру шеберлігің білдірген. Кейіннен бұл атақ адам қызметінің саласына ауысып, адамдарды басқарудың және ұйымдастырудың ғылыми, практикалық мәнін білдіретін болды. Ағылшын тіліндегі Оксфорд сөздігінде бұл ұғымға мынадай түсінік білдіреді: а) адамдармен қарым-қатынас жасау үлгісі, әдісі; ә) билік және басқару өнері; б) шеберліктің ерекше түрі әкімшілік дағды; в) басқару органы, әкімшілік бөлігі.


«Менеджмент негіздері» курсы бойынша студенттерге арналған американдық оқулықта төмендегідей анықтама берілген: «Менеджмент-бұл ұйым мақсаттарына жету үшін адамның материалдық және қаржылдық ресурстарды ұтымды пайдалану процесі». Э.А.Уткин «Курс менеджмента» еңбегіңде менеджментті былайша түсіңдіреді: Менеджмент- бұл нарық жағдайындағы кәсіпорынның ұтымды шаруашылық нәтижелерге жету үшін менеджменттің әлеуметтік- экономикалық механизімнің түрлі принциптерін мен қызметтерің, әдістерін қолдану негізінде қол жеткізуге бағытталған кәсіби қызметтің ерекше түрі. А.А.Рудгиннің менеджмент түсінігінің неғұрлым қысқаша сипаттамасы қолданылады. Оның пікірінше, менеджмент- бұл әрі өнер, әрі ғылым. Менеджмент- бұл өндірісті басқару, меңгеру және ұйымдастыру, өндірістің тиімділігін көтеру және пайданы арттыру мақсатында әзірленіп қолданылатын басқарудың принциптерінің, әдістерінің құралдарының және нысандарының жиынтығы. Мұндай сипаттаманы Вачугов Д.Д, жетекшілік еткен ғалымдар тобы «Основы менеджмента» деген кітапта береді. Басқарудың осындай жалпы қағидасы адамдар тобының алуан түріне түрліше қолданылғанымен, оның түпкі негізгі мағынасы сол қалпында сақталды. Осыған орай белгілі бір әлеуметтік топтарға сәйкес келетін менеджменттің негізгі алты түрі тармақталады: Менеджмент ұғымы үкімет қызметіне қолданылғанымен, Петерсон мен Плоуменнің пікірінше, оның қызметі барлық жағынан алғанда менеджменттің жалпы анықтамасына сәйкес келеді.
1. Мемлекттік менеджмент. Көп мемлекеттік мекемелерді ұйымдастыру және сондағы қызметкерлерге билік жүргізуді жүзеге асыру.
2. Әскери менеджмент. Мемлекеттік менеджменттің ерекше түрі. Қарулы күштерді ұйымдастыру және соларға жетекшілік ету.
3. Құрама одақтық (ассосиациялық) немесе клубтық менеджмент. Мемлекеттік мекемелердегі секілді, мұнда қызметкерлер тобының іс-әрекетін ұйымдастырып, басшылық ету қажет.
4. Бизнес-менеджмент. Үкіметтіктіктен және мемлекеттіктен өзгеше келетін менеджменттің ерекше түрі.
5. Мемлекеттегі меншіктік менеджмент. Бизнес- менеджменттің арнайы түрі. Жеке меншік іскерлік кәсіпорын қызметімен қоса, мұнда менеджмент сипатына мемлекеттік және әлеуметтік проблемалар мен ой –пікірлерде ықпал етеді.
Волфьганг Хайер өзінің «Еуропада бизнес қалай жасалады» кітабында былай деп жазды: «Менеджмент – бұл жұмысты істеп тұрған комерциялық кәсіпорынның арнайы органы». Егер батыста кез-келген кәсіпорын жөнінде сөз бола қалса, адамдар әуелі сол кәсіпорындағы бүкіл басшылыққа ден қояды, өйткені кәсіпорынды қоғамға танытатын тек басшылар.
Бұл жерде барлық баскару буындарының қызмет мазмұнын анықтау, олардың қызметіндегі өзара әрекетті (әрекеттестікті), үйлесімділікті ұйымдастыру, олардың арасында субординациялық, координациялық және кері байланыс қатынастарын орнату айрыкша мәнге ие. Мектеп басшысының міндеті - барлық басқару органдарының ыкпал ету аймағын дәл аныктау, оларға белгілі бір өкілеттіктер (кұкыктар) беру және оларға жүктелген міндеттерді орындау әдістемесі бойынша тұракты түрде нұсқаулар беріп отыру, олардың кызметін ынталандыруды және координациялауды камтамасыз ету, педагогикалык процеске қатысушылардың ерекшеліктері мен айырмашылықтарын, мінез-кұлык мотивтерін дұрыс бағалау және ұжым мүшелерінің вертикаль бойынша да, горизонталь бойынша да ықпалды қарым-қатынасына кол жеткізу болып табылады. Директордың орынбасарлары оку жұмысы бойынша, тәрбие жұмысы бойынша, оку-өндірістік жұмысы бойынша/ кәсіптік мектеп үшін/, бейімді оқыту бойынша, инновация бойынша, оку үрдісін реттеу немесе ұйымдастыру мәселелері бойынша, экономика және кәсіпкерлік жұмысы бойынша шаруашылық жұмысы бойынша; Окушылардың кызығушылыктары бойынша әртүрлі топ жетекшілері; Конференция, мектеп кеңесі, педагогикалык кеңес, директор жанындағы кенес, үйлестіру кеңесі, экономикалык кеңес, эксперттік кеңес, аттестаттау комиссиясы емтихан комиссиясы; Ата-аналар комитетінің жиналыстары, үйлестіру кеңесі; Окушылар комитетінің жиналыстары, үйлестіру кеңесі, Мұгалімдер кеңесі, үйлестіру кенесі Бірлестік, кафедра, мектепшілік топтар мәжілістері, үйлестіру кеңесі Функциалды кызмет жетекшілері жанындағы кеңестер, үйлестіру кеңесі Әдістемелік ғылыми-әдістемелік кеңес, директордың орынбасары жанындағы кенес, үйлестіру кенесі; Психологиялык білім беру кафедрасы, Эстетикалык білім беру кафедрасы, Политехникалык білім беру кафедрасы, Гуманитарлык білім беру кафедрасы, Бастауыш білім беру кафедрасы. .

№3.ДӘРІС. ТАҚЫРЫБЫ: Менеджменттің теориясының және тәжірибесінің дамуы.


ДӘРІСТІҢ ЖОСПАРЫ:
1.Менеджмент ғылым ретінде пайда болуы және даму тарихы.
2.Қазақстанда менеджмент теориясы мен тәжірибесінің даму тарихы


Менеджмент ғылым ретінде 19 ғасырдың аяғымен 20 ғасырдың басында пайда болып, өзінің дамуында бірнеше кезеңді бастан кешірді.Экономикалық әдебиеттерде басқару ойының алғашқы қарқыны «тейлоризм» ағыммен байланысты екені айтылады. Алғаш рет ғылыми менеджмент мектебінің негізін қалаған америка инженері Фредерок Тейлор /1859-1915/. Ол өңдірісті ғылым басқаруға болады деген пікір айтты. Кезінде ғажайып жаналық болған бұл құбылысты кеиін өзінің еңбектерінде ғылыми жағынан жан-жақты дәлелдеді. Ф.Тейлор кәсіп орынды басқару ісін өнер ретінде қарастыра келіп менеджер «нені жасауды дәл білуі және соны арзан, әрі ең тиімді тәсілмен қалай жасау болатының» нысан етті.Ф.Тейлор басқару ісін тек кәсіпорын деңгейінде ұйымдастыруды қамтамассыз етті.Оның теориясын Гаррингтон Эмерсон (1853-1931), Генри Форд(1863-1947), Френк Гилберт (1868-1919), Лилиан Гилберт (1861-1919), т б өздерінің ғылыми еңбектерінде одан әрі дамытты. Классик үлгідегі «әкімшілік» мектептің өкілдері Анри Файоль, Линдал Урвик, Джеймс Муни, А.К.Райли басқарудың әмбебап принциптерің ойластырды. Сондай мектептің негізің салушы франсуз ғалымы Анри Файоль(1841-1925)практикалық тәжірибені жинақтау негізінде мынадай қорытындыға келді-«басқару-кәсіпорынның мүмкіңдіктерін барынша пайдалана отырып, оны белгілі бір мақсатқа жетелеу». Ол сонда-ақ, мемлекеттік басқару ісін ғылыми жолымен ұйымдастыру принциптерің қолдану мүмкін екендігіне алғаш рет ой жүгіртті. Бихевористік «мінез-құлық» мектебі 20 ғасырдың 20-шы жылдардың аяғы мен 50-ші жылдардың басында қарқың белең алды. Бұл бағыт психология мен социология ғылымдарың басқару жүйесінде қолданумен айналысты. Бұл мектептің негізін қалаушылардың бірі американ экономисі – Элтон Мейо (1880-1949)болды. Осы ілім формалдық емес басқаруды ұйымдастыру міндеттерің, еңбек өнімділігін өсіруді ынталандырудың жаңа әдісін ендіруді ұсынды- «қызметкердің ағартушылықпен айналысуын, өңдіріс салаларымен еңбекті гуманизациялауды шешуде топтық демократиялық тәсілдерді қолданды. Американдық зерттеушілер де Мери Паркер Фоллет (1868-1933), Абрахам Маслоу (1908-1970) бихевористік (мінез-қҧлық) мектептің өкілдері болып табылады. Басқарушылық ойдың жаңа даму дәуірі (1950-1960) қазіргі сандық әдіс негізінде басқарудың математикамен компьютерді қолдану арқылы шешумен байланысты. Сөйтіп «басқару ғылымы немесе сандық ықпал» мектебі өмірге келді. Бұл мектептің негізгі өкілдері-американдық ғалымдар С. Черчмен Джеймс Марч, Герберт Саймон, Райт Джей Форрестер, Х Райфа. 20-шы ғасырдың 60-шы жылдарында менеджментте жана бағыт қалыптасты.Ол «ситуациялық әдіс» деп аталды .Әр түрлі жағдайды қарастырудың басты ерекшелігі әрбір ұйымдық-басқарушылық мәселені шешуді нақты қалыптасу жағдаймен байланыстыруды талап етеді. Өзінің зерттеуіне бұл мектеп кәсіпорын, ұйымның жұмыстарын қарастыруын, олардың белгілі нақты жағдайда жұмыс атқаруын ескереді. Осы кәсіпорынның қызмет жасауына қандай ішкі және сыртқы факторлардың ықпалы бар және осы бірнеше варианттардан, мүмкін шешімнің біреуі қабылданып, қалыптасқан мәселенің бір ғана шешімі алынады. Басқару теорисы мектептерінің пада болуын зерттеушілер сол уақытта қалыптасқан белгілі себептермен, жағдайлармен байланыстырады. Мысалы, басқару теориясының «классикалық мектебі» мыналардың әсерінен қалыптасты- «ұйымдар санының өсуі, тауар мен қызмет көрсету нарығының өсуі, бірінші дүниежүзілік соғыс, 1929-1933 жылғы дағдарыс және постиндустриалды революцияның басталуы. Бихевиористік (мінез-қҧлық) мектебі пайда болуы кәсіподақтың өсуі әсерімен түсіндіріледі, дайындығы жақсы менеджрлерге сұраным екінші дүние жүзілік соғыстың нәтижесінде қалыптасқан жағдаймен байланысты. «Басқару ғылымы» мектебінің дамуы корпорация, концерн, концерн-конгломераттар көлемі өсуі әсерімен, «қырғи-қабақ соғыс», өңдірістің құлдырауымен түсіндіріледі. «Ситуациялық тәсіл» мектебінің пайда болуы экономика мүмкіндіктерінің ұлғаюы әсерімен, елдер арасындағы ғарыштық, бақталастық, жоғары технологиялық өнімнің өмірге келуі, азаматтық құқық күресінің өсуі, жоғарғы биліктілікті талап ететін мамандықтардың өсуімен байланыстырылады. Басқарушылық ойлар жетістігін қолдану практикасында көптеген елдерде басқару моделінің өзіндік ұлттық ерекшелігі пайда болды. Қазіргі кезде басқарудың- американдық, жапондық, арабтық және батыс еуропалық мектептері қалыптасты.
2.Қазақстанда менеджмент теориясы мен практикасының даму тарихы. Қазақстанда басқару ойлары тарихының тамырлары ғасырлар қойнауынан бастау алады. Жүздеген жылдар бойы басқару ойы біртіндеп жетілдірілді. Менеджментке деген қажеттілік адамның және оның біріккен қызметінің пайда болуына байланысты туды. Мемлекетті басқару жөніңде бідің еліміздің дамуының әрқилы кезеніңдегі әр түрлі міндеттер өткенімізге үлкен әсер етті және бүгінгі күні де Қазақстанның басқару ойының қалыптасуы мен дамуына ықпалын тигізуде.
10-12 ғасырларда басқару саласындағы алғашқы ойшылдардың бірі Әбу Насыр Әл-Фараби (870-950) болды.Ол жұлдыздармен басқа табиғи құбылыстырға қарай отырып, мемлекеттің, шахарлардың болашағы мен бағыныштылардың тағдырын болжамдаған әміршілердің жалған көріпкелдігін ғылыми негізде дәлелдеді.Оның адамзат қоғамының шығуы, мемлекеттік құрылыс және басшыға талап қою туралы идеялары ерекше қызығушылық тудырып отыр. Қазіргі кезде Қазақстан ғалымдары Әл-Фарабидің ғылыми мұраларын терең зерттеу мақсатында Отырар қаласының орнында қазба жҧмыстарын жүргізуде. Тәуке хан (1860-1715) әмірлік құрған дәуірде неғұрлым прогресивті мемлекет және рухани қайраткерлер Төле би (1663-1756), Қазыбек би (1667-1763) және Айтеке би (1682-1766) болды. «Жеті жарғы» деп аталатын заң жинақтарында олар мемлекетті басқару жөніңдегі өз пікірлерін мазмұндады, мұнда орта ғасырлық қазақ қоғамындағы негізгі принциптер мен құқық нормалары бекітілген. «Жеті-жарғы»-бұл әкімшілік, азаматтық және қылмыстық құқықтардың нормаларын мазмұндаған құжат яғни қазақтардың заңдармен қарапайым құқық нормаларының алғашқы жазба жинағы болып табылады. «Жеті жарғыға» сәйкес мемлекеттегі жоғарғы билік ханның қолында шоғырланды. Басқару халықтық жиналыс-құрылтай арқылы сұлтандардың және ру басшыларының қатысуымен жүзеге асырылды. Мемлекеттік басқару саласындағы кезекті идеолог және қайта құрушы Әбілқайыр хан (1693-1748) болды. Ол жеке хандық құрып , Қазақстанның далалық аудандарының ауқымды тереториясында қырық жыл бойы мемлекеттік билікті ұстап тұрды. Алайда, Әбілхайыр хандығы орталықтанған мемлекет болған жоқ, ол бірнеше этнотерриториялық және этносаяси топтарға, облыстарға бөлінді. 18 ғасырдың ортасында экономикалық саясат пен мемлекеттік басқару жүйесінің дамуында Қазақстанның териториялық иеліктерін қалпына келтірген көрнекті мемлекет қайраткері Абылай хан (1711-11781) маңызды роль атқарды. Өзінің оңжылдық басқару кезеніңде ол мемлекетте біраз өзгерістерді жүзеге асырды.
19-ғасырда Қазақстанның көрнекті мемлекет қайраткерлерінің арасында ғалым ағартушы Ш.Уалиханов(1835-1865) маңызды орын алды. Ол орыс ағартушыларымен ревалюцияшыл демократтарының алдыңғы қатарлы идеяларын қабылдады. Сонымен бірге патшаның отаршылдық саясатын айыптап, олардың қоғамдық-мәдени артта қалуын орыс мәдениетінен сусындау жолында жену үшін күресті, қазақтардың отырықшылықпен егін шаруашылығына көшуін насихаттады. Ш.Уалиханов ағарту ісімен жеке реформалардың ролін асыра бағалай отырып, басқару облысындағы үкімет шаралары көшпенді ауылдар өмірінің қайта құрылуына ықпал етуі мүмкін деп жорамалдады. Ш.Уалихановтың мемлекетті басқару жөніңде ұсынған демократиялық идеяларын қазақтың басқа ағартушы-демократтары Ы.Алтынсарин(1841-1889)мен Абай Құнанбаев(1845-1904) әрі қарай дамытты.
20-ғасыр мемлекеттік басқару саласындағы қазақ зиялылары өкілдерінің шоғырымен ерекшеленеді. Олар-Ә. Жангелдин, Ә.Бөкейханов, М.Тынышбаев, М.Шоқаев, Л.Мирзоян, О.Исаев, Ұ.Құлымбетов, С.Мендешев, Н.Нұрмақов, Т.Рұсқұлов, Ғ.Тоқжанов, О.Жандосов, Т.Жүргенов, С.Сейфуллин, Б.Майлин, І.Жансүгіров және т.б. Торғай облысында-Ә.Бөкейханов, Жетісуда-М.Тынышбаев, Түркістанда-М.Шоқаев қазақ халқының өкілдері уақытша үкіметтің комиссарлары болып тағайындалды. Бірақ олар отарлаушы басқару жүйесінің шенеуніктері болып табылғандықтан жергілікті қазақ тұрғындарының мәселелерін толық шеше алмады. Қазіргі заманғы менджменттің қалыптасу тарихы мен дамуын 20-ғасырдың 50-ші жылдарынан бастап қараса болады. Алғашқы қазақ инженер-менеджері, өңдірісті ұйымдастырушысы Қ.И.Сатбаев(1889-1964) болды. Ол бірінші болып кеңшілердің еңбек өңімділігі мен адамдардың еңбекке деген мотивация мәселелердің, жұмысшылардың, кәсіподақтардың кәсіпорындармен және Балқаш пен Жезқазғанның таукен байыту комбинаттарында еңбек процестерімен байланысты сұрақтарын шешті. Оның басқару стильіне тән ең маңызды ерекшелік, ол зерттелетің нақтылы материалдарды терең ғылыми жүйелеу мен жалпылау болатын. Бұл жерде нағыз білгірдің әдеттен тыс басқару ойы көрінеді.
Қазақстан экономикасын мемлекеттік басқарудың дамуына көрнекті ғалым, қоғамдық және мемлекеттік қайраткер Д.А.Қонаев (1912-1993)ерен үлес қосты. Ол қырық жылдан астам уақыт бойы республиканы басқарды, оның ішінде ширек ғасырдан астам елдің бірінші басшысы болды. Д.А.Қонаев Қазақстан экономикасын басқарған кезенде респблика бұрынғы КСРО-ның ірі агро-өнеркәсіптік аймақтарына айналды.Мұнда елдегі түсті металлургияның негізгі базасы орналасты, ауқымды жылу-энергетикалық кешен әрекет етті, мұнай өңдірудің үлкен потенциалы болды. 20-шы ғасырдың 90-шы жылдары Қазақстан экономикасындағы басқару ситуациясы айтарлықтай өзгерді. Нарықтық жүйе басқарудың әкімшілік-бұйрықтық әдістерін ауыстырды. Осының нәтижесінде кәсіпорындар шаруашылық дербестікпен сыртқы нарыққа шығу перспективасын алды. Қазақстанда мемлекеттік кадр Н.Ә.Назарбаевтың 2004 жылы 19наурызда Қазақстан халқына Жолдауында былайша айтылды «Мемлекет жаңа жұмыс орындарын ашады, адамның өз қабілет мүмкіндіктерін көрсетуге жағдай жасайды, халықтың табысының өсуіне қамқорлық көрсетеді».
Қазақстанның Бүкіл дүниежүзілік Сауда Ұйымына еңу қарсаныңда біз басқару шешімдері салаларындағы ғаламшарлық бәсеке алдында тұрамыз. Президент мемлекеттік қызметкерлерге мына принциптерді басшылыққа алу қажет деп есептейді: а) халық берген биліктің қызығына түспей, оған иелік ете білу керек; ә) өзін үшін пайданы көздемей, өзің қызмет ететін қоғамның игілігі туралы ойлау қажет; б)«мемлекеттік қызметкер қалай тұрып жатырсың?» деген сұрақтан қорықпай өмір сүруі керек; в) адамдардың сенімін жоғалтпайтындай етіп басқару керек г) лауазымға істі кәсіби түрде жүргізе алатындарды ұсыну керек. Қазіргі жағдайда біздің еліміздің тұрақты дамуының басымды бағыты Қазақстан экономикасында қазіргі менджментті қолдану жөнінде теориялық тұжырымдама жасақтау болып табылады. Менеджменттің қоғамдық мәнділігі біздің 20-шы ғасырдың 30-шы жылдары сезілді. Қазақстанның жоғары оқу орындарында менеджмент 1992 жылдан яғни нарықтық экономикаға көшу сәтінен бастап оқытылады. Мемлекетте дҥниежүзілік білім стандартына жауап беретін менеджмент сала бойынша мамандар дайындау жөнінде жұмыс басталды. Қазіргі кезде білім беру мен кадрларды кәсіби дайындау мемлекеттің экономикалық старатегиясының құрамды элементтері болып табылады.
Қазақстанда менеджмент пәні бойынша алғашқы қазақша оқулық профессор К.Ғ.Ахметовтың «Менеджмент негіздері» (1993) ж. Кітабы болып есептелінеді. Біздің пікірімізше, ол қазақстандық менеджмент мектебінің негізін қалаушылардың бірі болып табылады. Біздің отандастарымыздың арасынан «Менеджмент негіздері» (1994ж). «Қазақстан экономикасын басқару негіздері» (2001ж). Жұмыстарының авторы К.Б.Бердалиевтыда атауға болады. Осы еңбектерінде ол қазақстандық кәсіпорындарды басқару ерекшелліктерін мазмұндады. Қазақстандық кадр менеджменттінің мәселелерін алғаш рет Қарағандылық ғалым Каренов Р.С. зерттеді.Одан басқа «Өңдірістік менеджмент» (1996ж), «Иновациялық менеджмент»(1997ж), деген еңбектері бар.Ол «Кадрлық менеджмент» атты еңбектерінде нарықтық экономикалық жағдайындағы кадрлармен жұмыс жүргізудің отаңдық тәжірибесін қорытты және біздің еліміздің кәсіпорындарында позитивті шетел тәжірибесін пайдалану жөнінде кейбір пікірлерін ұсынды. Қазақстандық кәсіпорындар тұрғысынан өңдірістік менеджменттің теориялық аспектілері Ә.Ә.Әбдірешовтың «Кәсіпорынның өндірістік менеджменті (2001ж)кітабында келтірілген. Оның еңбегінде стратегияны, жоспарлауды, еңбекті басқаруды дамытудың әдістемелік ұсыныстары көрсетілген. Нарықтық конюньктура жағдайында қаржы менеджерінің рольі айтарлықтай өсті. Қаржы менеджменттініңде мәселелері де Қазақстанның ғалымдарының еңбектерінде көрініс табуда. Осылайша Қазақстандық менеджменттің теориялық сонымен қатар қолданбалы аспектілері зерттелініп жатыр және арықарай зерттеуді талап етеді. Менеджмент тарихын білу менеджменттің кәсіби білімі мен басқару ойының дағдыларын қалыптастыруда үлкен роль атқарады.

№ 4.ДӘРІС.


ТАҚЫРЫБЫ: Басқарудың қазіргі заманғы теориялары.
ДӘРІСТІҢ ЖОСПАРЫ:
1.Қазіргі заманғы басқару теориялары
2.Бүгінгі мектеп басқару менеджментіндегі педагогикалық мәселелер
Басқару әдіснамасы арқылы мектеп басқарудың заманға сай бағыт-бағдарын, дүниетанымдық жаңа ұстанымын қалыптастыру білім беруді ұйымдастырудың өзекті мәселелерінің бірі. Басқару теориясының өзгеруі мектеп басқарудың негізгі салаларында қалыптасқан ұғымдар мен түсініктердің жаңаруын көздейді. Бүгінгі басқару теориясында "басқару философиясы", "басқару социологиясы", "басқару экономикасы" деген жаңа ұғымдар пайда болды. Педагогика ғылымында басқару ұғымын білдіретін "қарым-қатынас педагогикасы" қалыптасты (Б.С.Гершунский, Ю.А. Конаржевский).
Менеджментті мектепке ендіру дәстүрлі мектеп басқарудан өзінің жаңа мазмұнына сай ерекшеленеді, ол бұрынғы басқару философиясындағы "басқару арқылы ықпал ету" түсінігі орынына "өзара қарым-қатынас арқылы басқару", "рефлексиялық басқару" түсініктері енгізілуін көздейді. Көптеген зерттеулерде (Ю.А.Конаржевский, В.А.Сластенин, Т.Б.Баймолдаев, т.б.) педагогика саласына батыстық басқару теориясында қолданылып жүрген "менеджмент" ұғымын ендіру арқылы басқару тиімділігін кеңінен қарастыруды ұсынылады. Ағылшын тілінде "management" сөзінің бірнеше баламалары бар. Олар - басқару өнері, әкімшілік дағдылары, адаммен қарым-қатынастық қабілет, әкімшілік ету әдістемелері т.б.
Неміс ғалымдары В.Зигерт пен Л.Ланг "Менеджмент белгілі міндеттерді орындау үшін адамгершіліктік, тиімділік және үнемділік жолдары арқылы адамдарды басқару" деп көрсетеді. Ал, А.В.Попов өз еңбегінде "менеджмент - адам әрекеттеріне ықпал ететін және түрлі мақсаттарға сай ресурстарды қолдануда өзгерістер әкелетін әлеуметтік және технологиялық үрдіс және белгілі бір міндеттерді тиімді орындау үшін адамдар мен материалдық ресурстардың үйлесімді қызметін жоспарлау, ұйымдастыру, іске асыру және бақылау"- деп түсіндіреді. Кейбір еңбектерде "менеджмент - өндірістің тиімділігі мен өкілділігін күшейту мақсатында басқаруда пайдаланылатын философияның, стратегиялардың, ұстанымдардың әдіс-тәсілдері мен құралдарының жиынтығы" делінген.
Ю.А.Конаржевский басқаруға арналған осы көзқарастарға талдау жасай отырып, "педагогикалық менеджмент" идеясын қарастырады және оның негізі ретінде белгілі американдық ғалым П.Друкердің басқару теориясын есептейді. Осы теорияларға сәйкес мектеп басқаруда менеджменттің адам айналасына шоғырланған, оларды бірлескен әрекеттерге тартуға, қолдау көрсетуге бағытталған мазмұнын басшылыққа алынады. Өйткені, өркениетті заман талабына сай бүгінгі басқару мазмұны, оның тиімділігі
адамға бағытталған әлеуметтік тұрғыдан сипатталады, менеджмент ұғымы басқару теорияларына сәйкес қызметтік басқарумен қатар сан қырлы ұйымдастырушылық-технологиялық, психологиялық-педагогикалық, әлеуметтік салаларды басқаруды да терең қамтитындығы байқалады.
Педагогикалық-психологиялық тұрғыдан алғанда менеджменттің субъектілігі "субъектінің өзіндік өмір сүру ұстанымы" ретінде түсіндіріледі, мақсат қою, жоспарлау, оқу әрекеттері өзіндік бақылаудың саналы қызметі ретінде көрсетіледі, сол арқылы басқару төмендегі әрекеттерде жүзеге асырылады:

  • тұлғаның өзіндік құндылығын анықтау, өз бетіндік әрекетін ұйымдастыру;

  • тұлғаның жеке мәнді танымы негізінде білім беруді ұйымдастыру;

  • әр түрлі пәндер бойынша ұйымдастыру шараларында тұлғаның дербес

және шығармашылық әрекетін ұйымдастыру;

  • мектептегі білім беруді тұлғалық бағдарлы басқару мазмұны оған қатысушылардың көзқарасын өзгерте алады.

Бүгінгі мектеп басқарудағы менеджмент педагогикалық проблемаларды шешудің жаңа жолдарын енгізуге, педагогикалық үрдісті жаңғырту аркылы жаңа нәтижелер алуға бағытталғандықтан мазмұны жөнінде демократиялық болып табылады. Ғалымдар демократиялық қоғам мектептерінде төмендегі құндылықтардың болуы қажет деп есептейді: белсенді қарым-қатынас - оқушылардың және мұғалімдердің әрбір мәселеде өз көзқарастарын білдіріп отыруы;

  • ынтымақтастық - оқушылар мен мұғалімдердің өзара бірлескен әрекеттерге тартылуы, өзара қарым-қатынас пен бірігіп еңбек етуі;

  • индивидтік (дербестіқ) - әр оқушының және мұғалімнің жеке ерекшеліктерін дамытуы, көрсете алуымен қатар, әр индивидтің қоғам алдындағы жауапкершілігінің болуы;

  • өзіндік тәртіп - бойындағы тәрбиелілік, өзіндік бақылау мен бағалауды, шешім қабылдауды үйрену, дамыту;

  • шыдамдылық (толеранттық) әр түрлі пікірлерді қабылдай алу, бір бірінің пікірі мен ерекшеліктерін құрметтеу, қабылдау;

  • еркіндік - оқушылар мен мұғалімдерге өз мүмкіндіктерін бағалай отырып, тапсырмаларды таңдауда орындау жолдарын белгілеуде еркіндік пен жауапкершілік беру.

Басқару жүйесінің кұрамындағы бөліктер өзінің ішкі мүмкіндіктерін пайдалана отырып жаңа өзгерістерге түсе алады. Ол төмендегілерді қамтиды:

  • басқарудың мақсаты мен мазмұны;

  • педагогикалық үрдістің технологиясы, әдістері мен құралдары;

  • оқыту мен тәрбие беру әрекеттерінің формасы;

  • басқару жүйесі;

Сонымен қатар менеджмент тұрғысынан басқаруда мынадай жағдайлар ескерілуі тиіс:

  • басқару технологиясындағы инновациялық үрдіс кездейсоқтық емес, белгілі бір күтілетін нәтижеге бағытталады;

  • инновациялар білім беруді тиімді басқару үшін енгізіледі;

  • жаңа түзілімдер ішкі мүмкіндіктерді жаңа тұрғыдан қарастыру негізінде жаңа жетістікке жету мақсатын қояды.

ЮНЕСКО XXI ғасырда білім саласында дүниежүзілік деңгейде бірлікте өмір сүру, білімді меңгеру, еңбек етуге үйрену сияқты білім құндылығының негізін құрайтын мәселелерге ерекше көңіл бөліп, осы бағыттағы білім жүйесінің инновациялық, демократиялық және гуманистік қадамдарын жоғары бағалайды. Адам баласына дүниенің біртұтас бейнесін қабылдай алуға мүмкіндік туғызу, оларды ең әуелі өзінің ішкі әлемін түсінуге, өзгелер үшін түсінікті болуға жағдай жасау білім берудің басты міндеті болып табылады. Сондықтан оқыту жүйесі белгілі бір білімдік қорды жинақтауға емес, адамгершілік, гуманитарлық көзқарастарды қалыптастыруға бағытталады.

№ 5.ДӘРІС.


ТАҚЫРЫБЫ: Мектеп менеджері іс-әрекетінің теориялық негіздері
ДӘРІСТІҢ ЖОСПАРЫ:
1. Мектепті басқарудың мақсаты мен міндеттері.
2. Мектеп менеджерінің қызметі.

Мектепті басқарудың мақсаты мен мазмұны, оның арнайы және жалпы қызметі, әдістері, формалары және құралдары қоғамдағы әлеуметтік заңдар мен заңдылықтардың, сондай-ақ экономикалық заңдардың тікелей ықпалымен қалыптасады. Осылайша, "мектепті басқарудың тиімділігі белгілі әлеуметтік-экономикалық мазмұнға ие категориялармен бағалануы тиіс. Бұл басқару теориясының нақты-экономикалық пәндермен белсенді өзара әрекеті арқылы ғана мүмкін», деп көрсетеді ғалым В.Г.Афанасьев.
Мектептің қызмет етуінің негізгі мақсаты - тұлға бойында, өзіне де, қоғамға да қажетті белгілі қасиеттерді қалыптастыру, сондықтан да осы жүйені басқаруда әлеуметтік-псиҳологиялық, педагогикалық аспектінің ерекше рөл атқаратынын естен шығармаған жөн. Мектепті басқару теориясының нысаны - барлық құрамды элементтерімен алынған жүйе. Практиканың нысаны - мектептің әртүрлі құрамдық топтарының іс-әрекеті (ұжым, пән бірлестіктері, үйірмелер, жеке субъект). Практикалық басқару іс-әрекетінің амал-тәсілдері - басқару әдістері. Басқарудағы ғылыми іс-әрекеттің амал-тәсілдері - ғылымның нақты бір нысанасын зерттеуде қолданылатын жолдар, тәсіл, амалдар: мектептерді басқару бойынша білім беру ұйымдарының жұмыс тәжірибесін қорытындылап талдау, ғылыми болжамдар жасау, оларды эксперименталды тексеру. Білім беру жүйесіндегі немесе бөлек топтағы практикалық басқару іс- әрекетінің нәтижесі - тәжірибені жетілдіру, бұған оқу-тәрбие үдерісінің қорытындылары дәлел бола алады. Басқару теориясының нәтижесі - жаңа заңдар, практикалық іс-әрекетпен жүзеге асырылатын заңдар, қағидалар, ережелер, тұжырымдар. Мектеп басшыларының басқарушылық қызметі, оқу-тәрбие жұмысы мен сапасы үшін арнайы жауапкершілік жүктеледі. Оку-тәрбие жұмыстарымен қатар әдістемелік жұмыстар да басқару арқылы іске асырылады. Өткен кезеңдегі барлық алдыңғы қатарлы педагогтар (Н.А. Корф, Н.И. Пирогов, Н.Ф. Бунаков, К.Д. Ушинский және т.б.) мектеп басшысы қызметі педагогикалық сипатта болу керек деп есептеді. Бұл пікірмен қазіргі педагогтар да келіседі (М.И. Кондаков, В.П. Стрекозин, Ф.Г. Паначин және т.б.). Педагогикалық жүйе дербес дамитын және тұтас басқарылатын бірнеше компоненттерден құралады. Педагогикалық жүйені басқару бір жағынан оның тұтастығын сақтаса, екінші жағынан оның жекелеген компоненттеріне ықпал жасауға, өзгертуге мүмкіндік береді. Жүйенің мақсаты оның мазмұнын айқындайды, ол мазмұн көп түрлі және оны іске асыру әдістері де сан алуан. Басқа жүйелер сияқты педагогикалық жүйе де алынған нәтижелердің деңгейімен сипатталады. Адамзат дамуының үшінші мыңжылдық жылнамасы ашылып отырған кезеңде жалпы қоғам дамуының үрдісіндегі білім жүйесінің алатын орны мен маңызы жөнінде әлемдік деңгейде көптеген ой-толғаныстар пайымдалып, оның нәтижесі ретінде негізгі бағыттар айқындалуда. XXI ғасырда қоғам мен мемлекет дамуының ең басты тетігі білім болатыны мойындалды. Оған ғасырлар тоғысында білімді халықаралық деңгейде дамытудың бағыттарына арналған ірі конгрестердің өткізілуі, онда жаңа жүзжылдықты білім ғасыры болады деген қорытындының жасалуы куә бола алад. Бұл дүниежүзілі жиындарда осы жаңа ғасырдағы адамзат қауымдастығының жүйелі даму мәселесі тек қоғамның барлық мүшесін біліммен қамтамасыз етудің тең құқықтық жағдайы шешілгенде, білім берудегі әлеуметтік-әділеттік ұстаным жүзеге асырылғанда ғана білім сапасын арттыру мәселесі оң шешімін табады деген ортақ түйін жасалды. Адамзаттың өмір сүру тәсілдерінің, ойлау жүйесінің, идеяларының алмасу қарқыны білімнің қоғамдағы орны мен рөлінің де үнемі ауысуына ықпалын тигізері даусыз. XXI ғасыр - марғаулықты көтермейтін қатаң бәсеке ғасыры болғандықтан, әсіресе, қазақ мектебінің оқу-тәрбие үрдісінде жаңа бір сапалық өзгерістер болғаны абзал. Себебі қазақ мектебі - мемлекеттің болашағы, ұлттың бесігі. Ендеше қазақ халқының ұлт ретінде сақталуы осы бесіктің тыныс-тіршілігіне, оны қамтамасыз етуге тікелей байланысты. Елдігіміздің кепілі, мемлекетіміздің қауіпсіздігі, мемлекеттік тілдің бағы жануы, қоғамда ұлтаралық сыйластық, ынтымақ, бірлік сақталуы алғышарттарының бірі - қазақ мектебінің қуатты болуы екені дау тудырмас ақиқат. Сондықтан мыңдаған жылдар бойы тірнектеп жиналған халықтың рухани мол мұрасы әлемдік озық үлгілермен астасып, бүкіл оқу-тәрбие үдерісіне негіз болуын ойластыру қажет. Қазақ мектебіне мемлекет тарапынан қамқорлық жасау -кезек күттірмес мәселе. Қазақ мектебінің тарихын ұлт тарихынан бөле қарауға болмайды. Білім беру мекемесін-қазіргі заманға сай маман басқарып, стратегиялық жағынан көре білетін кәсіби тұғырланған адам келетін болса, білімнің мәні мен мазмұны артып, сапалы білім беріліп, адамдық каптиалдың деңгейі жетілдіріле түседі. Осындай ұсыныстарды жүзеге асыратын болсақ, білім беруде айтарлықтай табыстарға жететініміз сөзсіз. Өндірісті басқару теориясында басшы қызметінің педагогикалық аспектісі, оның еңбек ұжымына тәрбиелік әсері ескерілетіні заңдылық. Мектеп директоры қызметінің педагогикалық сипаты В.А.Сухомлинский еңбектерінде сипатталған: "…жақсы директор - ол, ең алдымен, жақсы ұйымдастырушы, тәрбиеші және дидакт, бұл тек өзі сабақ беретін балаларға ғана қатысты емес, бұл мектептің барлық тәрбиешілері мен мұғалімдеріне қатысты". Яғни, мектепті басқарушы бүгінгі таңда, білім менеджері ретінде анықталып, мектеп оқушыларын оқыту мен тәрбиелеуде, дамытуда әлеуметтік және тұлғалық маңызды нәтижелерге жету үшін педагогикалық үдеріске қатысушылардың қызметін орталықтандырумен толықтырылуы тиіс. Басшы өз әрекеттерін қызметкерлердің әрекеттерімен сәйкестендіреді, оның шешімі педагогикалық үдерістің өзге де субъектілерінің пікірімен позициясынан ұйғарылады. Мектепті басқару мәселесіне арналған көптеген зерттеулерде (Э.Г. Костяшкин, Ю.А. Конаржевский, В.П. Стрезикозин, П.В. Худоминский, Т.И. Шамова, Н.Д. Хмель, Н.Н. Тригубова, т.б.) басқарушылық қызметтің құрылымы мен мазмұны, мәні ашылған. Басқарушылық еңбекті ғылыми ұйымдастырудың жүйесін енгізу бойынша (И.П. Раченко, Умирбекова Ж.Б., Г.Т. Хайруллин, т.б.); мұғалімдердің шығармашылық зерттеушілік және эксперименталды қызмет-әрекетін ұйымдастыру бойынша, ғылымды практикаға енгізу бойынша (Ю.К. Бабанский, Л.И. Гусев, В.И. Журавлев, В.И. Загвязинский, Б.А. Койшибаев, В.В. Краевский, Г.Л. Лукпанов, М.Н. Скаткин, Я.С. Турбовский, т.б.); мамандықты жетілдіру бойынша (Я.С. Бенцион, Г.И. Горская, Л.С. Коробкова, Ш.Т. Таубаева, В.П. Топоровский, т.б.); мамандықты көтерудің психологиялық-педагогикалық және ақпараттық негізін құру бойынша (Г.С. Сухобская, А.С. Пискунов, т.б.); Қазақстандағы педагогикалық кадрлардың біліктілігін жетілдіру жүйесін дамыту тарихы бойынша (Б.А. Әлмұхамбетов т.б.) арнайы зерттеу жұмыстарын жүргізген. Мектептегі басқарудың жаңашылдық аспектілерін М.М. Поташкин, В.С. Лазарев, Л.И. Моисеев, И.И. Цыркун, Н.Р. Юсуфбекова және т.б. еңбектерінде талданған. Алайда, мектеп басшыларын мектептегі ақпараттарды ұйымдастыру мен басқаруға дайындаудың мәні мен әдістемесі педагогикалық ғылымда жеткіліксіз. Білім беру ұйымдарында педагогикалық ұжымның жүзеге асыратын тәрбиелік жүйесі де басқарудың құрылымына енеді. Әсіресе, мектептердегі тәрбие іс-шараларының қалыптасқан тәрбие стереотипінің түбегейлі өзгеруімен, ондаған жылдар бойы қалыптасқан балалардың қоғамдық ұйымдарының (пионерлер, комсомол) жойылуымен, идеялардың түпкілікті ауысуымен қазіргі кезеңіндегі қиыншылықты ескерсек, басқарудың маңызы зор. Қоғамның әлеуметтік-экономикалық өміріндегі қиыншылық жағдай, білім берудің, қазіргі тәрбиелік үдерісті белсендендіруді, оның жаңа түрлері мен әдістерін табуды, әсіресе, бұл процесті басқарудың басқа амалдарын табуды аса қажет етеді.
Мектеп менеджері қызметі адамға бағытталған және ол өз қызметін осы адамдар арқылы жүзеге асырады. Адамдармен жұмыс - адамзат қызметінің ең күрделі де қиын түрі. Педагогикалық ұжымды психологиялық- педагогикалық білімсіз басқару мүмкін емес: қарым-қатынас психологиясы, тұлға психологиясы, жас ерекшелік психологиясы, педагогикалық психология, педагогика, білім философиясы. Менеджерге риторикадан, конфликтологиядан; педагогикалық шеберліктен, аутотренингтен, эстетикадан (бөлме эстетикасы, басқарушылық еңбек, тәрбиелеушілік еңбек эстетикасы, тұлға эстетикасы, ұжымның эстетикалық тәрбиесі); этикадан білімдер жүйесі қажет. Қазіргі кезеңде заман, менеджерлерден білім берудегі инновациялық технологияларды болжау мен ұйымдастыру қызметіне, білімнің үнемі жаңалануына байлынысты нарық конъюктурасының, сұраныс пен ұсыныс динамикасының жағдайын зерттеу үшін маркетингтік қызметке енуін талап етіп отыр. Ол үшін білім беру менеджері маркетинг негіздерін білуі керек, мемлекеттік тіл мен шет тілдерін меңгеруі тиіс. Жоғарыда айтылғандар бойынша, білім берудегі инновациялық технологияларды болжау мен ұйымдастыруды білетін, өз ісінің маманы болып табылатын мектеп менеджерлерін даярлау проблемасы еліміздегі білім беру реформаларының тиімділігін қамтамасыз етудің басты ресурстарының бірі болуда деген қорытынды жасауға болады. Үздіксіз білім беру жүйесін біліктілігі жоғары басшылар, яғни менеджерлер басқаруы қажет, ал олар білім беру саласындағы келешек реформалардың табысты болуының негізгі іргелі факторы болуы әбден мүмкін. Педагогикадық жүйені басқару тиімділігі едәуір дәрежеде қажетті және толық ақпараттың болуына байланысты. Ақпараттың объективтілігі және толықтығы ақпараты талдау және өңдеудегі асығыстыққа, дерексіздікке қарсы қойылады. Әлеуметтік педагогикалық әдебиеттерде, ақпарат педагог пен тәрбиеленушінің арасындағы байланыс құралы ретінде, кейде жүйе мен қоршаған орта туралы мағлұматтар жиынтығы ретінде қарастырылады, Басқаруда ақпаратты тиімді қолданудың қиындығы оның тым көптігінен немесе тым аздығынан туындайды. Мектепішілік басқаруда ақпаратты біржақты қарастыруға болмайды. Ақпараттың аздығы да, көптігі де шешім қабылдауға, оны іске асыруды реттеуге кедергі жасайды. Әдетте педагогикалық жүйедегі ақпараттың жетістіктері тәрбиелік қызмет саласынан байқалады, Ал оқу тәрбие үдерісінде тұлға дамуының бағыттары, оның оқу және оқудан тыс әрекеті, мінезі мен даму ерекшеліктері туралы да ақпараттар жетіспей жатады. донона Мектепішілік ақпаратпен айналысқан адам оны жинау, өңдеу сақтау және қолданудың әдістерін жете білуі тиіс. Мектеп басшысы, менеджер өз қызметіне бақылау, сауалнама жүргізу, тестілеу, нұсқау және әдістемелік материалдармен жұмыс жасауды жиі қолданады. Техникалық құралдарды және компьютерді қолдану нәтижесінде материал жинау, оны өңдеудің мерзімі едәуір қысқарады. Қазіргі мектеп басшысының міндеті - мектепішілік ақпараттық басқару технологиясын жасау және ендіру. Ол технологияны басшымен бірге мұғалімдер де пайдалана алуы тиіс. Педагогикалық жүйені басқаруда кез келген ақпарат маңызды, әсіресе жүйенің оңтайлы жұмыс жүргізуі үшін қажетті басқару ақпаратының маңызы ерекше. Түрлі белігілеріне қарап басқару ақпаратын былай топтастыруға болады: уақыты бойынша - күнделікті, айлық, тоқсандық. Енді, мектеп басшыларының менеджер ретіндегі қызметі мен міндеттеріне тоқталайық. Мектеп басшылығының қызметтері Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігі бекіткен арнайы ережелер жиынтығымен анықталады, бұл ережелер мектеп директорының, оқу-тәрбие жұмысының әртүрлі мәселелері бойынша орынбасарлары мен басқа да педагогикалық кадрлардың іс-әрекетін реттейді. Төменде оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастыру бойынша мектепте қызмет атқаратын адамдардың жұмыстары келтірілген. Мектеп директорының басшылық қызметі, оқу-тәрбие жұмысы мен сапасы үшін арнайы жауапкершілігі бар. Мектеп директорының міндеттері: кадрларды дұрыс таңдау мен орналастыру, мектептің педагогикалық ұжымына басшылық ету, мұғалімдердің кәсіби, ғылыми-теориялық және психологиялық-педагогикалық деңгейін көтеруге жағдай жасау, олардың педагогикалық шығармашылығына жол ашу және оқыту мен тәрбиенің озат педагогикалық тәжірибесін енгізу; оқу-тәрбие үдерісінің барысын, оқушылар білімінің сапасы мен жеке тұлға ретінде дамуын, сыныптан тыс жұмыстың мазмұны мен ұйымдастыруын бақылау; мониторинг жүргізу арқылы тиімді оқыту варианттарын таңдау, тиімді жолдарды болжай отырып, сапаны арттыру; -оқушылардың кәсіби бағыты бойынша тәрбиелік жұмысты ұйымдастыру және оларға өмірде өз жолын табуға кеңес беру; - оқушылардың өзін-өзі басқару ұйымдарына практикалық көмек көрсету және оның іс-әрекетін белсендіру, мектептегі оқу-тәрбие жұмысын жетілдіру бойынша мұғалімдер мен оқушылардың қоғамдық ұйымдарымен іскерлік- ынтымақтастық қатынас жасау; - Еңбек туралы Заңға, мектептің ішкі тәртіп ережелері мен жарғысына сәйкес мектеп қызметкерлерінің міндеттерін анықтау мен нақтыландыру; потае ата-аналар қоғамдастығы ұйымдарының жұмысын ұйымдастыру және оларға басшылық жасау; жергілікті қоғамдық ұйымдар, мекемелер және негізгі кәсіпорындармен іскерлік байланыс орнату; мектептегі қажетті санитарлық-гигиеналық тәртіпті орнату, оқушылардың, мұғалімдер мен мектептің қызмет көрсету адамдарының сабақтағы және іс-әрекеттің басқа да түрлері барысында еңбекті қорғау мен қауіпсіздік шараларын сақтау; - мектептің қазіргі заманғы материалдық-оқу базасын нығайту мен дамыту; емпотао мектеп қызметкерлерін жұмысқа алу мен жұмыстан шығару; мектептің педагогикалық кеңесімен келісіп, мұғалімдерді және мектептің басқа да қызметкерлерін мадақтау мен марапаттауға ұсыну. Мектеп директорының оқу жұмысы бойынша орынбасарының қызметі мен міндеттері: - мектептегі сабақтарды және оқыту үдерісіндегі тәрбиелік жұмысты ұйымдастыру; -оқу бағдарламаларының орындалуын, сабақтардың барысы мен оқушылар үлгерімінің сапасын бақылау; әртүрлі пәндер бойынша сыныптан тыс оқу жұмысын ұйымдастыру (пәндік үйірмелер, қоғамдар, олимпиадалар, жарыстар, т.б.); оқушылардың оқу көлемін реттеу; мектептің оқу-тәрбие жұмысын талдау және педагогикалық ұжым іс-әрекетінің нәтижелері туралы сандық және жазбаша есеп беру; оқу-тәрбие жұмысын жетілдіру мәселелері бойынша білім беру департаментінің нұсқауларын жүзеге асыру мен олардың орындалуын бақылау; оқу-тәрбие жұмысының сапасын жоғарылату үшін алдыңғы қатарлы педагогикалық тәжірибені қорыту мен енгізу; -мұғалімдердің пәндік әдістемелік бірлестіктерінің (секциялары) жұмысына басшылық ету. Мектеп директорының тәрбие жұмысы бойынша орынбасарының міндеттері: оқушылармен сыныптан тыс тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру мен үйлестіру; оқушылар тәрбиесін жетілдіру бойынша сынып жетекшілері мен ұзартылған күн топтары тәрбиешілерімен әдістемелік жұмысты жүргізу; оқушылар ата-анасымен, мектептен тыс балалар ұйымдарының басшыларымен іскерлік байланыс орнату; мектептегі сыныптан тыс тәрбие жұмыстарына ғылыми-әдістемелік бағалау, озат педагогикалық тәжірибені қолдау. Мектепті жаңарту мен оған өзгерістер енгізу жағдайларында жоғарыда аталған қызмет міндеттерін орындау үшін мектеп директоры мен оның орынбасарларының жоғары педагогикалық білімділігі, адамгершілік мәдениеті болуы, жұмыста іскерлік пен жауапкершілік көрсетулері, оқыту мен тәрбиені жетілдірудің тесілдері мен шығармашылық әдістемесіне ие болуы керек, мұғалімдер мен сынып жетекшілерінің жаңашылдық ынтасы мен озат тәжірибесіне қолдау көрсету. Мектеп басшыларының қызметтері әдістемелік жұмысты нақты ұйымдастырғанда ғана нәтижелі болмақ.

№ 6.ДӘРІС.


ТАҚЫРЫБЫ: Менеджменттің негізінде мектепті басқару және педагогикалық басқару
ДӘРІСТІҢ ЖОСПАРЫ:
1. Педагогикалық басқарудың мәні.
2. Мектептің әдістемелік жұмысы.
3. Мектеп жұмысын жоспарлау.

Қазіргі заман мектебі - күрделі жүйе, ол оқушылардың, оларды оқытып, тәрбиелейтін мұғалімдердің, мектеп әкімшілігінің (директоры, оның оқу және тәрбие жұмысы бойынша орынбасарлары), оқу-тәрбиелік және қызмет көрсететін адамдардың іс-әрекетінен, мектеп алдында тұрған жалпы міндеттерді шешуге белгілі бір жағдай жасайтын материалдық базадан тұрады. Сонымен қатар, мектеп дегеніміз - мұғалімдер мен онда қызмет ететін адамдар ұжымы, олар білім беру жүйесін мемлекеттік тұрғыдан басқарудың нысаналары болып табылады. Қазіргі мектепті өзара байланысы бар, ішкі құрылымы және социуммен белгіленетін тұтас әлуметтік- педагогикалық жүйе ретінде қарастыру керек. Ол өзара тығыз байланысты екі жүйеден тұрады: басқарушы және басқарылушы. Бұл қазіргі кез келген оқу-білім беру мекемесінің алдына өмірдің өзі қойып отырған міндеттерді жүзеге асыру бойынша барлық жұмыстың басты ұйымдастырушысы ретіндегі мектеп директорының тікелей басқару іс-әрекетінде көрінуі керек. Мектеп басшылығы мен мұғалімдерден тұратын басқару жүйесі жетекші рөлі атқарады. Басқарылушы кіші жүйеге оқушылар мен олардың ұйымдары жатады. Мектепті басқарудың басты мәні - педагогтардың оқыту мен тәрбиеде ең жақсы нәтижеге жету мақсатында оқушылар мен олардың ата-аналарының іс-әрекетін мақсатты ұйымдастыру. Адамдар жеке жұмыс істей алмайтын немесе жекелеп істеу тиімсіз болған жағдайда жұмыла істеу үшін басқару қажеттігі туындайды. В.Г. Афанасьевтің пайымдауынша: "Басқару - қоғамның, оның кез келген даму сатысындағы, өзіне тән ішкі қасиеті. Бұл қасиеттің жалпылық сипаты бар және ол қоғамның жүйелілік табиғатынан, адамдардың қоғамдық, ұжымдық еңбегінен, еңбек пен өмір барысында қарым-қатынас жасау, өзінің материалдық және рухани өмірінің жемісімен алмасу қажеттігінен бастау алады". Г.И. Щукинаның пікірінше басқару дегеніміз - мектеп ішіндегі 66, "психологиялық, ұйымдастырушылық және әдістемелік" сияқты күрделі үдерістер мен қатынастарды саналы түрде реттеу. Дегенмен, басқарудың алдыңғы қатарлы тәжірибесін жинақтап қорыту , материалды жинаумен ғана және оны тиісті ғылыми-әдістемелік тұрғыдан бағаламай, тек баяндаумен ғана шектеледі. К.Я. Вазинаның пікірінше: "Басқару - нақты бір мақсатқа жетуді қамтамасыз ететін қалыптасуға жауап беретін жүйенің қызметі". Басқару - өте ерекше іс-әрекет. Оның ерекшелігі неде? Басқару түсінігіне берілген бірнеше танымал анықтамаларды қарастырып көрелік: 23


[08:47, 16.09.2021] Айжан: "Басқару - басқаларды табысқа жеткізу" (Зигерт В., Ланг Л. Руководить без конфликтов.-М., 1990). д "Басқару дегеніміз - басқа адамдарды еңбекке тарту" (Якоева Л. Карьера комәта менеджера.-М., 1990). "Басқару - қызметкерлерді табысқа және өзін-өзі жетілдіруге әкелу" (Вудкок М., Френсис Д. Раскрепощенный менеджер. - М., 1991). Осы анықтамаларға қарасақ, басқарушылық қызметтің ерекшелігі біріншіден, басқару ылғи да басқа адамдарға бағытталғанын; екіншіден, басқару деген тек бір адамның басқа адамға немесе адамдар тобына әсері ғана емес, ол өзара әрекеттестігінде екенін байқаймыз. Басқаша айтқанда, басқару - тұлғааралық өзара қарым-қатынастың ерекше түрі. Басқарушылық қызметтің ерекшелігін талдау оны қызметтің кәсіби түрі ретінде анықтауға мүмкіндік береді. комано Педагогикалық басқару әлеуметтік мақсатта жүзеге асады, ол адамдардың іс-әрекетін басқару мен олардың бірігуіне қатысты. Алайда, ол жалпы әлеуметтік басқарудан өзінің нысаналарымен олардың заңдылықтарымен ерекшеленеді. ыйүн жана Практикалық іс-әрекет ретіндегі педагогикалық басқару оқушылардың оқуы мен тәрбиесін басқару. Педагогикалық басқару теориясы - мемлекеттік және қоғамдық ұйымдар жүйесі, ұжымдар мен жеке адамдар жүзеге асыратын тәрбие мен оқыту үдерісін басқару туралы білімдер жиынтығы. Яғни, педагогикалық басқару - практикалық іс-әрекет, ол - тәрбие мен оқытуды ұйымдастыру. Педагогикалық басқару теориясы - мемлекеттік және қоғамдық ұйымдар жүйесі, ұжымдар мен жеке адамдар, сондай-ақ жалпы білім беретін мектептер жүзеге асыратын педагогикалық жүйені басқару, болашақ мамандарды тәрбиелеу, оқыту және дамыту. "Педагогикалық басқару" ұғымы "білім беруді басқару" ұғымынан кең, өйткені ол тәрбие мен оқытуды жүргізетін басқа мемлекеттік және қоғамдық құрылымдарда (отбасы, қоғамдық ұйымдар, мамандықты көтеру жүйесінің мекемелері, т.б.) қызмет етеді. Шындығында, педагогикалық басқарудың кез келген "адам - адам" жүйесінде орны бар. Бұл жағдайда педагогикалық мақсаттар басқарудың негізгі түріне бағынады - педагогикалық үдеріс субъекті іс-әрекетін басқару. мангедлэ Басқарудың негізгі қызметі қойылған міндеттерге қол жеткізе алуында. Осылайша, басқару - үнемі қайталанатын өзара байланысты әрекеттерден тұратын үздіксіз үдеріс. Осы әрекеттер басқарудың функциясы ретінде анықталады. Әрине, әртүрлі авторлар басқарудың әртүрлі функцияларын атап көрсетеді. Мысалы, әдебиеттерді талдай келе, мынадай функцияларды ұсынуға болады: 24 1. Маркетинг 1. 2. Болжау жасау 3. Жоспарлау 4. Ұйымдастыру 5. Басшылық ету (бұйрық беру) хіломотоло-имышы Ноит мно gotin R.A
[08:47, 16.09.2021] Айжан: 6. Мотивация 7. Жетекшілік ету 8. Координациялау 9. Бақылау 10. Коммуникация 11.Зерттеу 12.Бағалау мова 13.Шешім қабылдау ите 14.Қызметкерлер саясаты 15.Өкілеттілік 16.Келісімшарттар мен кездесулерді жүргізу. Сонымен басқарудың ең негізгі функцияларының біріне тоқталып өтейік: Бақылау - басқарудың ең маңызды функцияларының бірі. Бақылау шынайы қазіргі жағдайды бағалауға, соның нәтижесінде, ұжымның жоспарлық көрсеткіштері бойынша дамуына түзетулер енгізу үшін алғышарттар жасауына мүмкіндік береді. Шешім қабылдау - мақсатқа жету үшін альтернативті әдісін таңдау үдерісі. Қызметкерлер саясаты - мұнда басшы қызметкерлерді таңдайды, қабылдайды және оқытады. Жеке кәсіпорындарда және кейбір ағартушылық ұйымдарда (мысалы, мектепте) қызметкерлерді жұмысқа қабылдап, жұмыстан босататын басшылардың өздері. Ол жұмысқа өзі қабылдайды, міндеттерін өзі түсіндіреді, келісімді құрады. Ірі мекемелерде бұл жұмыспен кадрлар бөлімі айналысады. анымта Адам ресурстарын басқарудың негізгі функцияларын бөліп көрелік: жаңа жұмыс орындарын болжау; жаңа қызметкерлерді іздеу; қызметкерлерді іріктеп, оларды жұмысқа қабылдау; жаңа қызметкерлерді жұмыспен таныстыру; қызметтік нұсқау құру; қызметкерлерді жетілдіру бағдарламасын құру; бақылау; • өтініштерді зерттеу мен талдау; • мадақтау жүйесін құру мен қолдау; •қызметкерлердіңі жетістіктерін бекіту; қызметкерлердің төлем ақысын ұйымдастыру және т.б. атлар эату (эрнато Педагогикалық басқарудың білім беру жүйесіндегі басты нысаны - өсіп келе жатқан ұрпақтың іс-әрекеті. Басқару субъектісінің қызметтер жиынтығын басшылық дейді. Білім беру мекемесін басқару іс-әрекетінің басқа мекемелер немесе өнеркәсіп орындарындағы басшылықтың жұмысынан едәуір айырмашылығы бар. Білім беру жүйесінің иерархиялық құрылымының әрбір элементінде, министрлік болсын, облыстық, аудандық басқарушы ұйым (департаменттер, 25
[08:48, 16.09.2021] Айжан: білім беру бөлімдері) немесе мектептер болсын, бәрінде тек педагогикалық қана емес, басқарудың басқа да түрлері кездеседі, мысалы: әкімшілік, шаруашылық, құқықтық. Басқарудың барлық түрлері білім беру жүйесінің шеңберінде бір-бірімен байланысты, олардың бәрі жалпы тәрбиелік және білім беру міндеттерін шешуге бағытталған. Егер білім беру жүйесін қарайтын болсақ, педагогикалық басқару мен басқарудың басқа түрлерінің үлес салмағы мен қатынасы әртүрлі екенін байқауға болады. Мысалы, министрлік, облыстық, аудан және қалалық білім беру басқармасы деңгейінде кешенді үдеріс ретіндегі басқару жүйенің арнайы құрылымын құруға, ведомстволық мекемелер мен адамдар қызмет-әрекетіне қажетті материалдық, ұйымдастырушылық, кадрлік және басқа да жағдайларды қамтамасыз етуге бағытталған. Жоғары мектеп басшылары, мұғалімдер деңгейінде педагогикалық басқару практикалық қызмет-әрекеттеріндегі педагогикалық талаптарды тікелей жүзеге асыру ретінде толығырақ көрініс береді. Педагогикалық басқаруға қызмет көрсету (материалдық базасы, құрал-жабдықтар, оқу-техникалық құралдары, т.б.) маңызды, бірақ бағынушылық мәнге ие. Көрініп тұрғандай, тәрбиелеудің ортақ концепциялары арасында тәрбиелеу үдерісінің сипатының арасында, мұғалімнің әрекеті мен тәрбие процесіне қатысушылардың арасында тығыз байланы бар. Іс-әрекетте бір стильді қолданатын адамдар сирек кездеседі. Бүгінгі концепция тәрбиелеуді - екі жақты үдеріс, демократиялық, адамгершілікті қатынас екендігін дәлелдеп отыр. Тәрбиеленуші тұлғасы тәрбиелеу үдерісінің субьекті ретінде, өзінің әрекетінің субьекті ретінде, өзінің адам болуы мен қоғам мүшесі болуына бағытталған дамуы ретінде көрінеді. Бұл әрекетте тәрбиеленуші мұғаліммен өзара әрекеттестікке түседі.
3.2. Мектептің әдістемелік жұмысы
Әдістемелік жұмыс - ғылым және озат педагогикалық тәжірибе жетістіктеріне, оқу-тәрбие жұмысының нақты талдауына негізделген, әрбір мұғалімнің, ұстаздың, тәрбиешінің, оқу мекемесі басшысының, білім беру жүйесінің басқа да қызметкерлерінің педагогикалық мамандық дәрежесін және кәсіби шеберлігін көтеруге (педагогтардың кәсіби өз- өзіне білім беруді, өзін- өзі тәрбиелеуді, өзін- өзі жетілдіруді басқару бойынша шараларды да есептегенде), тұтас педагогикалық ұжымның теориялық мүмкіндігін дамыту мен көтеруге және оқушыларға нақты білім беру, тәрбиелеу мен дамытудың үйлесімді деңгейіне жетуге бағытталған өзара байланысты шаралардың, қызметтердің жүйесі. Ол оқу-тәрбие үдерісін басқарудың, педагогтарды жоғары әдістемелік мәдениет пен өз еңбегінің сапасы мен нәтижесіне талабы негізінде тәрбиелеудің маңызды амал-тәсілі болып табылады. Оның стратегиялық бағыттарының бірі - білім беру тәжірибесіндегі оқушылардың танымдық, ойлау әрекетін белсендендіретін, терең білім, білік және дағдыларды қалыптастыратын ұтымды және нәтижелі әдістерді шығармашылық түрде 26
[08:49, 16.09.2021] Айжан: меңгеру. Сонымен әдістемелік жұмыс - педагог кадрлердің олардың идеялық, ғылыми-теориялық, кәсіби, әдістемелік және мәдени деңгейін көтеру бойынша ұжымдық, топтық, жеке-дара жүйелік жұмысынан құралған күрделі шығармашылық жұмыс. Ол оқу-тәрбие үдерісін басқарудың, педагогтарды жоғары әдістемелік мәдениет пен өз еңбегінің сапасы мен нәтижесіне талабы негізінде тәрбиелеудің маңызды амал-тәсілі болып табылады. Әдістемелік жұмыс педагогикалық тәжірибемен тығыз байланысты. Халық ағартушылығының көрнекті өкілдері Н.К.Крупская, A.В.Луначарский педагогикалық тәжірибені өсіп келе жатқан ұрпақ тәрбиесінің теориясы мен практикасы дамуының бастаулары деп есептеген. A.С.Макаренконың, C.Т.Шацкийдің, C.М.Ривестің, B.Н.Сорока- Росинскийдің және көптеген басқа да көрнекті педагогтардың гуманистік идеялары негізінде құралған тәжірибелері тәрбиенің теориясы мен практикасының бірлігі, мектептің қоғамдық мақсат-мүдделері негізінде қызмет етіп, осы мақсат-мүддеге жетудің дұрыс жолдарын табудың үлгісі бола бермек. Әдістемелік жұмыстың мазмұны келесі бағыттар бойынша нақтыланады: мұғалімнің жалпы мәдени дайындығы, кәсіби-адамгершілік мәдениеті, жалпы мәдениеттілігі, әдіснамалық мәдениеті, зерттеушілік мәдениеті, диагностикалық мәдениеті, басқару мәдениеті ұзақ уақыт аралығында күрделі мәселе бола алады. Мұғалімдердің әдістемелік, жаңашылдық іс-әрекетке қатысуы, болашақта жеке педагогикалық жүйенің, іс-әрекеттің дара стилінің қалыптасуына жағдай туғызады. Зерттеуші педагогтар мен жалпы білім беру мекемелерінің белгілі бір бөлігі арасында жаңа байланыстар орнай бастады. Ғылым мен практика арасындағы ара қашықтықты азайту қажеттігі туындады ал ол, өз кезегінде, нақты қызмет жасап отырған оқу мекемелерінде ғылыми зертханалар құру үрдісіне жағдай жасайды. Жаңашыл педагогтар тәжірибесі, ең алдымен, оқыту әдістемесіне ғылыми оқытудың нақты бір бағытының және оны жүзеге асырудың технологияларына ауқымды үлес қосады. Дидактикаға бұл тәжірибе, біріншіден, баяндаудың әртүрлілігін нақтылай түсуге, екіншіден, жаңашыл мұғалімнің тәжірибесін зерттегеннен кейін кемшіліктерді түсінуге көмектеседі: оқыту үдерісінде оқу материалының мазмұны мен оқушылар білімін есептеу мен бақылаудың кері байланысы да бар. Қазіргі жағдайларда қазақстандық мектептің жаңа моделін жасау жүріп жатқан кезде өткеннің және қазіргі уақыттың жаңашыл педагогтарының тәжірибесін арнайы зерттеу керек: олардың тәжірибесіндегі жаңа білімнің мазмұны қандай (сапасы, деңгейі), педагогиканың әртүрлі саласы мен тұтас педагогикалық ғылым үшін педагог жаңашылдардың қосар үлесі қандай? дидактиканың, тәрбие теориясының, Педагогика әдіснамасының, педагогикалық психологияның, жеке әдістемелердің жаңашылдық тәжірибелердің басты назарында болуы керектігін анықтау қажет. Тәжірибеде жаңа білім болса (оқыту теориясы) тәжірибенің мамандандырылған дидактикалық талдауы ғылымды нығайтып, оны анық жетістіктері деңгейінде ұстап тұратынын ескеру керек. Өйткені ғылымда іске 27
[08:49, 16.09.2021] Айжан: асырылып жатқан, бір-біріне қарсы, сондай-ақ бірін-бірі толықтырып тұрған әртүрлі тұжырымдар, ғылыми болжамдар, теориялар, принциптер, қазіргі заманғы және моральдық тұрғыдан ескірген көзқарастар, ғылыми ережелер және дәстүрлі түсініктер, нақты білімдер мен белгі-шарттар да кездеседі. Жаңа педагогикалық құбылыстарды түсіндіріп, негіздегенде терең және кең көлемде ғылымның өзіндік рефлексиясы шынайы "әрекеттегі" білімді бекітеді. Бұл орайда, теориямен тиянақталған жаңашылдық тәжірие дамудың бастауына айналады. аы жұмысты ұйымдастыру формалары Мектептегі әдістемелік динамикалық. Олар көптеген факторларға байланысты өзгеріп, жаңарады, олардың негізгілері: мемлекеттің білім беру саласындағы саясаты, заң актілері мен құжаттары; мұғалімдердің педагогикалық мәдение…
3.3 Мектеп жұмысын жоспарлау.
Негізінен алғанда жоспарлау басқару қызметінің бірі болып табылады. Жоспарлау - шешімді дайындау үдерісінің функциясы. Ол мекеменің дұрыс қызмет етуі мен дамуына қолайлы жағдай тудыратын барлық ішкі және сыртқы факторрларды мүмкіндігінше алдын ала есепке алуға арналады. Жоспарлау мына кезеңдерден тұрады: мақсат қою; алғышарттарды анықтау; альтернативаларды анықтау; ең тиімді альтернативаны таңдау, жоспарды енгізу мен орындау. Кез келген ұйым басшы мен қызметкерлердің қызметін реттеуге бағытталады. Ол, ең алдымен, басшының өз мүмкіндіктерін бағалауы, қол астындағыларды зерттеуі, әрбір қызметкердің мүмкіндіктерін анықтау, күштерін реттеу. Ұйым алдында: жоспарды кім және қалай іске асырады? деген сұрақ тұрады. даним ул Жоспарлау құрамы: - мақсаттар мен міндеттерді белгілеу; оэт - стратегия, бағдарлама, жоспар жасау; - қажет қорларды анықтау және оларды мақсаттар мен міндеттер бойынша бөлу. Жоспарлаудың бір бөлігі ұйымдастыру. Ұйымдастыру функциясының негізгі құралдары (бұйрықтар, қағидалар, ережелер, нұсқаулар, ескертпелер, кеңестер, пікірлесу ж.т.б.) мотивация, бақылау, үйлестіру, коммуникация, коммуникация әдістері, жиындар, жиналыстар, ақпараттық бюллетендер, кері байланыс жүйесі, ақпараттық технология, бейресми кездесу. Басқару қызметінің аясында іс-әрекет жағдайын талдау, жоспарлау, іс- әрекетті ұйымдастыру, қабылданған шешімдердің орындалуын бақылау және реттеу т.б. іс-әрекеттер жүзеге асады. Тиімді, нәтижелі басқару үшін аталған қызметтердің барлығының үйлесімді өзара әрекеттестігін қамтамасыз ету қажет. Олардың біреуінің орындалмауы тұтастай ұжым іс-әрекетінің нәтижелеріне ықпал етеді. Сонымен жоспарлау (іс-әрекет жоспарын құру) дегеніміз іс-әрекеттің негізгі түрлері мен тұтас іс-әрекеттің тиімділігін арттыруға бағытталған шараларды анықтау. Ал, тиімді жоспарлау дегеніміз жұмыстың жай-күйін жан-жақты және мақсатты есепке алу және іс-әрекеттің қол жеткізген нәтижелеріне объективті баға беру. Сонымен қатар алдағы уақыттағы іс-әрекеттің негізгі мақсаттары мен міндеттерін анықтау және алға қойылған міндеттерді шешетін тиімді жолдар мен тәсілдерді, құралдарды айқындау, оларды шешудің қолайлы жолдары мен құралдарын дұрыс таңдау. дамыту Қазақстан Республикасының орта білім беруді Концепциясында, «Басқарудың нәтижелі болуы, негізінен, қажетті ақпараттың болуына, басқарушылық шешімдерді дер кезінде және сапалы түрде қабылдай алынуына және тұтас білім беру жүйесінің мониторингін ұйымдастырылуына байланысты» деп белгіленген. Жалпы білім беретін орта
мектептерді басқару, кез келген басқарушылық іс-әрекет сияқты, барлық іс- әрекеттің нақты жоспарлануын талап етеді. Мектептің ең маңызды жоспары жылдық жұмыс жоспары, ол жалпы мектеп өмірінің жетекші құжаты болып табылады. Бұл жоспарда мектеп іс-әрекетінің барлық жақтары қамтылып, олардың бірлігі, ішкі және сыртқы байланыстары мен өзара тәуелділігі есепке алынады. Жылдық жоспардың терең ойластырылуы, негізді және мақсатты болуы мектеп жұмысының нәтижелілігін анықтайды. Мектептің жылдық жұмыс жоспары төмендегі ұстанымдарға сүйеніп құрастырылады: - жоспарлаудың ғылымилығы. Яғни жоспар әлеуметтік және экономикалық іс-әрекеттің шарттарын, педагогикалық үдерістің психологиялық- педагогикалық заңдылықтарын, мектеп дамуының тенденциялары мен болашағын ескере отырып құрастырылуы тиіс; - жоспардың қолайлылығы және үйлесімділігі. Оның құрамында алға қойылған мақсаттарға жету үшін іс-әрекеттің, нақты шаралардың қажетті және жеткілікті мөлшері болады. Бұл ұстаным жоспардың шынайы болуына, мектеп ұжымының іс-әрекетінің қолайлы жолдары мен құралдарын таңдауға, жоспардың құрамды бөліктерінің мақсатты түрде өзара байланысын қамтамасыз етуге бағытталады; - жоспардың нақтылығы. Орындалатын нақты шараларды жүргізу қажет, орындаушыларға берілетін тапсырмалар, іс-шараларды өткізуге кім жауапты, мерзімі, орны мен уақыты көрсетіледі; - жоспардың перспективтілігі. Жақын уақыт аралығында орындалуға тиісті мақсаттар мен міндеттер және мектеп іс-әрекетінің болашағы сипатталады. Мектептің келесі жылдарда орындалатын алдына қойылатын оқу-тәрбие міндеттері енеді; конхо - ұжымдық қағида. Мұнда, мұғалімдердің, тәрбиешілердің, мектептің басқа да қызметкерлерінің жоспарды талдау мен құруға белсенді түрде қатысуы қарастырылады. Яғни, жоспар ұжымдық шығармашылық еңбектің жемісі ретінде алынады. B.А. Сухомлинскийдің пікірінше: «Мектептің өткен жылғы жұмысына терең талдау жасамай келер жылға жоспар құру мүмкін емес. Кемшіліктерді түзету өткен жылғы жұмысқа қаншалықты терең әрі жан-жақты талдау жасалғанына байланысты». Мектеп жұмысын талдау «мұғалімдер ұжымын оқушылардың мықты білімі мен өте жақсы үлгерімі үшін, кемшіліктерді тез және дер кезінде жою үшін күреске жұмылдыру сияқты мақсат негізінде» (Ю.А. Конаржевский) жүзеге асуы тиіс. Мектептің өткен оқу жылындағы жұмысына талдау жасаудың бірнеше әдістері бар, мысалы Ю.А. Конаржевскийдің әдісі бойынша: мектепті басқару бойынша әкімшіліктің іс-әрекеті; мектептегі әдістемелік жұмыстың жағдайы; білім берудің жағдайы, білім беру деңгейін көтеру бойынша мұғалімдер ұжымының жұмысы; мұғалімдер ұжымының оқушылардың ата-аналарымен жұмысының жағдайы; қоғамдық оқушылар ұйымдары жұмысының нәтижесін жақсарту үшін мұғалімдердің көмегі; оқушылардың тәрбиелілік деңгейі; оқушылардың сабақтарға қатысуының жағдайы; оқушылардың білім, білік және дағдаларының жағдайы; жалпыға міндетті оқуды жүзеге асырудағы ұжымның іс-әрекеті ретінде сипатталады. Қазіргі кезде кейбір мектептерде іс-әрекеттің жағдайларына байланысты жұмыс жоспарларының басқа да түрлері құрылады. Мектеп қызметінің белгілі бір шарттарының өзгеруі , алдын-ала жоспарланбаған жаңа жағдайлардың пайда болуы жұмыс жоспарына өзгерістер мен түзетулер енгізуге себеп болады. Жоспардан өзге мектепте басқа да құжаттар жүргізіледі, оны шартты түрде үшке бөліп қарауға болады: педагогикалық-оқыту құжаттары, мектеп ішіндегі ақпарат және қаржы-шаруашылық құжаттар. Педагогикалық-оқыту құжаттарына: журналдар, яғни сынып журналдары, факультатив сабақтарының журналдары, дайындық сабақтарының журналдары, т.б. кітаптар: окушылар тізімінің алфавитті кітабы, бланктер мен тіркеу кітабы (орта білім туралы аттестаттар мен негізгі сатыны бітіргені туралы куәліктерге арналған жеке кітаптар), «Алтын белгі» медалін есепке алу кітабы, мақтау грамоталары мен мақтау қағаздарын есепке алу кітаптары, мектеп мұғалімдерінің жеке құрамын есепке алу және шығыс және кіріс ақпараттарын тіркеу кітаптары, тексерушілердің ескертулері мен ұсыныстары жазылатын кітап; оқушылардың жеке құжаттары; еру оқушыларға белгілі бір мамандық алғаны туралы анықтамаларды беру ведомості (бастапқы кәсіби оқыту ұйымдастырылған мектептерде); жоғары мекемелерден келіп түскен бұйрықтар, жарлықтар және де басқа да бұйрықтық-ақпараттық құжаттар; мектеп аттестациясының материалдары, мектептің оқыту құқығы туралы лицензиясы; мектепті тексеру нәтижелері туралы актілер, анықтамалар, баяндама хаттамалар көшірмелері; комн білім беруді басқаратын жоғары мекемелермен және басқа да ұйымдармен ақпарат алмасу кітабы. Мектеп құжаттарын дұрыс, нақты жүргізу және ұйымдастыру мектеп ішіндегі тиімді басқарудың маңызды шарттарының бірі болып табылады. Құжаттар дер кезінде жасалып, реттестіріліп отырған жағдайда ғана мектеп ұжымы іс-әрекетінің барлық бағыты бойынша қажетті де нақты ақпарат алуға болады. 31

№7 ДӘРІС.


ТАҚЫРЫБЫ: Білім беру жүйесінгі басқару еңбегінің үрдісі
ДӘРІСТІҢ ЖОСПАРЫ:
1 Басқарушылық кадрлар қойылатын талаптар
2 Жетекшінің іскерлігі мен оның атқаратын қызметтері

Америка Құрама Штаты (АҚШ): басқарушылық білімнің басты міндеті технологиялық лидерлікті қамтамасыз ету.


АҚШ жоғары білім беру жүйесінде менеджерлерді даярлаумен айналыса бастаған ең бірінші капиталистік ел болып табылады. Ол білім беру саласына мамандарды даярлау ісінде ұйымдастырушылық және әдістемелік жұмыстың үлкен тәжірбиесін жинап үлгерді. АҚШ-та менеджерлерді даярлаумен айналысатын алуан түрлі оқу мекемелер саны өте көп. Солардың ішәнде америкалық ассоциациялар, бизнес мектептері, менеджмент орталықтары, кеңес ұйымдары ерекше орынды алады. Жоғары және орта звенодағы менеджер кадрларын даярлаудың көлемі жөнінен ең үлкен ұлттық оқу орталықтары, жетекші университеттер негізінде жүздеген арнайы факультеттер мен арнайы курстар - басқарушы кадрларды интенсивті, мақсатты және кәсіби түрде дайындайды.
Басқарушылық кадрларға қойылатын талаптарды, оларды дайындаудың ұйымдастырылуы мен мазмұнын білімнің әлеуметтік сферасфндағы өзгерістер анықтайды. Сондықтан да басқарушы мамандарды оқыту сапасын арттыруға, университеттер мен колледждерді жетілдіруге аса көп мән беріледі.
АҚШ-тың кез келген ұйымында менеджердің дипломынсыз ешкімде басқарушы қызметін армандай да алмайды (жоғары білімі болса) да.
Білім менеджерлерін сапалы даярлаудың бірден бір жолы талапкерлерді мұқият іріктеу болып табылады. Мектеп қабырғасынан-ақ Америкалық басқарушылар ассоцицасиясы жоғары сынып оқушыларына менеджмент саласында 2-3 апталық арнайы демалыс және оқу лагерьлерін ұйымдастырады. Ойын- сауық іс- шараларымен қоса менеджменттен сабақтар жүргізіледі. Бұл сабақтарды шынайы менеджерлер мен зейнеткерлер өткізеді. Олар балаларды басқарудың ғылыми бастамалары мен практикасымен таныстырады. Лагерьлер ақылы болғанмен шығының басым бөлігін ассоциация көтереді. Бұл мектеп кезінде оқушылардың басқарушылық қабілеттерін ерте анықтауға мүмкіндік береді.
Басқарудың америкалық моделінің өзіндік орны бар. Мұнда басқарушылық жеке адамдарға бағытталады. Яғни, жұмысты қабілеттеріне қарай бөледі. Әрбір адам жетістіктеріне қарай бағаланады және марапатталады. Жеке пікірлерге мән беріле отырып, ортақ шешім қабылдайды. Ал, жапондық модельде топ, команда болып жұмыс жасауға алға қойылған, топтың немесе команданың ұсынысы, шешімі қабылданады.
Америкалық модельді жүзеге асыруда Гарвардтық мектептің тәжірбиесі мол.
Гарвардтық мектептің негізін салушылар, басқару деген-ерекше кәсіп және оны медицина немесе юриспруденцияға үйреткендей үйрету керек деген тұжырымға негізделеді.
Гарвардтық бизнес мектебінде дәстүрлі сабақтар бөлу жоқ, яғни сабақтар дәріс және семинарға бөлмейді. Дәрісшінің тыңдаушыларымен қарым-қатынасы тыңдаушылардың белсенді менеджерлерді даярлаудың оқу үрдісіндегі оқыту нақты жағдаятты талдаудан тұрады. Мұндағы мақсат мәселенің тек шешу жолын анықтау ғана емес, сонымен қатар тыңдаушыларды өз позициясын қорғауға, дәлелдеуге үйрету. Гарвардтық мектептегі оқу үдерісінің негізі-нақты жағдаят.
Мектептегі практикалық басқару іс-әрекетінің бағыттары құндылығы жағынан бірдей емес. Мектептің негізі әлеуметтік міндеттеріне сәйкес,ол өсіп келе жатқан ұрпақты тәрбиелеу мен оқытуды жүзеге асырады, осыған байланысты, басқарудың барлық бағыттарының ішінде оқу-тәрбие жүйесін басқару бірінші орынға ие. Осылаша, педагогикалық басқару- практикалық іс-әрекет, ол-тәрбие мен оқытуды ұйымдастыру. Педагогикалық басқару теориясы- мемлекеттік және қоғамдық ұйымдар жүйесі,ұжымдар мен жеке адамдар, сондай-ақ жалпы білім беретін мектептер жүзеге асыратын педагогикалық жүйені басқару, өсіп келе жатқан ұрпақты тәрбиелеу, оқыту және дамыту.
Білімнің бұл саласынығ міндеттері- педагогикалық басқаруды зерттеу, оның теориялық және практикалық мәселелерін жете зерттеу, оны жетілдірудің ғылыми ұсыныстарын жасау. Сонымен қатар, педагогикалық басқару мектептің барлық жұмысымен қатар басқа жұмыстардың түрлерін жоққа шығармайды. Білім беруді басқару теориясы ағарту саласындағы ерекшеліктерді ескере отырып, әлеуметтік басқарудың жалпы заңдылықтарына негізделеді.
Қазақстан Республикасында беделді азаматты тәрбиелеу мәселесі ерекше мәнге ие болып отыр, яғни бұл үдеріс педагогикалық басқарудың ең манызды мәселесіне айналуда.
Қазіргі жағдацларда қазақстандық мектептің жаңа моделін жасау жүріп жатқан кезде өткеннің және қазіргі уақыттың жаңашыл педагогтарының тәжірбиесін арнайы зерттеу керек. Мәселен, олардың тәжірбиесіндегі жаңа білімнің мазмұны қандай (сапасы,деңгейі), педагогиканың әртүрлі саласы мен ғылыми тұтас педагогикалық ғылым үшін педагог жаңашылдарының қосар үлесі қандай деген сияқты. Педагогика әдіснамасының, дидактиканың, тәрбие теориясының, педагогикалық психологияның, жеке әдістемелердің жаңашылдық тәжірбиелердің жаңашылдық тәжірбиелердің басты назарында болуы керектігін анықтау қажет.
Базалық басқарушылық білім алу проблемасы қазақстандық ғалым- педагогтардың(Г.А.Уманов, Н.Д. Хмель, А.П.Сейтешов, Н.А.Лебедова,А.А.Семченко, т.б.) ғылыми зерттеулері мен мақалаларында бірнеше рет қозғалған. Аталғандардың көпшілігі мектеп директоры қызметінің мазмұнын терең талдаған, оның (директордың) тұлғасына қажетті кәсіби білім біліктікке қойылатын талаптар жүйесі жасалды, біліктілікті көтеру институтында қайта дайындау курстарындағы тәжірбие сипатталды.
Басқару ісін дұрыс атқару үшін басқарушы өзің-өзі басқара алу қажет. Бұл туралы Қытай данышпаны Лао-Цзы "Басқаны басқара білген адам мықты, ал өзін-өзі басқарған мықтырақ" деген екен.
Қазақстан Республикасында беделді азаматты тәрбиелеу мәселесі ерекше мәнге ие болып отыр, яғни бұл үдеріс педагогикалық басқарудың ең манызды мәселесіне айналып отыр. Басқарудың қызметтерін тек дидиактикалық тұрғыдағы аспектілермен шектеген қате болар еді. Білім беру мектептеріндегі педагогикалық ұжымның жүзеге асыратын тәрбиелік жүйесі де басқаруға келеді.
Педагогикалық басқару әлеуметтік мақсатта жүзеге асады, ол адамдардың іс-арекетін басқару мен олардың бірігуіне қатысты. Алайда, ол жалпы әлеуметтік басқарудан өзінің объектілерімен (оқушылар, мектептер, мектептен тыс мекемелер, халыққа білім беру бөлімшелері,т.б), олардың заңдылықтарымен ерекшеленеді. М.М.Поташик былай дейді: "Басқару- мектептің қалыптасуын, тұрақтануын, тиімді қызмет етуін және дамуын қамтамасыз ететін барлық субъектілердің мақсатты іс-әрекеті". Бұл анықтама маңызды екі нәрсеге назар аудартады: біріншіден, кез келген басқарудың мақсатты іс-әрекеті болып табылады; екіншіден, ол басқалардан өзінің міндеттерімен ерекшеленеді.
К.Д. Ушинский былай деп жазған: "Егер қаржы немесе әкімшілік әлемде олардың идеяларының орындаушыларға ұнайтын-ұнамайтынын ескермей, ұйғарыммен, жарлықпен қызмет етуге болатын болса, қоғамдық тәрбие беру әлемінде ашық айтылып, ашық қабылданған пікірден басқа идеяны жүзеге асырудан басқа амалы жоқ". М.И.Кондаков: "Мектеп жұмысын басқару өндірістік және қоғамдық өмірдің басқа салаларын басқарудан айтарлықтай ерекше, өйткені мұнда күштерді орналастыру мен үйлестіру, байланыс пен өзара тәуелділік жүйесін жүзеге асырудан басқа, оқу-тәрбие үдерістерінің барлық жақтарына бағытталған ұйымдастырушылық-педагогикалық ықпал ету мәселелері басты мәнге ие болады",-дейді.
Басқару әрбір адамның жұмысымен үйлестірілуі тиіс. Жұмыс үдерісі жанжалсыз, кикілжіңсіз өткені дұрыс. Басқарушының үйлесімділігі басқарушылардың қажеттігін қамтамасыз ететіндей болғаны дұрыс. Жұмыс жасау барысында ғана үйлесімділік сақталады,жұмыс тоқтаса үйлесімдік те жоқ. Демек, үйлесімділік жұмыс үдерісінің барометрі іспеттес. Үйлесімділік, соңғы мақсат емес, басқарудың оңтайлы атмосферасын сақтауға қажетті құрал болып табылады. Үнемі жылы отбасылық жұмыс атмосферасын сақтауға тырысу керек. Жапондықтарда корпоративтік философияның негізін "киосей", яғни барлығының игілігі үшін өмір сүру және жұмыс жасау құрайды. Осы ұғымнан "Кейретсу" құралған, ол бірнеше бір-біріне бағынышты компаниялардың одағы. Жапонияда қазіргі таңда алты түрі белгілі: dai-ichi Kanqyo; Fuyo (Fuji); Mitsubishi; Mitsui: Sanwa: Sumitomo.
Батыстық қоғамда басқарудың кілттік философиясы нәтиже бойынша басқару болып табылады. Барлық сала өзара бәсекелестікте. Бәсекеге қабілетті болу үшін өте жақсы нәтижеге жетуге талпыныс жасалады. Нәтиже: "Барлық күшті салу"; "нәтижені көрсету"барысында көрініс табады, бұл тәртіп үлгісіне (модель поведения) бағытталған басқару түрі болып табылады. Тәртіп үлгісі-жұмыс этикасы және адамгершілік. Ол-үдеріс. Сапамен басқару- үдерістерді басқару болып табылады. Ол құрылымына қарай төрт компоненттен тұрады.
Басқарудың төрт компоненті:
• Сапаға тырысу:
Сапа "толықтай дефектінің болмауы" деп түсіндіріледі. ол міндетті талап, Жапон басшыларының талабы бойынша, егер тұлға сапаға бағытталмаса, ұжымның мүшесі болып та есепке алынбайды. Бұл елде сапа басты құндылық болып табылады.
• Энтузиазнің қажеттілігі:
Топтық қоғамдастықта энтузиазм адамдарға командалық рухты ұстап тұруға қажетті энергия күші ретінде саналады. бұл ортақ мақсатқа жету барысындағы өзара түсіністік, қайырымдылық, басқалар үшін қобалжу.
Мысалға Жапон елінде адам бір нәрсені іске асырамын дегенімен оған энтузиазммен қарамаса, команда мүшесі бола алмайды.Яғни, білімге құштарлық; білімі мен қабілетімен бөлісу; іс-әрекетке көшу. Басқару ұраны: "Әңгіме айту жеткілікті, іске көшелік!"
• Дамуға мән беру:
Дүние жүзі бойынша 80-ші жылдары дамуда жапондықтар чемпион атанған. Даму барысында, табыс өзін күттірмейді. Дәл сол уақытта табысқа жету көзделмейді, ұзақ уақыт бойы табыс алып келу көзделуі тиіс. Өнім алу үшін оны ұзақ мерзім күтіп, баптау керек.Яғни, жақсы маман шығару да мерзімге, оған салған күшке байланысты.
• Отбасылық, тығыз байланыс:
Топтың,ұжымның корпоративтік мәдениеті қалыптасуы тиіс. Бірін-бірі сыйлау, құрметтеу, бағалау т.т. Бұл қасиеттер команданы біріктіреді, жетілдіреді.Ұжым, топ отбасылық жағдайда болуы тиіс. Яғни оның әкесі, анасы, мүшелерінің көздеген мақсаты бір болған жағдайда жетістікке жетеді.
Питер Друккер мен Том Питерсон, Роберт Уотерманның насихаттаған басқару идеясы "үй ішінде жүру" деп аталады. Олар өздерінің "Тиімді басқарудағы ізденіс"( В поисках эффективного управления) атты еңбектерінде бұл идеядан басқа "көшеде жүру" атты басқару әдісін ұсынған.Екі жағдайда да басқарушы өз кабинеттерінде отырумен шектелмей, жұмыс орындарын аралап, ол жерде не болып жатқанын өз көздерімен көріп, шынайы ортадағы құбылыстарға көз жеткізуге тырысады. Мұны тәжірбиелік басқару деп айтады. Басқарушы біреудің айтуымен емес, өзінің қызығушылығы арқасында жұмыс орнында болып жатқан өзгерістерді көріп,байқап отыруы тиіс. Бір орында отырып басқару үшін "аяқ" керек. Демек сол жерде басқару (управления на месте)- басқарудың бір қағидасы болып табылады.
Батыс елдерінде жұмыс жүйесі жеке ынталандыру және мадақтауға негізделсе, Жапонияда командалық қағида бойынша марапатталады. Басқаруда жұмысты бөлу:қызметтік нұсқау: жоспарлау жүйесі дұрыс іске асырылуы тиіс.

№8.ДӘРІС.


ТАҚЫРЫБЫ: Менеджмент жүйесіндегі ақпарат
ДӘРІСТІҢ ЖОСПАРЫ:
1 Білім беру бірыңғай ақпараттық кеңістігі
2 Білім беруді ақпараттандыру мәселелері

Қазақстан Республикасында білім жүйесін басқару органдарының білім беруді тиімді басқаруын қамтамасыз ететін, дер кезінде толық, шынайы салыстыруға болатын ақпаратпен қамтамасыз ету мақсатында құрылған және жұмыс істейтін компьютерлік техниканы қолдануға негізделген программалы-телекоммуникациялық орта. Білім саласында уәкілдік ететін органдар, жергілікті атқару органдары, білім беру ҧйымдары ӛз қызметін атқару барысында алынған білім беру мониторингі мәліметтері және соның ішінде басқа да ведомостволық статистикалық бақылау мәліметтері кіреді. Білім беру процесінің барысы мен нәтижесі, сонымен қатар оқудан тыс шаралар туралы барлық қатысушыларға мәлімет беру, оқу процесі және оқу мекемесін басқаруда ақпараттық қолдау кӛрсету, ҧстаздарды, ата-аналарды, оқу мекемелерінің әкімшілігін және жҧртшылықты ақпаратпен қамтамасыз етуге бағытталған.


Компьютерлік желі-ақпарат алмасуға және ақпараттық қорды бірлесе пайдалануды қамтамасыз ететін компьютерлердің ӛзара біріккен тобы. Жергілікті компьютерлік желі-бір жерде немесе бір кәсіпорын шеңберінде орналасқан компьютерлерді біріктіретін, пайдаланушылардың шектелген тобына арналған компьютер желісі.
Желілік құралдар-білім беретін электронды басылым және қорларды қҧруда телекоммуникациялық технологияларды қолдану мҥмкіншіліктерін қамтамасыз ететін,білім беру қызметінде телекоммуникациялық компоненттерді қолдауға арналған ақпараттандыру қҧралы.
Байланыс желісі-белгілі бір желінің жҧмыс істеуін қамтамасыз ететін орталықтар және байланыс тораптары, мамандандырылған арнақҧрушы аппаратура, сымды-радио-, оптикалық және басқа байланыс арналарының жиынтығы.
Коммуникация арнасы-ақпараттың дереккӛздері мен оны ӛзара байланыстыратын ақпараттық жҥйенің бір бӛлігі.
Интернет-адрестеудің бірыңғай жҥйесін қолдайтын ірі және шағын компьютерлік желілердің дҥниежҥзілік бірлестігі. Интранет-ақпарат жіберуге Интернеттің хаттамаларын, қҧралдарын, бағдарламамен қамтамасыз етілуін пайдаланатын жергілікті компьютер желісі; Он-лайн (On-Line) жҧмыс тәртібі-ақпаратты сұрау, іздеу, өңдеу, алу және қарап шығу уақытында компьютерлік желіге тікелей қосылуды білдіретін жҧмыс тәртібі; Оф-лайн (Off-Line) жҧмыс тәртібі-компьютерлік желіге ақпаратты сұрау немесе сұрау бойынша ақпарат алу кезінде ғана қосуды ойластыратын жҧмыс тәртібі. Сауал дайындау және ақпаратты ӛңдеу желіден ажырату тәртібінде іске асады.
Бейнеконференция-бейнетехнологияны негізгі байланыс технологиясы ретінде пайдаланып әр жерде тҧратын адамдар арасындағы сҧхбат немесе әдістемелік мәжіліс қҧру, кездесу. Бҧл кезде екі бағытты дыбыс және бір немесе екі бағытты бейнекӛрініс пайдаланады.
Білім беруді ақпараттандыру проблемалары-1) ұстаздардың ЖАТ-ы енгізуге қарсылығы сынып-сабақ жҥйесімен сипатталатын топтасып оқыту және дербес компьютерлер пайдаланатын жекешелеп оқыту тҥрі арасындағы қайшылықтардан туындайды; 2) «хакерлік» феномененің пайда болуымен байланысты кейбір адамдар тобының компьютер экранындағы виртуалды ақиқатқа енуі, олармен белсенді бірлесіп әрекет етуі, бірақ ол нақты ӛмірден қол ҥзген тҧлғааралық қатынастарының қысқаруы;
3) ақпаратты таратудың қҧқықтық негіздері: оқушылардың ақпарат алу қҧқығы, оқушылар туралы ақпаратты, пайдалануға рҧқсат етілмеген мектеп базасындағы мәліметтерді оған зиян келтіру мақсатында пайдалануы және басқа адамдардың автор қҧқығы, сонымен қатар тегін таратуына тыйым салынған ақпаратты білім беру мақсатында пайдалануы және т.б.

№9.ДӘРІС. Тақырыбы: Жүйе және баскару принциптері.


ДӘРІСТІҢ ЖОСПАРЫ:
1. Білім беру менеджменттің принципі
2. Білім беруді басқару әдістерін топтарға жіктеу

Білім беруді баскарудың мемлекеттік сипаты КР«Білім туралы" заңда белгіленген мемлекеттік саясат принциптерін мынадай бағыттармен айкындайды:


-білім берудің гуманистік сипаты, жалпы адамзаттык қҧндылықтардың. адам ӛмірі мен денсаулығын. Жеке тұлга бостандығының басымдылығы. Азаматтық пен Отанға деген сҥйіспеншіілікке тәрбиелеу;
-республикадағы мәдени және білім беру кеңістігінің біртҧтастығы, аз ҧлттардын білім бсру жҥйесінің дайындығы. даму деңгсйі мсн ерекшелікгеріне бсйімделгіштігі; -білім жҥйесінің еркіндігі мен кӛптҥрлілігі:
-білім беруді басқарудың демократиялық, мемлекеттік коғамдык сипаты. Білім беру мекемелерінің дербестігі. Білім беруді басқарудың жергілікті органдары мемлекеттік саясатын мемлекеттік білім стандарттарын сактау арқылылы іске асырады. Білім стандарты оқу багдарламасының міндеті минимумы мен оқушылар жҥктемесініің максимум кӛлемін және бітірушілерге қойылатын талап деңгейін қамтиды Білім басқару органдарының міндеті білім алуды формальды тҥрде қамтамасыз етумен шектелмейді, ол сонымен бірге жеке тҧлғаның ӛзін-ӛзі айқындалуына қолайлы жағдай туғызады Білім беру саласында мемлекеттік саясатты дәйекті іске асыру ҥшін білім беруді басқарудың мемлекеттік органдары курылады олар республикалык, облыстық, қалалық және аудандық баскару мсксмслсрі. Мемлекеттік басқару органдары- білім және гылым министрлігі, облыстық білім департаменттсрі ӛздерінің қҥзырлығы шеңберінде білім берудің мақсат бағдарламаларын жасайды және іскс асырады; мемлекеттік білім стандарттарын жасап, білім туралы қҥжаттардың баламаларын (постификация) айкындайды: білім мекемелерін қаржыландырады және кӛптеген мәселелерді шсшсді. ІІедагогикалык менеджмснт адам қызметін ғылыми тҧрғыда басқару принципіне сҥйене отырып, объектінін білім бсру аясындагы ҚЫЗМЕТІ аркасында мына екі бағытты бірліктс ҧстайды: 1.-Педагогтар мен студенттерді басқару. 2.Оқу тәрбис процесін жетілдіру.
Педагогикалық менеджмент принципі дегеніміз -білім бсру менеджерінің қызметіне тән манызды талаптар мен ережелердің ЖИЫНТЫҒЫ, басқарудың объективті заңдылыкта- рының кӛрінісі және жеке тҥлғалар арасындагы психологиялық қарым-қатынаска негіздслген біртҧтас педагогикалық процесс. Білім беру менеджері қызметінің негізгі принциптеріне мыналар жатады: 1 Менеджменттің педагогикалық бағыттылығы 2.Накты және диагностикалык максат нысаны кӛздсрі. З.Қызмсттік мақсатқа лайыктылыгы. 4Баскару урдісінің пәрмснділігі; 5.Баскару қызметін бӛлу және кооперациялау. б.Ӛзін-ӛзі жҥйелі жетілдіру. Енді осы айтылган принциптерге токталып корелік.
1.Білім беру менеджменттінің педагогикалық бағыттау принципі. Мунда барлык деңгейдегі басшылык қызметті сол оқу орнындағы берілетін негізгі кәсіп, я білім САЛАСЫ бойынша педагогикалық процеске бағыттау Кез-келген білім беру мекемесі оқыту мен білім беруден басқа да қосымша кызметтер атқарады Мысалы кәсіптік білім бсру оку орнын айтатын болсақ ; -өндірістік қызмет, яғни белгілі бір онімді шығара отырып тҧрғындарға ақылы қызмет кӛрсетуіде мҥмкін;
-уйымдың-басқару қызметі, жастарды окуга тарта отырып. оларды я бригада бойынша ӛндірістік оқыту урдісінің-жумыс орнын істеуге баулиды; басшы жәнеинжснср-педагогкадрлардык іріктеумен және жумыс орнына орналастырумен шҧғылданады. -Материалды-техникалың қызмет бойынша оку тәрбие жҧмысындағы материалды-техникалык базаны дамытуды-ЖӘНЕ техникалық оқыту кҧралдарын дайындауды кӛздейді. -қаржы-шаруашылық қызметі аркылы білім беруді-каржыландыруды камтамасыз етеді, қызметкерлерге жалақы-тӛлеу, студенттерге шәкіртакы беру, тиісті толемдер аудару мәселелерін камтиды. -медициналық және санитарлың-гигиеналық қызмет саласы бойынша оку орны окытушылары мен студенттер курамын камтиды, осы аталған қызметтсрдің барльғы дерлік негізгі сала кәсіптік оқыту меп тәрбиелеу ісі тӛңірегінде топтасуы тиіс.
2.Менеджердің диагиостикалық, қызметінің нақтылығы және мақсаттылық принципі бойынша педагогикалық ҧжым мен оқушылар БІлім деңгейін кез-келген уақытта диагностикалык талдау жасауға мумкіндігі бар. Талдау - кез келген объектіге не кимылдын іс-әрекет нәтижесін кажетті жагдайда жеткілікті саналары мен касиеттерін айқындау, оларды қҧрамаларға, не бӛліктерге бӛлу арқылы жҥргізу, салыстыру және біртіндеп зерттеуді бейнелейтін танымның логикалық тәсілі 3.Қызметтік мақсатқа .лайыктылык принципі жас ҧрпақтың кәсіби біліктілікгілігін жогары деңгейде окытуға кол жеткізуге негізделген. Қызметтік мақсатқа лайьіқтылық принципі менеджерден тҧракты шыгармашылық ізденісті талап етеді. Ережелер, кызметтік міндеттеме, ішкі еңбск тәртібінің ережесі, оқу-тәрбие қызметіне ҒЫЛЫМИ негізделген талаптар, тҥрлі нҧскаулардың ішіндегі қажеттілерін гана алып. менеджер ӛз жҧмысында аз жҧмыс нҧскауларлан бас тартуы керек, ол білім мазмунын заман талабына сай әлеуметгік сҥраныска негіздеп, нарыктык бәсекелестікке кабілетті мамандар әзірлеуге бар кҥш-жігерін жҧмсауы кажет 4. Баскару ҥрдісінің пәрменділік принципі баскару кызметі мен әкімшілік басшылықтың сатылық ҥлгісінің ӛз ара ҥйлесімді әрекет етуін талап етеді. Оқу-тәрбие барысында максатқа БАҒЫТТЫ ҧйымдастырылган іс-әрекет аркылы, окытушылар мен тәрбиеленушілср карым-қатынасы аркылы тәрбиеленушілер. Санасына, еркіне кӛңіл-кҥй сезіміне жҥйелі ықпал жасайды. СОНЫҢ арқасында әлеуметтік тәжірибе беру, оны карқынды меңгерту жузеге асады 5.Баскару кызметін ӛзара бӛлісу принципі менеджерден ҧжымдық шығармашылық пен ҧжымдық сана қызметіне арка сҥйеуді талап етеді. Әрине, атқарылатын жҧмыс ауқымын басшының жалғыз ӛзі істеуі мҥмкін емес,бірақ кейбір жеке кызметкерлсрдің тиімді ҧсыныстарына тҧсау болмай,оларға колдау кӛрсетіп, кажет болса сенім білдірген жӛн.Қазіргі демократиялык қоғам қҧрып, егемендігіміздің еңсесі кӛтеріліп жатқан кезде, әсіресе, кәсіби білікті мамандарды даярлау кезінде бастамашыл топ әрекеттері қажет-ақ. 6. Ӛзін-ӛзі жетілдірудің жүйелі принципі менеджердің теорияда ңол жеткен табыстарын алдыңғы қатарлы практикаға ендіре білу мүмкіндігіне негізделген. Ол білім берудің акмеологиялық заңдылықтарын орындауды басшыдан да, педагогтан да талап етеді. Олар - ӛзін-ӛзі сыйлай білу -менеджердің жогары нәтижелі кӛрсеткіштерге ӛздігінен әрекет ету заңдылығы оның педагогикалық шеберлігін шыңдауына да, басшылық қабілетін жетілдіруіне де тікелей байланысты. - технологиялың заңдылықтар менеджерден табыстың оңай келмейтінін, ӛнім ӛндіру, оның сапалық және сандық кӛрсеткіштерін кӛтеру жаңа технологияны қолдану мен оны ҧдайы жетілдіріп отыруын талап етеді: -Орнықтылық заңдылығы- ӛз ісінде баскару заңдылықтары негізін орнықтыру, психологиялық және икемділігі жағынан оны қолдана білуінде. Әрине, басқа біреудін улгісін кӛшіре салу жақсы нәтиже бере алмайды, кейбір элементтері болмаса, оның байланысуы да қиын -біртұтастық заңдылығы менеджердің басқаруында мейлі қай САЛА БОЛса да ӛзіне тән тәсілді біртҧгас етіп қолдана білуінде.
Педагогикалық менеджмент әдістерін шартты тҥрде мына 4 топқа бӛліп жҥр: 1Психо – педагогикалық әсер ету әдісі: 2.Әкімшілік баскару әдісі: 3.Экономикалык әдістер; 4.Қоғамдык пікір аркылы әсер ету әдісі;
1.Психо-педагогикалық әсер ету әдісі. Ол негізінен менеджердің психологиялык және педагогикалық заңдылықтарды игертіп, оны ӛмірде саналы тҥрде жҥзеге асыру қабілеттілігіне байланысты. Ол кеңес,ӛтініш, тілек, талап, ӛкім беру, мадақтау, алғыс білдіру аркылы орындалуы мҥмкін. Осы әдістердін тҥрі аркылы ҧжымның әлеуметтік дамуын жоспарлауға, ішкі психологиялық колайлы ахуал туғызуда, карама-гындағылардьң творчествалык белсенділігін туғызып, жҧмысқа деген кызығушылығын арттыруға мҥмкіндік жасайды. Ҧжым мҥшелерін моралдык және материалдык кӛмек кӛрсету арқылы олардың жеке психологиялық кабілеттерінің ашылуына мҥмкіндік жасайды. Басшыға сенімі артады. Бҧл әдіс ужымды басқарудың демократиялык стилін қалыптастырады.
2 Менеджердің әкімшілік жұмыс әдісіне негізінен ҧымдастыру-жарлылық іс әрекеттерінің мазмҧны жатады. Жоғарғы атқарушы биліктерден келгең турлі нҧсқаулар, каулылар, шешімдер және ҧжымның ішіндегі ҧйымдастыру және жарлык беру, бҧйрык, шешімдер мен ӛкімдердің орындалу барысы, ӛндірістік жҧмыстар мен тҥрлі есеп берулер жиынтығы.Әрине, әкімшілік-жарлықтық жҧмыстарға тым ҥйір болуда,менеджердің творчествалық кабілетін шектеп, ҧжымның ӚЗІНдік жҧмыс істеу мҥмкіндігіне тежеу жасауы мҥмкін есте ҧстаған жӛн.
3. Экономикалық әдіс менеджер ҥшін экономикалык стимул кызметін атқарады.Педагогикалык ҧжым мҥшелерінің еңбек акысы педагогикалык стажы мен оқу-тәрбие жҧмысына, сіңірген еңбегіне қарай, атағы, санаты мен біліктілігіне-карай тӛленетіні - олардың экономикалык қызығушылығын арттырады. Әрбір бригада мҥшесіне косымша коэффициентті ӛндірістік кәсіпорын тӛлейді. Бҧл әдіскс оларды акшалай, заттай сыйлықка ҧсыну да жатады.
4. Қогамдық әсер ету әдісі оқытушылар мен студенттсрді оку-тәрбие жҧмысы мсн ужымды баскаруға кеңінен-жҧмылдыру болып табылады. Бҧл ҧжымды баскару да демократиялык принципке негізделген,. Бәсекеге кабілетті жастардын ӛсіп-жстілуіне жол ашады. Әрбір тапсырылган іскс мҥ- кият. аскан жауапкершілікпен карап,. тындырымды етіп ісгеуге тырысады. Олардың қҧқыктары мен еркіндігіне кең жолашылып, бір-біріне деген, басшыларға деген сенімді кӛзкарас ҧжымда творчествалык кабілсті жоғары белсенді топ арта тҥсуіне ыкпал жасайды.

№10ДӘРІС.


ТАҚЫРЫБЫ: Келіссөздерді және әңгімелесуді өткізудегі қарым қатынас стильдері
ДӘРІСТІҢ ЖОСПАРЫ
1.Басқару түрлері мен стильдерін топтастыру
2. Басқару түрлері мен стильдері
Білім беру қызыметінде ең алдымен білімдендіру пәндері бойынша СМЖ өткізу технологиясы жүзеге асады. Яғни, басшылардың СМЖ-і ендіру туралы шешім қабылдаулары. Ол үшін мәселе бойынша мәліметтер жиналып, сұрыпталады . SWOT анализ жасалды. Тұтынушылар мен қызығушылыр анықталады. Келесі кезеңде сратегиялық мақсат анықталады. Ол, өз кезеңінде персоналды басқару тетіктерінен тұрады. Үшінші кезекте мемлекеттерді құру және жүзеге асыру жүреді. Соңғы кезең нәтижені бақылау.
Кез келген өндірісте, сонымен қатар, мектепте де басқарушылар өндіріске қандай көңіл бөлсе, адамға да дәл сондай көңіл бөледі. Бұрын басқарушы негізінен өндіріске мән беретін. Бұл бәріне аян. Адам екінші кезекте тұратын. Огайо штатының университетінде американдық ғалымдар "басқару торын" ойлап тапты. Бұл тор бойынша, басқарудың түрі мен стилін анықтауға болады. Торды түзеуші Р. Блейк пен Д. Мутон басқару түрлері мен стилдерін былай топтастырады:
1. Басқарушылыр өндіріске де, адамдарға да аз мөлшерде мән береді. Бұл біріккен түрдегі баскару. Бұл жерде қажетті өндірістік нәтижелер болмайды. Мұндай өндірісте адамның жұмыс істеуі ұзаққа созылмайды.
2. Басқарушының бар назары - адамдарда. Авторлар басқарудың мұндай түрін- "қала сыртындағы клуб" деп атайды. Яғни адамдарға жағдай жоғарғы деңгейде жасалады да, ал өндіріске аз мөлшерде мән беріледі.
3.Басқарудың келесі түрі "билік - бағыну". Мұнда өкінішке орай адами аспектілер кездеспейді.
4.Ұйымдастырылған басқару - басқарушы тапсырмаларының орындалуының тиімді сапасын қолданады. Мұнда өндірістің табыстары белгілі тепе - теңдікті сақтайды. Және ұжым жақсы көңіл күйде болады.
5.Басқарушы өндіріске де, қол астындағыларға да жоғарғы деңгейге көңіл бөледі. Блейк пен Мутонның пікірінше, әрбір басқарушы осы стильге ұмтырлуы керек.
Басқару әдістерін өзгертуге және менеджментке көшуге бағыттау мақсатында мектеп басшыларымен жұмыс істеу барысында біз осы торды өзгеше пайдаландық. Блейк пен Мутонның пікірінше, әрбір басқарушы осы стильге ұмтылуы керек.
Басқару әдістерін өзгертуге және менеджментке көшуге бағыттау мақсатында мектеп басшыларымен жұмыс істеу барысында біз осы торды өзгеше пайдаландық. Блейк және Мутон торында екі күш бар. Біріншісі - өндіріске назар аудару, екіншісі - адамдарға көңіл бөлу. Біз осы екі күшті торға салып, мынадай нәтижесінде қол жеткіздік:
− Егер де басқарушы адамдарға жоғарғы деңгейде көңіл бөле отырып, өндірісті де назарынан тыс қалдырмаса, онда ол жақсы табысқа қол жеткізеді.
Әлеуметтік психологияда ХХ ғасырдың 30- жылдарының барысында қарым-қатынаста, басқаруда кәсіби әрекеттің типтері: авторитарлық, демократиялық, либералдық болып бөлініп көрсетілген. Бүгінде бұлардың көмегімен мұғалімнің, ата-аналардың әрекет стильдері, мұғалімнің оқушымен қатынасының сипаты, оған қоса тәрбиелеудің типтері мен модельдері сипатталады.
Басқару стилі - басқару қызыметтерін атқару кезінде басшылардың ұжымға ықпал ету тәсілі мен әдісі.
Ол басшылардың ұйымдық, кәсіби және моральдық - этикалық сапасына байланысты құрылады.
Басқару стилі авторитарлық ( директивті), демократиялық, либералдық болып бөлінеді.
Авторитарлық стиль бойынша орталықтанған билік жүргізіледі. Онда ең ұсақ сұрақтардың өзі басшының қатысуымен шешіледі. Бұл стильдегі басшыға тән тәсіл: бұйрық беру, басшы бағынушыларына қатал талап қояды, олардың жұмыстарын қатаң бақылайды. Басқарылушылар тарапынан айтылған сынды жақтырмайды, олармен арақатынасы суық, сенімділік жоқ, қарым-қатынас кезінде дөрекілік қылықтар жасауы әбден мүмкін. Тәрбиелеудің авторитарлы стилінде мұғалім оқушыларға үстемдік жасау арқылы, өзі шешім қабылдап, не істеу керектігін шешіп, оқушылардан шешімді мүлтіксіз орындалуды талап етеді.
Демократиялық стиль. Бағынушымен серіктестік қатынаста. Олармен мәселелерді бірге талқылайды. Бұл стильде бұйрық аз беріледі, шешімдер бағынушыға түсіндіру, көз жеткізу тәсілі арқылы тапсырылады. Басшы талапты көп қояды, бірақ әділ, жақсы нәтиже болса, мақтап, ойын көтермелеп, өзіндік жұмысқа мүмкіндік береді. Демократиялық стиль - басқалармен бөлісіп, шешімдерді бірге қабылдауды, жұмыстар мен тапсырмаларды бөліп жүзеге асыруды, оқушылардың өзіндік көзқарастарының сипатымен ерекшеленеді.Қарым- қатынас кезінде сыпайы және де ізгі ниетті. Сынды қабылдау біледі.
Либералдық стиль. Басшы бағынушыға қарамайды, өз еркімен жіберген. Бұл стильдегі басшы ең жауапты шешімдерді қабылдауға да қатыспайды, жауапкершіліктен қашады. Бағынушыларына талап қоймайды, олардың жұмыстарын әлсіз бақылайды, сынды тыңдай алады, бірақ ешқандай түзеу шарасын қолданбайды. Либералды стиль - мұғалім оқушыларға шексіз бостандық береді, сабақтардың, әрекеттің түрін өздеріне таңдауға, қарым - қатыныс орнатуға т.б. құқық береді.
Бірақ осы жоғарыда айтылған стильдер ешуақытта таза берілген күйінде қолданылмайды. Бір басшының бойында осы үш стиль де кездесуі мүмкін, дегенмен бір стильдің көрінісі басымдау болады. Басшы басқару стилін таңдауда көптеген факторларға байланысты таңдайды, мысалы, басшылардың жеке мінез- құлқы, бағынушының әлеуметтік - психологиялық ерекшеліктері. Осыған байланысты Д. Грен өзінің ұйым туралы жазған еңбектерінде келесі маңызды мәселені көрсете білді. Ол, бір басшы дәл сол ұйымда әр бағынушымен қарым -қатынас кезінде әр түрлі басқару стилін қолданады екен. Ол бағынушыларды " ин - топтық" ("ин- групповые") және (аут- топтық" ( "аут - групповые") мүшелері деп бөледі екен. Ал, осы бөлудің өзіүш өлшем бойынша жүреді: 1) Бағынушылар қаншалықты жауапкершілікті және білікті; 2) Оларға қандай деңгейде сенім артуға болады; 3) Ол өзіне қаншалықты жауапкершілікті жүктей алады; " ин - топтық" мүшелер осы өлшемдерге сәйкес келіп, " + " (оң) белгісімен сипатталады, ал " аут - топтық" мүшелер "-" (теріс) белгісімен сипатталады. Бірінші топтарға байланысты басшы демократиялық стильді қолданады, ал екіншісіне - авторитарлық стильді қолданады.
Жапондық басқару ғылымында Т.Кононың төрт стильді моделі қарастырылады (жаңашыл-сарапшы, жаңашыл-интуициялық, консерваторлық-сарапшы, консерваторлық-интиуциялық стиль). Кһп алдыңғы қатарлы жапондық фирмалар жаңашыл-сарапшы стильді қолданады.
Жапондық басқару стилінің ерекшеліктерін Коноске Мацуситидің принциптері нақты көрсете алды. К.Мацусити бұл принциптерді "Мацусити дэнки" деген электро- техникалық фирмаларға енгізген.
Енді Коноске Мацуситидің принциптеріне тоқталайық:
Біріншіден, фирманың барлық бөліміндегі жұмыстың жағдайымен танысу. Құжаттармен терең танысу, кездесулер және телефондық сұхбаттар Мацуситиға бүкіл болып жатқан жаңалықтарды біліп отыруына мүмкіндік берді.
Ол басшылық іс-әрекеті туралы былай дейді: "Егер сенің қарамағында 100 адам жұмыс істесе, онда сен олардың арасында болуың керек, егер қарамағыңда 1000 адам болса, онда сен олардың нақ ортасынан орын ал, егер 10000 адамды басқарсаң, барлығы саған толық көрінетіндей жерден бақыла".
Оның екінші стилі бойынша - фирма жұмысшылардың өздерінің кәсіби іскерлігін көтерілуіне барлық жағдайды жасау.
Үшінші стиль көрінісі - басқарылушылардың ойына қуат беру. Барлық адам ойлауға қабілетті дейді, ал ол өзінен ақыл сұраған басқарылушылардан құтылуға тырысады.
Мацуситидің төртінші стилі - ең дұрыс шешімді табу кезіндегі пікірталаста туындаған ой-пікірлерді көтермелеу.
Жапондықтар ешуақытта өзінен үлкенге қарсы шығып, олардың шешімін бұрысқа шығармайды, олар өз ойларын сыпайы түрде жеткізуге тырысады.
Басқару стилі ұйымда көп нәрсені анықтайтынын жоғарыда айтып кеттік. Ұйымдағы достық, бірлік, топтастық, бәрі басшыға байланысты. Егер ол үш стильдің біреуін ғана қолданса, онда ұйымда ресми емес көшбасшының рөлі жоғарылап кету қаупі бар. Егер ресми емес көшбасшы ұйымда жақсы оын алса, онда ұйымдағы жұмысшылар оның айтуын заң ретінде қабылдауы мүмкін. Ондай жағдайда ресми емес басшы ұйым мүшелерін қалай алып жүремін десе, сол тарапқа бұрып алады. Егер көшбасшының мақсаты ұйымды алға жылжыту болса, онда ол ресми басшыға көмекші, ал егер керісінше ойы ұйымды құлдырату болса, онда қарама-қайшылық үрдісі ұйымда орын алуы әбден мүмкін. Сол үшін де басқару стилін басшы нақты ойланып, дұрыс таңдауы керек. Өйткені қателіккетсе, жоғарыда айтылған қолдайсыздық орын алуы мүмкін.

№11 ДӘРІС.


ТАҚЫРЫБЫ: Білім беру жүйесіне менеджментті ендірудің тиімділігі.
ДӘРІСТІҢ ЖОСПАРЫ:
1. Менеджерлердің кәсіби даярлауының мазмұны.
2Тұтас білім беру жүйесі: мақсаты, принциптері, әдістері.

1. Менеджерлердің кәсіби даярлауының мазмұны.
Менеджерлердің кәсіби даярлауының мазмұны мен әдісі оқытудың дәстүрлі және белсенді формаларымен ұсынылыды: басқару стильдері, іскерлік қарым-қатынас, өзін-өзі ұйымдастыру, шешім қабылдау және т.б. Осы уақытқа дейін білім беру мекемелерінің басшылары басқарушылық білімді курстық қайта дайындау ұйымдары арқылы тек біліктілігін жоғарылату жүйесінде ғана алған еді. Осыған орай маман- ғалымдардың пікірінше (Т.И.Шамова, В.С. Лазарев, Г.В. Михайлов, М.М. Патошник, Ю.А. Конаржевский, В.П. Симонов, О.Кирилов, В.Ю.Кричевский, П.И. Третьяков, Н.А. Лебедева, В. Терентьев, А. Короткевич, Н.В. Кухарев, В.И. Бондарь, Н.Костылева, А. Кузибецкий, Н. Рождественская және т.б), заманауи басшыда өзінен-өзі "туа біткен дарындылық" пайда бола қоймайды, қысқа мерзімдік оқу курстары нәтижесінде қалыптаспайды, базалық басқарушылық-педагогикалық білімді игеру қажетті. Соңғы кезде дәл осы мәселеге байланысты ғылыми зерттеулер мен мақалалар да жарық көре бастады. Олардың көпшілігінде мектеп директоры қызыметінің мазмұны жан-жақты талқыланды, кәсіби білім, білік пен дағдылар жүйесі, тұлғаға қойылатын талаптар қарастырылады, біліктілігін жоғарылату институттарындағы дайындау және қайта дайындау тәжірибелері сипатталған. Сонымен қатар, білім беру менеджерлерін арнайы лурстар мен " Білім беруді басқару" мамандығы арқылы экономикалық бағытта дайындау мәселесі жөнінде алғашқы жұмыстар пайда болды (Н. Беляцкий, И.Д. Ладанов, Р.С. Каренов, Поль де Брюйн, В.Н. Чурматнеева, Д.Н. Бобрышев, В.Л. Мокряк, Н.А. Сакада, В.Н. Почтарук, Х. Зидентопф, З. Издевский, Е.Турей, Ю.Н. Голубева, Н.И. Боярко, З.Гельманова, З.Магрупова, Ю.А. Морозов, Ф.Ф. Аунапу, Ю.А. Розенбаум, Е. Голубчиков, С.И. Семенцов және т.б.). бірақ бұл жарыстарда басқару ғылыми-педагогикалық контекстен тыс түрлі аспектіде қарастырылған.
Менеджерлерді даярлау дәріс беру арқылы, практикалық және өзіндік сабақтар жүргізу арқылы жүзеге асады. Менеджментті дәстүрлі түрде оқыту-сенситивтік әлеуметтік-психологиялық тренингке бағытталған. Бұл тренингтің мақсаты-ұйымдардағы адамдар іс-әрекетінің мәселелерін және оны шешудің тимді жолдарын қарастыру; ұйымдасқан іс-әрекет аясындағы негізгі концепцияларды, шағын топтардың құрылымын, жұмыскерлерді ынталандыру, кикілжіңдерді шешу жолдарын, басқару стильдерін және т.б. зерттеу.
Дәстүрлі емес әдістер ( әлеуметтік-психологиялық тренинг, іскерлік және рөлдік ойындар, мәселелерді шешу, т.б.) менеджерлердің кәсіби іс-әрекеттерінің әр түрлі жақтарын модельдеуге мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасының мектептеріне менеджментті басқарудың моделі ретінде кіріктіру қалыптасқан басқару әдістерінің орнына жаңа прогрессивті және нәтижелі әдістердің келгенін көрсетті.
- иерархалықтың орнына сенім;
- бұйрықтың орнына сендіру;
- жағынудың орнына ынтымақтастық, бірлестік;
- басқарудың икемделуі, адамға ыңғайлануы.
Ежелгі құлдық Римдегі "Адам адамға - қасқыр" деген ұғымның орнына қазіргі демократиялы қоғамға сәйкес " Адам адамға - дос" деген ұғым келуі керек.
3 Тұтас білім беру жүйесі: мақсаты, принциптері, әдістері
Тұтас білім беру жүйесі бойынша басқару аспектілері:
- техникалық − технологиялық аспект нақты өндірістің даму деңгейін, әсіресе ондағы қолданылатын техника мен технологиялардың, өндіріс жағдайларының ерекшеліктерін ескеру қажеттілігін ұйғарады;
- ұйымдастырушылық - экономикалық аспект жұмыскердің саны мен құрамын, моральдық және материалдық ынталандыру, жұмыс уақытын пайдалану және т. б. с. с. қызметтерді жоспарлауға байланысты мәселелерді шешуге мүмкіндік береді;
- құқықтық аспект персоналмен жұмыс істеуде еңбек заңдылықтарын сақтау мәслелерін қарастырады;
- әлеуметтік - психологиялық аспект персоналды тәрбиелеу жән оқытуға байланысты мәселелерді қарастырады.
Басқару қағидалары - басқару функцияларын орындаудағы жетекшілер негізге алатын идеялар, заңдылықтар және мінез-құлқының тәртібі. Басқару менеджментінде негізгі қағидалар болып табылатындар:
- басқарудағы орталықтандыру мен отралықсыздандырудың ұтымды үйлесімі;
- басқарушылық шешімдерді қабылдауда өкілеттілікті ұтымды пайдалану;
- басқарудағы жеке басшылық пен алқалылықты дұрыс пайдалану;
- басқарудың ғылыми негізділігі;
- жоспарлаушылық, яғни ұйымның келекшектегі дамуының негізгі бағыттарын, мәселелерін, жоспарларын белгілеу;
- құқықтардың, міндеттемелердің және жауапкершіліктердің үйлесуі, яғни ұйымдағы әрбір адам нақты жұмыстармен қамтылады да, оның орындалуына жауап береді;
- мотивация, яғни менеджерлер марапаттау және жазалау жүйесін неғұрлым ұқыпты жүргізген сайын мотивация бағдарламасын тиімді орындап, ұйымның және жеке бастың мақсаттарына жету үшін әр адамның әрекетін (ояту);
- басқаруды демократизациялау - барлық қызметкерлердің ұжымды басқаруға қатысуы;
- персоналды басқару жүйесін дамытудың бағытын анықтайтын қағидалар;
- персоналды басқару жүйесін дамытудың бағытын анықтайтын қағидалар.
Персоналды басқарудың шартты қағидаларына персоналды басқару функцияларының қалыптасуы мен өндірістің мақсаты және өзгеру жағдайлары жатады.

№12 ДӘРІС.
ТАҚЫРЫБЫ: Менеджменттің басқару стильдері
ДӘРІСТІҢ ЖОСПАРЫ:
1.Басқару стильдерінің сипаттамасы
2.Стильдердің түсінігі мен мәні
Ұжымға басшылық ету процесінде, әлеуметтік-экономикалықтан басқа, әлеуметтік-психологиялық қатынас та қалыптасады. Бұл ең алдымен ұйымның әр түрлі статустары, иерархиялық құрылымдары (бip жұмыскердің екіншісіне бағынуы арқылы көрсетіледі) және жеке адамдар арасындағы қарым-қатынас, олардың әлеуметтік-психологиялық мазмұны, бipiн-6ipi мойындау, ықпал ету стиль мүдделі т. б. болып саналады. Басқарудың дұрыс стилін таңдай білу әлеуметтік-психологиялық проблеманың ең актуалдысы. Басқармадағы жұмыскерлердің шынайы мәдениетіне неғұрлым толық әрі түбегейлі баға басшы жұмысыныщ стилі бойынша жүзеге асады. Басқару қызметіндегі әpбip басшы тек өзіне ғана тән стильде қызмет міндетін орындайды. Адамдардың қарым-қатынасында, соның ішінде басқару функциясын жүзеге асыруда стильге ерекше мән беріледі. Честерфольд «стиль - ой дүниесі десе, Бью-фурон «стиль — адамның өзі», деп тұжырымдайды.
Бұл нақыл сөздердің дұрыстығын қазіргі жұмыс стилінің түciнiгi де дәлелдей түседі. Қaзipгi кезде стильді басшының басқару функциясын тиімді орындау мақсатында өзінің қармағындағыларға ықпал етyi бойынша бағалайды. Сонымен, басшылық стилінің мәні сол, басшы қандай әдістермен ұжымның қарқынды және творчестволықпен өзіне бекітілген жұмысты орындауына ықпал ете алатындығында, қармағындағылардың ic-әрекеті нәтижесінің қалай бақылайтындығында. Қабылдаған стиль ұжымда ерекше жағдай мен қарым-қатынас туғызады.Басшылық стилі тұрақтылығымен, амалдарды қайталауымен ерекшеленеді. Бірақ мұндай тұрақтылық салыстырмалы түрде, өйткені көптеген мамандардың бағалауынша стиль¬ге әдетте ырғақтылығы тән, олардың тұжырымдауынша «ең дұрыс басшылық — бұл ырғақтылық» және де «басшылық ете білу — бұл басшылық стилін өзгерте білу».
Басшы жұмысының стилі — оның басқару процесінде пайдаланатын тәсілдердің, амалдардың және ic-әрекеттерінің жиынтығы. Басшының стилі — бұл шешім қабылдау және қызметкерлерге тапсырма беру әдісі.
Басқару қызметкерлерінің мәдениеті әр түрлі қасиеттері бойынша көрініс тапса да, олардың мәдениетінің толық және нақты бағасын жұмыс істеу стиліне қарап беруге болады. Басқарушылық қызмет стилі дегеніміз - билік органдарының, қызметкерлерінің күнделікті қызметінде қолданатын әдіс –тәсілдер, құралдар жүйесі, бағынышты қызметкерлерге қатысты жүріс - тұрыс үлгici. Оның қоғамның басқа салаларындағы қызмет стилінен ерекшеліктері мемлекеттік-биліктік ерекшеліктерге сүйеніп, оны қолданумен байланысты болатын, нақтылай және толықтай нормативтік реттеліп отыратын, басқару әсерін қалыптастыруды және icкe асыруды мақсат тұтатын басқару қызметкерлерінің әлеуметтік белсендігімен айқындалады.
Мемлекеттік басқару стилі келесі элементтерден тұрады: Мемлекеттік билік органдарының мақсаттық, функционалдық және ұйымдық сипаттамалары; Басқару органдары кызметтерінің заңды түрде бекітілген және жүзеге асырылатын әдістері, процедуралары, нысандары; Қызметкерлердің жалпы мәдени, кәсіби және жеке қабілет денгейі. Басқарушылық қызмет стилі саяси режимдерге байланысты және соған сәйкес қалыптасады. Осыған орай ғылыми әдебиеттерде бірнеше басқару стилдері қарастырылған, атап айтқанда, директивті (эюмпилж, автократиялық, авторитарлық), демократиялық (ұжымдық, кооперативтік) жэне либералдық.
Басшылық СТИЛІ басқару тәсілмен белгілі бip ара-қатынаста және өзара әрекетте болады. Алайда олар бірдей ұғым емес.Басқару тәсілі — басқару iciн жүзеге асырудың жиынтық әдістері (амалдары), жұмыскерлер мен еңбек ұжымына мақсатты ықпал ету, басқару функциясын орындау процесінде олардың ic-әрекеттерін үйлестірудің қамтамасыз ету. Басшының дербес және жалпы стилі болады. Әpбip басшы¬ның дербес стилi бар, мұның өзi оның ic-әрекетінде көpiнiп, басқару аппаратының және бұл ұжымның жұмысына елеулі ықпал етеді. Дербес стиль нақты құбылыс — оны түгелдей, егжей-тегжейлі қайталауға болмайды.
Басшының дербес стилі алуан түрлі объективті факторлардың ықпалымен қалыптасады: Іс-әрекет сипаты; Басшы мен бағыныштылар арасындағы өзара байланысы;
Психологиялық касиеті; Орындау тәжірибе жағдайы; Басшы мен бағыныштының өзара қарым-қатынас жасауы; ұжымның ықпал ету нәтижесінде басшы стилі үнемі жетілдіріліп отырады. Стильдің қалыптасуы — бұл ұзаққа созылатын, күрделі мақсатты процесс. Әpбip басшы өзінде және өзінің қарамағындағыларда алуан сипатта тексерілген тәсілдер мен амалдар қолдана білyi тиіс. Стиль түрлері және олардың сипаттамалары
Басшының дербестігі көптеген iciнe қарай емес, қалай icтeйтіндігіне де орай сипатталады. Олардың жұмысын бақылай отырып мынаны анықтауға болады: басшы бip мәселенің өзін әр түрлі тәсілмен, өзінше шешеді.
Стиль дегеніміз әлеуметтгк құбылыс, өйткені, бipiншіден, онда басшының көзқарасы мен ceнiмi бейнеленеді, екіншіден ол түптеп келгенде жүйенің қалыпты жұмыс істеушінің ақырғы нәтижесін ойластырады. Басшы ұстанған стиль оның қарамағындарылардың, ұдайы назарында болып, олар мұны өзіне бағалап, өзінше қабылдайды. Әдетте, басшы стилі бүкіл жүйеге таралады, өйткені жұртшылық, оның жүріс-тұрысына,ісіне зер салады, соған еліктейді, содан үлгі-өнеге алуға, үйренуге талаптанады.
Басшыға ұжымның барлық мүшелерін қанағаттандыратын жұмыс стилін қалыптастыру oңайға түспейді. Бағыныштыларына ықпал етудің кейбір амалдары алуан түрлі бағалануы мүмкін. Егер 6ip басшы оларға сенім көрсету арқылы ықпал ететін болса, екіншісі «тиістісің», «міндеттісің» секілді кағиданы басшылыққа алады. Кейбір басшылар бағыныштыларына қатаң тәртіп орнатып, оларды eсiнeн «аулақ ұстайды» да, ұсак-түйек мәселеге дейін өзі шешеді. Енді бiр басшылардың eciгi әрқашанда ашық, оған кез келген мәселе туралы пікірлесуге, ұсыныс айтуға болады. Бip директор күн сайын бригадаларды аралап отырады, ал екіншісі біpeyi мұны қажет санамайды.
Басқару стилінің типі түбегейлі қалыптаспаған, сондықтанда отандық және шет елдің әдебиеттерде оның өзі түрліше жіктеледі. Мәселен, X. Кох (Германия) басшы стилін былайша бөледі:
1. Бip жақты автократтық стиль;
2.Билікті біркелкі қолдана отырып басқару стилі;
3. Өндіріс процесіне немесе тұтастай жұмыс процесіне бipкелкі қатыса отырып басқару;
4.Парламенттік сипаттары басқару стилі;
5. Бағыныштылар негізінен дербес, жоғары басшылардың тікелей қатысуынсыз-ақ әрекет ететін басқару стилі.
Автократтық және парламентарлық стильдер колайсыз деп саналады, өйткені алғашқысында бағыныштылар тарапынан ешқандай дербестігі болмайды, ал екіншінде жұмыс жоспарсыз жүргізіп, бағыныштылар мүлде дербес әрекет етеді.
Ең қолайлысы кооперативтік стиль— «жақсы ынтымақтастық», «ұйымдасып әрекет ету», қиын-қыстау жағдайда өзара бірлесе, ынтымақтаса отырып күш бipiктipy. Басшы жұмыскерлерді мұқият тыңдайды, олардың ұсыныс ескереді, нақты міндеттер қойып, шешімді жоспарлайды және қабыл¬дайды. Мұндай стильде қойылған міндеттер іскерлікпен орындалады, өйткені дәл осындай жағдайда қызметкерлер езге icкe қатыстымын деп есептейді. АҚШ-та мынадай стильдер белгілі (басқару жүйесі деп аталады):



  • Функцияны беру стилі;

  • Міндетті басқару;

  • Ерекшелеу тәсілмен басқару;

  • Жүйені ретке келтipy арқылы басқару.

Функцияны беру стиль әpбip қызметкерге, өзi басқара алатын нақты істі тапсыруды көздейді. Бұл қызметкер өзіне бекітілген іске толық жауап береді, ал оның бастығы басқару жауапкершілігін саналы түрде шектейді. «Міндетті белсенді басқару жүйесінде» басшы, мен бағы¬ныштылар алдағы міндеттерді бірлесіп қарастырады да, әpбip адамның міндет аясы белгіленген, нәтижесіне орай жауапкершілігі айқындалады.
«Ерекшелеу тәсілмен басқаруда» басшының міндеті өз қызметкерлерінің мүмкіндігі тиімді пайдалануына қолайлы жағдай туғызу болып саналады. Төменгі лауазымдағы қызметкерлер белгіленген еңбек нормасына және жұмыс нәтижесін бағалау критерийіне сәйкес көмек қажетін хабарлайды, ал көмек қажет бола қалса, қай уақытта екендігін мәлімдейді.
«Жүйені ретке келтіру арқылы басқаруда» белгіленген тәртіпті қатаң басшылыққа алу, жұмыс процестері мен еңбек тәсілдерінің шаруашылық-экономикалық қызметін жеңілдету көзделеді. Демек, басқару стилиінің жіктелуі алуан түрлі екендігін аңғарамыз, оның үстіне осы жіктеулердің қай-қайсысы болмасын басқарудың сан қырлы стильді толық қамтиды. Басшы стилін жіктеу нeгiзiнe, әдетте, басшы мен бағынышты аралығындағы қарым-қатынас сипаты алынады. Басшының жеке-дара ерекшеліктеріне, оның саяси, ұйымдық, педагогикалық, моральдық-этикалық, кәсіптік сапалары жатады. Басшылық стиль ерекшеліктері осы аталған компоненттердің (құрылым тармақтарының) қайсысы басым болатындығына байланысты. Практикада көбінесе басқарудың үш стилі кездеседі: либералдық, авторитарлық және демократтық.
Либеральдық стиль — мұндай жұмыс стилінде басшы ерек¬ше белсенділік танытпайды, iс-әрекетінде кездей соқтық басым жуйелілік болмайды. Мұндай типтегі басшылар принципсіз мәселелердің өзінде, өзінен жоғары қызметтегілерге қарайлайды.
Мұндай стилдегі басшы тәртіп бұзушыға қатаң талап қоймайды, карамағындағылардың білімінің төмендегеніне, жұмысты орындауына және еңбек тәртібіне онша мән бермейді.
Мәселелерді немқұрайлы талқылайды, ашық пікірлесуге сын-ескертпелерге бара бермейді. Мұндай басшы кез-келген келіспеушілікті жарамсыз құбылыс ретінде қабылдайды. Ұжымда мұндай басшының беделі онша болмайды, әрі кәсіпорын тиімді жұмыс iстeй алмайды. Соның салдарынан жауапсыздық,берекесіздік, тәртіптің бетімен кетуі орын алады. Либералдық стиль-басшының бағыныштылардың ic-әрекеттеріне араласпауымен сипатталады. Ол жауапкершіліктен қашқақтап, тіпті ұжым кызметінің ең күрделi мәселелерін шешуге де қатыспайды.
Авторитарлық стильдің бірі макиавеллизм деп аталады. Бұл стиль Николо Макиавеллидің құрметіне қойылған. 1532 жылы ол «Принц» кітабында, билеушіге ақырғы нәтижеге жету үшін амал таңдаудың қажеті жоқ, өйткені «мақсат талдау жасайды» деген идея ұсынды. Авторитарлық стильде шешімді бip адам кабылдайды, ол жарлық, бұйрық, түрінде келеді («менің айтқаным бойын¬ша icтe»). Бұйрық талқыланбайды, күштенуге хақын жоқ. Автократ бағыныштыларының ic-әрекетін өз жауапкершілігіне алады. Тек қажетті мәліметтер жөнінде ғана пікip алысып, өз жоспары туралы әңгіме қозғамайды. Мәліметті тым көп жинайтындықтан жұмыс басты болады.
Автократ басшылар сырттай бұйырып, үнемі жұмысты ойлайтын адам сияқты көрінеді, олардың жүзінде «жұмыс басталып, icкe үлкен жауапкершілік» сезінеді. Д. Браунның сипаттауынша «автократ, ескірген жылу жүйеде секілді қоршаған орта климатына, дәл мағынасында эмоционалдык, климатқа көңіл бөлмейді.
Мәжілістің көбінесе бағыныштыларына нұскау беру түрінде еткізеді. Өзінің карамағындағыларды жиі-жиі қатты сынайды. Ол ұжымдары кез келген бейресми топтарды қатаң айыптайды. ''Мұндай стиль, творчестволық. белсенділік туғызбайды. Дегенмен, мұндай стиль өмірінен келеді. Оның ӨЗI басшының жеке басының сапасына, немесе ол басқарып отырған ұжымның құрылымына байланысты. Егер басшы өз icін жетік білмесе, әрі кәсіби билік дәрежесі өзi басқарып отырған адамдардан төмен болса, онда ол авторитарлық стильді пайдалануға мәжбүр болады. Алайда, автократтардың барлығы бірдей біліксіз, білімді емес. Кейде ұжымға кәсіби білімі өте төмен адамдар жинақталады. Мұндай жағдайда тәжірибелі басшылардың өзi де авторитарлық стиль элементтерін қолдануына тура келеді. Авторитарлық стильдің алуан түрлі формасы болады: патриархалдық: барлық «жанұя мүшелері» басшыға бағынуы тиic, ал басшы бағыныштыларын әлі жетілмеген деп есептейді; харизматикалық (харизм—Құдай шапағаты): Лидерді ең көрнекті, дана деп есептейді, ал оның өзі бағыныштыларына еле қатал, аяусыз, әрі оларға қамқорлық жасауды қажет деп санамайды;
автократтық: жеке адамдардан гөpi институтқа (мемлекетке, кәсіпорынға) тән. Басшылықты аппараттағы бағынышты инстанциялар арқылы жүзеге асырып, жанама түрде автократтық, шешімді жүзеге асырады; бюрократтық, (төрешілік) — бұл туралы төменде толығырақ баяндалады.
Демократтық стильде (Батыста кооперативтік стиль деп аталады) мәселен көпшілік ұжымда талқыланып, сонда шешіледі, бұйрық та осындай талқылаудан кейін беріледі. Проблеманың көпшілік ұжымда шешіліп, сонан кейін бекітіледі (мадақтау және жазалау, қоғамдық өмip мәселелері, жұмысқа қабылдау және жұмыстан шығару т. б.).
Жұмыс барысында басшының беделі қалыртасады. Бедел тек лауазымдық жағдайымен ғана емес, сонымен бірге нақты біліммен, еңбекпен және адамдарға ұқыпты қатынаспен, түсінікпен келеді. Бедел (авторитет) – бұл белгілі әлеуметтік роль, онымен қоршағандарының белгілі үміттенулері байланысты.
- Басшы беделінің шарттары:
- Жаналық пен прогрессивтіктің және оларды өндіріске енгізу ынтасыныңғ болуы.
- Жұмыскерлік, дербестік және қайсарлық.
- Әділдік және принциптік
- Тапсырылған жұмысқа жауапкершілігі
- Сыйлау мен адамдарға деген әділдікті және талапты үйлестіру.
- Байсалдылық, шыдамдылық, өзін-өзі сынауы.
- Мәдениеттілік пен дұрыс басқару стилін меңгеру.
- Адамдарға сену, сенім арту.
- Беделділік шын болуы мүмкін, сонымен бірге өтірік те болуы мүмкін.
Өтірік беделдің қалыптасу жолдары:
- Ағайыншылық (тумалық, жерлестік) бедел. Мұндай бедел ұжымда «өзіміздікі» болуға, сенімге енуге ұмтылыс нәтижесінде қалыптасады. Ол (мұндай бедел) ұжымды түгелдей бағындыруға бағытталмайды.
- Әкімшілік бедел (коммуналдық бедел) – ол басшының жеке сапалық ерекшеліктеріне негізделген және құр әкімшілік стильді білдіреді.
- Сатып алу беделі – басшы өзін жақтайтын, тыңдайтын қызметкерлермен қоршауының нәтижесі.
- Қорқыту беделі – сын көзқарастарды, ойларды басу айтылғанды ешқандай ойсыз орындату жағдайын қалыптастыру.
- Басшыдан қорғану беделі - өзінің кәсіптік, мамандық деңгейінің нашарлығы байқалып қалатын жағдайлардан қашу, әр уақытта өзінің қимылдарын алдын-ала қорғау, барлығын жоғары басшылыққа аудару.
Басшы жұмысының стилі – оның басқару процесінде қолданатын сипаттық әдіс, тәсіл, амалдар жиынтығын білдіреді. Басшы стилі басқару әдістерімен белгілі бір қатынаста және байланыста болады. Басшы стилі – бұл шешім қабылдау және қызметкерлерге тапсырма беру әдісі. Бұл ұғымның ең әділ, дұрыс мағынасы мынандай: «Тәсіл мен стильді салыстыруға болады». Нота барлығына бірдей, алайда әрбір орындаушы шығарманы өзінше бейнелейді. Басшының дербес стилі алуан түрлі объективті факторлардың ықпалымен қалыптасады.
жеке стиль төмендегідей факторлар ықпалымен қалыптасады:
1. Өндірістік қимыл-қызмет сипаты және өндңрңстегі экономикалық жағдай.
2. Басшымен бағынышты арасындағы өзара қарым-қатынас.
3. Психологиялық қасиеттері
4. Атқару тәртібінің жағдайы
5. Ұжымның демократиялық және әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктері (жыныс-жас құрамы ұжымның, мамандық және атқарушы, т.б.)
Басшы стилі үнемі жетілдіріліп отырылуы тиіс.Стильдің қалыптаспауы – бұл ұзаққа созылатын, күрделі мақсатты процесс. Демократ басшы ұжымдағы мәселелер туралы, алда тұрған қиындықтар туралы қарамағындағыларға үнемі хабарлап оты-рады, ал өз атына айтылған сын-ескертпелерді дұрыс қабылдайды, бағыныштылармен қарым-қатынас жасауға тырысады, ең соңында, ол ешқашанда бағыныштыларына үстемдігін көрсетпейінше, ол ұжымның басшысы емес, соның 6ip мүшесі ретінде әрекет етеді.
Мұндай басшы жақсы ұйымдастырушы, ұсақ-түйекті елемейді, басты назарын түйінді міндеттерді шешуге шоғырландырады. Өінің қарамағындағыларды туындаған мәселелерді
шешуге баулиды, пікірімен санасады. Кейбір міндеттерді дербес шешеді. Шаруашылық қызметшдегі жауапкерліктерді карамағындағыларға ceніп тапсырады.
Демократиялық стильде - бағыныштыларға еркіндік беру арқылы, олардың белсенді түрде араласуы нәтижесінде шешімдер әзірленіп, қабылданады. Жұмысты орындауға қажетті алғышарттар жасалып, оның нәтижесі әділ бағаланады. Адамдармен сыйласымды қатынастар орнатылады Қарамағындағыларға нақты міндеттер, нұскаулар берел тиістi жерінде мадақтай да, жазалай да бітеді. Жұмыс тәсілін (өзiнiкiн және басқалардың) әдісін бағалайды. Өзiнe-өзi жұмысты құлшына істейді, құрмет пен қошемет күтпейді мұндай жағдай ұжымда белсенділік, творчестволық ахуал, ұйымшылдық, татулық, ауызбіршілік туғызады. Аталып кеткен стильдерден басқа әркім нені және қалай icтeгici келсе өз бетінше орындайтын анархиялық стиль; белгілі 6ip шараны орындау, атқару кезінде ғана аса белсенділік танытатын, келесі жағдайларға дейін салғыртсу, әрекетсіздік білдірілетін кампаниялық стиль (кампанейский), көбінесе бұйрыққа, қызметтік тәуелділікке негізделіп, дөрекі психологиялық қысым жасалатын, epiктiлiк стиль түрлері бeлгiлi. Сонымен қатар нормативті, яғни көпшілік мойындаған, қоғам қолдайтын жалпы ортақ стильді, нақтылы басқару қызметінің жағдайларына, түрлерге және қызметкерлердің қабілетңне байланысты қалыптасатын жеке стильдері де атауға болады.

№13ДӘРІС.


ТАҚЫРЫБЫ: Мектепішілік бақылау басқару іс –әрекетін түзету амалы ретінде
ДӘРІСТІҢ ЖОСПАРЫ:
1. Басқару, мектепішілік басқару және мектепшілік менеджмент
2. Жеке билік пен басқарудың біртұтастығы
Педагогика ғылым мен тәжірибеде тұтас педагогикалық процесті басқару ғылыми тұрғыдан қарастырып, оған қатаң ғылыми негізделген сипат беруге деген ұмтылыс күшейе түсуде. Шындығында басқару тек техникалық және өндірістік процестерге ғана емес, сонымен бірге педагогика сияқты күрделі әлеуметтік жүйе үшін де қажет.
Жалпы басқару дегенді — шешім қабылдауға бағытталған, белгіленген мақсатқа сәйкес басқару нысанын ұйымдастыру, қадағалау, реттеу, алынған шынайы ақпарат негізінде талдау жасап, нәтижесінің қорытын-дысын шығару әрекеті деп түсіндіруге болады. Басқару нысаны биологиялық, техникалық, әлеуметтік жүйелер болуы мүмкін. Әлеуметтік жүйенің бірі ауыл, аудан, облыс, мемлекет көлемін қамтитын білім беру жүйесі деп білеміз. Бұл жерде білім жүйесі ретінде ҚР Білім және ғылым министрлігі, облыстық білім департаменттері, аудандық білім бөлімдерін атаймыз. Ал орта мектеп күрделі қозғалыстағы әлеуметтік жүйе ретіндегі мектеп-ішілік басқарудың нысаны болады. Біз мектепті басқару немесе оның компоненттері туралы айтқанда олардың жалпы жүйе — орта мектепті басқарудың бөліктері ретінде қарастырамыз. Ол бөліктерге тұтас педагогикалық, сынып сабақ жүйесі, мектеп тәрбие жұмысының жүйесі, оқушыларға эстетикалық тәрбие, кәсіптік бағдар беру жүйесі және т.б. 
Мектепішілік басқару дегеніміз біртұтас педагогика-лық процеске қатыстылардың барынша жоғары нәтижеге жетуді көздеген мақсатты, сапалы өзара әрекеттесуі. Біртұтас педагогикалық процеске қатысушылардың өзара әрекеті мынадай бірізді, өзара байланысты әрекеттер мен қызметтердің тізбегінен тұрады, олар: педагогикалық талдау, мақсат қою және жоспарлау, ұйымдастыру, бақылау, реттеу және түзету. Мектепішілік басқарудың дәстүрлі ұғымдарын жаңа ұғымдар алмастыруда. Мысалы, »ықпал ету» ұғымының орнына »өзара әрекеттесу», »ынтымақтасу», »рефлексивті басқару» ұғымдары қолданылуда. Сол сияқты мектепті басқару теориясы мектепішілік менеджмент теориясымен толығуда. Менеджмент теория-сы басшы қызметінің өзара құрметке, қарамағындағы қызметкерлерге сенім білдіруді, олардың табысты еңбек етуіне қолайлы жағдай туғызуымен ерекшеленеді. Менеджменттің осы қыры мектепшілік басқару теориясын одан ары байыта түскен. 
Мемлекеттік басқарудың негізгі белгілері
Қазіргі заманың білім жүйесінің басты ерекшелік-терінің бірі — мемлекеттік басқарудан мемлекеттік-қоғамдық басқаруға өту. Білім беруді мемлекеттік-қоғамдық басқарудың негізгі идеясы
- білім проблема-ларын шешуде мемлекет пен жұртшылықтың күш-қуатын біріктіру, мұғалімдер, оқушылар мен ата-аналарға оқу процесінің мазмұны мен түрін ұйымдастыру әдістерін және білім беру мекемелерін таңдауға барынша кең құқық пен еркіндік беру.
Білім беру жүйесінің мемлекеттік сипаты елде »Білім туралы» заң негізінде бірыңғай мемлекеттік саясат жүргізілуімен ерекшеленеді. Заң аясында Қазақстан Республикасының білім саласына басымдық берілген, яғни еліміздің әлеуметтік-экономикалық, саяси, халықаралық салаларындағы жетістіктері білім саласындағы жетістік-терімен байланыстырылады. Білім саласының басымды-лығы білім жүйесінің материалдық, қаржылық мәселелерін бірінші кезекте шешуді талап етеді.
Сонымен бірге білім беруді басқарудың мемлекеттік сипаты »Білім туралы» заңда белгіленген мемлекеттік саясат принциптерін мынадай бағыттарымен де айқындайды:
- білім берудің гуманистік сипаты, жалпы адамзаттық құндылықтардың, адам өмірі мен денсаулығын, жеке тұлға бостандығының басымдылығы. Азаматтық пен Отанға деген сүйіспеншілікке тәрбиелеу;
-республикадағы мәдени және білім беру кеңістігінің біртұтастығы, аз ұлттардың білім беру жүйесінің қорғалуы;
- білімнің жалпыға бірдейлігі, білім беру жүйесінің дайындығы, даму деңгейі мен ерекшеліктеріне бейімдел-гіштігі;
- білім жүйесінің еркіндігі мен көптүрлілігі;
- білім беруді басқарудың демократиялық, мемлекеттік қоғамдық сипаты. Білім беру мекемелерінің дербестігі.
Білім беруді басқарудың жергілікті органдары мемлекеттік саясатын мемлекеттік білім стандартарын сақтау арқылы іске асырады. Білім стандарты оқу бағдар-ламасының міндеті минимумы мен оқушылар жүктеме-сінің максимум көлемін және бітірушілерге қойылатын талап деңгейін қамтиды. Білім беруді басқару органдары-ның міндеті білім алуды формальді түрде қамтамасыз етумен шектелмейді, ол сонымен бірге жеке тұлғаның өзін-өзі айқындалуына қолайлы жағдай туғызады. Білім беру саласында мемлекеттік саясатты дәйекті іске асыру үшін білім беруді басқарудың мемлекеттік органдары құрылады. Олар республикалық, облыстық, қалалық және аудандық басқару мекемелері.
Мемлекеттік басқару органдары — білім және ғылым министрлігі, облыстық білім департаменттері өздерінің компетенциясы шеңберінде білім берудің мақсат бағдарламаларын жасайды және іске асырады; мемлекеттік білім стандарттарын жасап, білім туралы құжаттардың баламаларын (постификация) айқындайды; білім мекеме-лерін қаржыландырады және т.б. көптеген мәселелерді шешеді. Қазіргі жағдайда білім беруді басқару жұйесін орталықсыздандыру (дезентрализация) процесі жүреді. Оның мәні жоғарғы басқару органдарының бірқатар функциясын жергілікті органдарға беру. Бұл жерде респуб-ликалық органдар стратегиялық бағыттарды талдап жасаумен айналысса, жергілікті органдар нақты қаржылық, кад-рлық, материалдық және ұйымдастырушылық мәселе-лермен айналысуы тиіс. 
Қоғамдық басқарудың негізгі белгілері
Мемлекеттік басқару органдарымен қатар қоғамдық басқару органдары да құрылады. Оның құрамына мұғалімдер мен оқушылар ұжымы, ата-аналар мен жұрт-шылық өкілдері енеді. Олардың басқаруға қатысатындары мектеп ұжымында ғылыми ізденіс атмосферасын және қолайлы психологиялық климат қалыптастыруға алғы- шарт қалайды. Білім беруді басқарудың қоғамдық сипатының нақты көрінісі — мектеп кеңесі сияқты ұжымдық басқару органдарының қызметінен танылады. Кеңес жұмысының мазмұны мен қызметі мемлекеттік нормативтік құжаттарымен айқындалады. Мектептің ең жоғарғы басқару органы жылда бір рет өткізілетін конференция болып есептеледі. Оның өкілеттігі өте кең; жалпы мектептік конференция мектеп кеңесін, оның төрағасын сайлайды, олардың қызметінің мерзімін белгілейді. Әрбір оқу орны конференцияда оқу орнының жарғысын қабылдап, нақты жағдайға қарай оқу орнының дамуын, оның міндеттері мен мақсаттарын белгілейді. Сондықтан да бір мектептің Жарғысы екінші мектептікінен өзгеше болуы мүмкін. Мектеп кеңесі алқалы орган болғандықтан дамудың негізгі бағыттарын, оқу-тәрбие процесінің сапасын көтеру шараларын белгілейді. Сонымен бірге мектеп кеңесі оқу орнының жұмыс бағыттары бойынша тұрақты комиссия, штаб құрып, олардың құқықтары мен міндеттерін өкілеттік шегін белгілейді. Ал, конференцияға шешуші дауыспен орталау және жоғары сынып оқушылары, мұғалімдер, оқу орнының басқа да қызметкерлері, ата-аналар, жұртшылық өкілдері сайланады. Конференциялар аралығында жоғары басты органның рөлі мектеп кеңесіне беріледі.
Мектеп кеңесінің қызметі мынадай негізгі бағыт-тарда іске асады:

  • конференция шешімдерін іске асыруды ұйымдастырады;

  • мемлекеттік және қоғамдық органдар оқушылардың мүддесіне қатысты мәселе қарастырғанда ата-аналармен бірге оқушылардың әлеуметтік қорғалуын қамтамасыз етеді;

  • бірінші сыныпқа оқушылар қабылданғанда олардың жасын, оқу түрін белгілейді.

  • бюджет шығындардың есебін талқылайды, оқу орнының жеке қорын қалыптастырады, оқу орнының бюджеттік және бюджеттен тыс қаржысын жұмсауының негізгі бағыттарын айқындайды;

  • Мектеп директорының, оның орынбасарларының, жекелеген мұғалімдердің есептерін тыңдайды;

  • Мектеп әкімшілігі және жұртшылық өкілдерімен бірігіп ата-аналарға педагогикалық білім беруге жағдай туғызады.

Жұртшылық немесе ата-аналар өкілдерінің бірі бас-қаратын мектеп кеңесі мектеп әкімшілігі және қоғамдық ұйымдармен тығыз бірлікте жұмыс жүргізеді. Кеңестің шешімі ата-аналарға хабарланады. Әрине, кеңес шешімі оған қатысқандардың үштен екісі қоштап дауыс бергенде заңдық күші бар деп есептеледі. Білім беруді басқарудың қоғамдық сипатының арта түсуі білім жүйесін мемлекетсіздендіру және білім мекеме-лерін диверсификациялаудан көрінеді. Мемлекетсіздендірудің мәні мемлекеттік білім беру жүйесімен бірге мемлекеттік емес білім мекемелерінің де құрылуын аңғартады. Олар мемлекеттік ақпарат құралына енбейді, мұғалімдер мен тәрбиешілер, оқушылар мен ата-аналар өздерінің жеке мүдделері, аймақтық, ұлттық, кәсіптік, діни бірлестіктің, топтың мүддесіне жұмыс жасайды. Ал диверсификация (латын тілінен алғанда -көптүрлілік, дамудың жан-жақтылығы) бір мезгілде білім беру мекемелерінің бірнеше типінің қатар дамуы. Мысалы, гимназия, лицей, колледж, жекелеген пәндерді тереңдетіп оқытатын, мемлекеттік емес білім беру мекемесінің бірқатар ерекшеліктері болады. Ондай мекемені басқару тікелей оның құрылтайшысы немесе сол құрылтайшы тағайындаған қамқоршылар кеңесі іске асырады. Мемлекеттік емес білім мекемелерінің қамқоршылар кеңесінің өкілеттілігі, басқару құрылымы, мекеменің басшысын сайлау, тағайындау тәртібін айқындайтын өз жарғысы болады.
Педагогикалық жүйені басқарудың жалпы қағидалары
Кез келген әрекет, соның ішінде басқару әрекеті де ұйымдастырушы мен басшылық жасаудың барлық функцияларын іске асыруда басшылыққа алатын бірқатар қағидаларды сақтауға негізделеді. Ол қағидалар мақсат қою және жоспарластыру, ұйымдастыру, бақылау және т. б. топтастырылады. Ал басқару қағидалары басқару заңдылығының бейнелену және нақты іске асуын танытады. Мектепішілік менеджменттің негізгі заңдылығы талдағыштық, мақсатқа сәйкестік, ізгілік, басқарудағы демократиялық және мектеп түрлі басқару қызметіне дейін болуы сияқты компоненттерді қамтиды. Осы заңдылықттардан мектеп директорының, менеджердің оқу жүйесін басқарудағы басшылыққа алатын негізгі қағида-лары туындайды. Сонымен негізгі қағидаларға мыналар жатады: педагогикалық жүйені демократизациялау және ізгілеу; орталықтандыру және орталықсыздандырудың парасатты үйлесімі; жеке билік пен алқалы биліктің бірлігі; педагогикалық жүйені басқару ақпараттарының объективтілігі және толықтылығы.
Педагогикалық жүйені басқаруды демократияландыру және ізгілендіру
Мектепшілік басқару ең алдымен басшылардың, мұғалімдер, оқушылар мен ата-аналардың бастамашылығы мен өздігінен жұмыс жасай алуын дамытуға бағытталады. Бұл жағдай тек қана шешім қабылдау мен талқылаудың бүкпесіз, ашық жүргізгенде ғана мүмкін. Мектеп басшы-ларын сайлау, педагогикалық кадрларды байқау және контракт негізінде қабылдаудың жүйесі — мектептегі демократияның бастауы. Сол сияқты мектепті басқарудағы жариялылық ақпараттың ашықтығы және түсініктілігіне негізделелді. Мектептің алдында тұрған міндетті, оның қиындығын жете сезінген әрбір мүғалім оған бей-жай қарамайды. Мектеп әкімшілігінің, мектеп кеңесінің тұрақты түрде есеп беріп отыруы оны талқылауға және шешім қабылдауға мұғалімдер мен оқушыларды қатыс-тыруы мектеп өмірінде демократияның орнығуына негіз қалайды.
Басқарудың жүйелілігі мен тұтастығы
Педагогикалық процесті басқару жүйесінің табиғатын түсіну, басқаруға қолайлы алғышарт жасайды. Мектептегі басқаруды жүйелілік ыңғайының бірінші белгісі — мектепті жүйе ретінде танып, оның негізгі белгілерінен құралатын осы жүйенің тұтастығын көре білу. Екінші белгі мектептің құрылымы болып табылады. Жүйенің құрылымы қалай болса мектептің байланыстары мен қатынастарының дамуы соған тікелей байланысты болмақ. Жүйенің үшінші компоненті оның өзіндік ерекшеліктері мен сипаттарынан туындайды. Дегенмен олардың өзара әрекеттесуі арқылы жүйенің жаңа сапасы қалыптасады. Компоненттердің тұрақты түрде өзара жақындауға ұмтылуы жүйенің тұтастығын айқындайды. Мектепті басқаруда жүйенің төртінші ерекшелігі — оның қоршаған ортамен тығыз және өзгеше байланыстылығын естен шығармаған жөн. Мектеп пен қоршаған ортаның әрекеттесуі екі формада көрінеді. Бірінші жағдайда мектеп өз әрекетін сыртқы ортаға бейімдесе, екінші жағдайда мектеп өз мақсаттарына жету үшін ортаны өзіне бағындырады.
Мектепті басқарудағы жүйелілік пен тұстастық мектептің басшысы мен ұжымының басқару қызмет-терінің өзара байланысы мен өзара әрекеттесуін де қарас-тырады. Бұл қағиданы іске асыруда біржақтылыққа жол бермеуге болмайды. Осы қағида арқылы басқару қызметі-нің бірізділігін, қисындылығын, өзара пайдалылығын, оның барлық қызметінің де бірдей маңыздылығын аңғарамыз.
Орталықтандыру мен орталықсыздандырудың парасатты үйлесуі
Мектеп және педагогика тарихы шамадан тыс орталықтандырудың әкімшілік басқаруды күшейтуге әкеліп соғатындындығына талай рет көз жеткізді. Басқаруды орталықтандыру төменгі буындағы жетек-шілердің, мұғалімдер мен оқушылардың бастамалығын шектеп, оларды өздерінің қатысуынсыз қабылдаған шешімдерді жай ғана орындаушыларға айналдырады. Біржақты орталықтандыру жағдайында басқару қызметінің қосарлануы, уақыт шығыны басшы мен орындаушы-лардың жұмыс бастылығы сөзсіз орындаушылардың жұмыс бастылығы орын алады.
Соған сәйкес орталықсыздандыруға шамадан тыс мән беру педагогикалық жүйе қызметінің тиімділігін төмендетеді. Орталықтандыруды орталықсыздандыруға пайдасына жығып беру тұтастай басқару мен әкімшіліктің рөлін төмендетіп, басқарудың талдамалық және қадағалаушылық қызметін жояды. Мектеп тәжірибесі көрсетіп отырғандай демократиялық ойындар және орталықсыздандыруға әсуестенушілік ұжымының қызметі мен өміріне елеулі нұқсан келтіріп, педагогикалық ұжымда түсініспеушілік пен жанжалға негіз болып, әкімшілік пен қоғамдық басқару орындарының бір-біріне қарсы тұруына жол берді.
Сондықтан да мектепшілік басқаруды қамтамасыз етуде орталықтандыру мен орталықсыздандыруды үйлестіру әкімшілік және қоғамдық органдар басшыларына бүкіл мектеп ұйымының мүддесін ескеріп, кәсіптік деңгейде шешім қабылдауға мүмкіндік беріп, педагогика-лық жүйенің барлық құрылымдық бөлімдердің қызметін жоғары деңгейге көтеруге жағдай туғызады.
Бұл қағиданы іске асыру педагогикалық жүйені басқаруда субъективтілікке, билеп-төстеушілікке жол бермеуге бағытталады. Басқару қызметінде әріптестердің тәжірибесі мен біліміне сүйеніп, оларды талдамалар жасау мен шешім қабылдауға қатыстыру, әр түрлі көзқарас-тарды салыстыра отырып оңтайлы шешім қабылдаудың маңызы зор. Оның үстіне алқалық шешім ұжымның әрбір мүшесінің тапсырылған міндетке жеке жауапкершілігін жоққа шығармайды. Басқарудағы жеке билік тәртіпті қамтамасыз етіп, педагогикалық процеске қатысушылардың өкілеттілігін айыптауды және оны қатаң сақтауды қамтамасыз етеді. Егер алқалы билік қабылданған шешімді іске асыру кезеңінде белгілі бір шешім қабылдаса, бұл өте маңызды.
Педагогикалық жүйе басшысының жеке билігін билеп төстеуді, беделді алға салу емес, ол терең педагогика-лық бітім мен тұлғаның және әлеуметтік психологияны жете меңгеру, оқушы, мұғалім, ата-ананың дербес-психологиялық ерекшеліктерін жіті есепке алуға негіз-деледі. Басқарудағы жеке мен алқалы билік біртұтастығы-ның көрінісі. Жеке билік шешімді орындауда жеделдігімен ерекшеленсе, алқалы билік біршама »бәсеңдігімен» ерекшеленеді. Сондықтан да тактикалық әрекеттерді айқындағанда жеке билікке, ал стратегияны талдап жасағанда алқалы билікке арқа сүйенген дұрыс болмақ.
Бұл принцип оқу-тәрбие процесін басқаруда қоғам-дық негізде жұмыс істейтін түрлі комиссиялар мен кеңестердің қызметінен көрініс табады. Әсіресе ұжымдық ізденіс пен қабылданған шешімге жеке жауапкершілік қажет болатын съезд, слет, конференциялардың жұмысы осы қағиданы қатаң басшылыққа алады. Білім беруді басқарудың мемлекеттік-қоғамдық сипаты орталықта және жергілікті жерлерде бұл қағиданың күнделікті практикада орнығуына қолайлы жағдай туғызады.
Педагогикалық жүйені басқарудағы ақпараттардың объективтілігі және толықтылығы Педагогикалық жүйені басқару тиімділігі едәуір дәрежеде қажетті және толық ақпараттың болуына байланысты. Ақпараттың объективтілігі және толықтығы ақпараты талдау және өңдеудегі асығыстыққа, дерексіз-дікке қарсы қойылады. Әлеуметтік педагогикалық әдебиетте ақпарат педагог пен тәрбиеленушінің арасындағы байланыс құралы ретінде, кейде жүйе мен қоршаған орта туралы мағлұматтар жиынтығы ретінде қарастырылады.
Басқаруда ақпаратты пайдаланудың қиындығы оның тым көптігінен немесе тым аздығынан туындайды. Мектепішілік басқаруда ақпаратты біржақты қарастыруға болмайды. Ақпараттың аздығы да, көптігі де шешім қабылдауға, оны іске асыруды реттеуге кедергі жасайды. Әдетте педагогикалық жүйедегі ақпараттың жетістіктері тәрбиелік қызмет саласынан байқалады. Ал оқу тәрбие процесінде тұлға дамудың бағыттары, оның оқу және оқудан тыс әрекеті, мінезі мен даму ерекшеліктері туралы да ақпараттар жетіспей жатады. Мектепішілік ақпаратпен айналысқан адам оны жинау, өңдеу сақтау және қолданудың әдістерін жете білуі тиіс. Мектеп басшысы, менеджер өз қызметіне бақылау, анкета жүргізу, тестілеу, нұсқаулық және әдістемелік материалдармен жұмыс жасау жиі қолданылады. Техника-лық құралдарды және компьютерлендірудің нәтижесінде материал жинау, оны өңдеудің мерзімі едәуір қысқарды. Қазіргі мектеп басшысының міндеті — мектепішілік ақпараттық басқару технологиясын жасап, енгізу. Ол технологиияны басшымен бірге мұғалімдер де пайдалана алуы тиіс.
Педагогикалық жұйені басқаруда кез келген ақпарат маңызды, әсіресе жүйенің оңтайлы жұмыс жүргізу үшін қажетті басқару ақпаратының маңызы ерекше. Түрлі белігілеріне қарап басқару ақпаратын былай топтастыруға болады: уақыты бойынша — күнделікті, айлық, тоқсандық, жылдық; басқару қызметіне қарай — талдамалық, баға беруші, конструктивті, ұйымдық; жиналған мәлімет көзіне қарай — мектепішілік, ведомстволық, ведомстводан тыс; мақсатты пайдалануы бойынша — директивалық, таныстырушылық, кепілдемелік және т.б.
№14 ДӘРІС.
ТАҚЫРЫБЫ:
Мектептегі педагогикалық жүйенің даму жағдайы
ДӘРІСТІҢ ЖОСПАРЫ:
1. Осы заман мектебіндегі ғылыми басқарым мəні 
2. Басқару қызметтері, əдістері жəне формалары 
Күрделі педагогикалық жүйе ретінде танылған осы заман мектебін басқару əрбір басшыдан біртұтас басқару жүйесін түзіп, оны даму жолына бағыттауда жоғары ғылыми дайындықты талап етеді. Бұл үшін түрлі деңгейдегі мектеп жетекшілері төмендегілерді білуі міндетті: 
- мектеп түрі мен мақсаты; 
- ақпараттық жабдықталуы( оқушылар қызығулары мен мүмкіндіктері , ата-аналар тапсырыстары); 
- мамандар, материалдық-техникалық, психологиялық жағдайлар (анықталған қажеттіктерді қамтамасыз ету үшін); 
- оқу жоспарының мектептік баламасы; 
- оқу жүйесі жеке-дара, сынып-сабақтық, дəрісбаян-тəжірибелік, мектептің əрқилы сатылары мен оқушы топтарына арналған циклды-ағымдық жəне т.б.); 
- оқу-тəрбие жұмыстарын ұйымдастырудың мерзімдік тəртібі (бес-алты күндік, апта, түске дейінгі не күннің екінші жартысында); 
- мектептің белгілеген мақсаттарға жетудегі басты шарттары (мамандар, материалды-техникалық, қаржылық, ғылыми-əдістемелік, əлеуметтік-психологиялық). 
Педагогикалық жүйе ретінде мектепті басқару барысында, бір жағынан, оның тұтастығын сақтауға, екінші жағынан- ондағы жүйе бірліктерінің əрекеттеріне ықпал жасаумен оларды өзгертіп, реттеуге мүмкіндік беруі қажет. Педагогикалық жүйенің өзіндік қызметтері қоғам қажетінен туындаған мақсаттардың дəл мезетінде орындалып баруына бағытталуы қажет. Мақсаттар мектептің педагогикалық жүйесінің мазмұнын айқындайды, ал сол мазмұнның іске асырылуы, өз кезегінде көптеген , əрқилы əдістер мен формаларды ойластыруды керек етеді. 
Мектептегі педагогикалық жүйенің негізгі құрылымдық бірліктерін анықтайтын жағдаяттар – педагогикалық ұжым жəне оның басшыларының қызметтік іс-əрекеттері (В.А.Сластенин). Мектептердің көбі төрт деңгейлі басқару құрылымын қолдануда: 
Бірінші деңгей- мемлекеттік орган бекіткен не ұжым сайлаған мектеп директоры; мектеп кеңесі, оқушылар комитеті, қоғамдық бірлестіктер басшылары. Бұл деңгейде мектептің стратегиялық даму бағыты анықталады. 
Екінші деңгей- мектеп директорының орынбасарлары, мектеп психологы; əлеуметтік педагог, қоғамдық пайдалы еңбек ұйымдастыруға жауапкер, əкімшілік-шаруашылық бойынша директор көмекшісі; өзіндік басқаруға қатысты органдар мен бірлестіктер басшылары. 
Үшінші деңгей- оқу барысында жəне оқудан тыс білім-тəрбие жұмыстарына байланысты оқушыларға басшылық қызметтерді атқарушы мұғалімдер, тəрбиешілер, сынып жетекшілері. Бұл деңгейге қоғамдық басқару органдары мен өзіндік басқару, қосымша білім беру мекемелерімен байланыс жүргізуші педагогтарды да енгізуге болады. 
Төртінші деңгей- сыныптық жəне жалпы мектептік өзіндік басқару қызметтері тапсырылған оқушылар. Бұл деңгейдің назарға алынуы мұғалімдер мен оқушылар арасындағы қатынастың «субъект-субъектті» сипатын баса танытады. Мұндай қатынаста оқушы өзара ықпал нысаны болумен бірге өз дамуының қозғаушы күші – субъект ролін де атқарады. 
Сатысына қарай əрбір басқару субъекті бір уақытта жоғары деңгейлі басқарудың объекті – нысаны болып есептеледі. 
Басқарымды жүйеде оқушылар ұжымы маңызды орынға ие. Бұл ұжымда басқару екі деңгейде жүргізіледі: біріншісі- жалпы мектептік жəне сынып ұжымы; екіншісі- оқушылардың қоғамдық ұйымдары, спорттық бөлімдер, шығармашыл бірлестіктер, үйірмелер, оқу-үйрену топтары (бригадалары) жəне т.б. Педагогикалық жəне оқушылар ұжымдарының өзара бірлестік іс-əрекеттері Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы мен жалпы білім беруші мекемелер Жарғысы негізінде реттеліп барады. 
Басқару қызметтері, əдістері жəне формалары 
Басқару іс-əрекеттері процесінде төмендегідей қызметтер орындалады: 
- мақсаттар айқындау (бүкіл жүйенің, сонымен бірге əр кезеңінің соңғы нəтижесін болжастырып, ой-санада нақтылау); 
- жоспарлау (мектеп жұмыстарының барша бағыттары бойынша ұзақты болашақ пен əр жылға жоспар түзу); 
- ұйымдастыру (қызметтік міндеттерді сауатты бөлістіру жəне бағыну мен жауапкершілік жүйесін қалыптастыру); 
- реттеу (қабылданған шешімдерді іске асыру мақсатында əрқилы бағыттағы түрлі қызмет жүйелерінің іс-əрекеттерін үйлестіру); 
- ынталандыру (шығармашылық істерге, ғылыми-зерттеу жұмыстарына, инновациялық жобаларға қатыстыру үшін жағдайлар жасау; мұғалімдердің рухани бірлік сезімін қалыптастыру, олардың əлеуметтік белсенділігіне дем беру; жетістіктеріне орай бағалау жəне мадақтау); 
- қадағалау (талдау жəне жаңа міндеттерді белгілеу үшін көзделген жоспарлардың орындалуы жөнінде уақтылы ақпараттар алып тұру); 
- педагогикалық талдау (оқу процесін, тəрбие жұмыстарын, білім мекемесінің материалдық қорын, қаржы-экономикалық жағдайын педагогикалық мамандар мен тəрбиеленушілер құрамын жетілдіруге байланысты зерттеулер жəне талдаулар, нақты қорытындылар жасап, ұсыныстар беру). 
Жоғарыда аталған қызметтер жөнін талдау арқылы басқару мазмұнын екі жікке келтіруге болады: 1) ұйымдастыру- бақылау жұмыстары (басқарымдағылардың іс-əрекеттеріне жетекшілік: тапсырма беру, талаптар қою, күштерін біріктіру, жұмыс барысын қадағалау, марапаттау жəне т.б.) жəне 2) басқарушылар іс-əрекеттері (мақсаттар айқындау, ынталандыру, қаржы көздерін табу, ұжым құрылымын жүйелеу, іс-əрекеттердің технологиялық негізін қалау). 
Педагогикалық басқару əдістері көзделген мақсаттарға жету жəне басқару қызметтерін іске асыру құралдары ретінде қарастырылады. Басқару əдістерінің негізгі топтары төмендегідей: 
- педагогикалық қызметкерлерді экономикалық тұрғыдан қызықтыру (еңбек саны жəне сапасына орай, категориялары мен атақ-дəрежелеріне сəйкес жалақы беру); 
- əкімшілік – ұйымдастыру əдістері (орындаушылар қызметтерінің шек-өлшемін белгілеу, көрсетпелер, нұсқаулар, бұйрықтар беру жəне т.б.); 
- психологиялық – педагогикалық ықпал жасау (кеңес, өтініш, тілек білдіру, алғыстар жариялау) жəне əсерлендіру (шуақты психологиялық климат қалыптастыру, шығармашылық пен ынталылық сезімдерін көтеру, білім мекемесінің əлеуметтік даму болашағы жөніндегі болжамдармен таныстыру); 
- қоғамдық ықпалдарды пайдалану (педагогтар мен оқушыларды білім мекемесін басқаруға араластыру); 
- қоғамдық əсер əдістері (ұжымда демократияны нығайтып, басқалармен қатынаста шыдамдылық сақтау, мекеме қызметкерлерінің беделі мен мəртебесін ұлықтау). 
Соңғы жылдары мектепте психологиялық қызметтің қалыптасуымен жаңа басқару əдістері пайда бола бастады. Оқу-тəрбие ақпараттарымен жұмыс жүргізуші қызметкер оларды жинау, өңдеу, сақтау жəне пайдалану тəсілдерін жақсы білгені жөн. Мектеп басшысы, менеджер өз қызметінде бақылау, анкетті сауалнама жүргізу, тестілеу, нұсқау жəне əдістемелік материалдармен жұмыс жасау əдістерін белсенді қолдана білуі шарт. Мектеп əкімшілігінің күш-қуаты басқарудың мектепішілік ақпараттық технологиясын нақтылап, тəжірибеге ендіруге жұмсалуы тиіс. Бұл технологиялар басшыларға да, əр мұғалімге де таныс болуы міндетті. 
Басқаруды ұйымдастыру формалары əрқилы құрылым жəне бағыттарда болуы мүмкін: нұсқау-əдістемелік, теориялық семинар, оқушылар ұжымының отырыстары, педагогикалық кеңестер, əдістемелік бірлестіктер, ұстаздық, мектеп конференциялары, педагогикалық оқулар, ата-аналарды педагогикалық жаппай сауаттандыру. Əлеуметтік –психологиялық əдістерді іске асыру формалары мектептің ішкі тəртіп Ережелерінде көрсетіледі немесе мектеп Жарғысына ендіріледі. 
Сонымен, мектеп басқарымын ұйымдастырудағы маңызды жағдай – педагогикалық басқару жүйесінің қалыпты күйге келіп, əрекетшеңдік жағдайында болуы жəне оны іске асыру жолдарын əрбір басшының жіті білуі. 
№ 15.ДӘРІС.
ТАҚЫРЫБЫ: Мектеп басқарудағы демократиялық және гуманистік (адамгершілік) бағыттар
ДӘРІСТІҢ ЖОСПАРЫ
1 Менеджменттің демократиялық және адам тұлғасына бағдарлылық идеясы
2 Ұлттық мектептер және ізгіліктік басқару теориялары.


Қазіргі кезде менеджмент негізінде мектепті басқаруды инновациялық жетілдіру - әлемдегі өркениеттің дамуының бір бөлігі болып табылады. Менеджменттің демократиялық және адам тұлғасына бағдарлылық идеясын қолдаушылар (Ю.А.Конаржевский, А.М.Моисеев, В.С.Лазарев, т.б.) оның мазмұнына төмендегідей сипаттама береді.

  • Менеджменттің негізгі тетіктері: адамды құрметтеу, адамға сенім, оқушы мен мұғалімнің дамуына бағытталған тұтастық көзқарас, білім беру үрдісіне қатысушыларды табысқа жетелейтін жағдайлар туғызу. Менеджмент жүйелілігінің сипаттамасы: басқарудың біртұтас жалпы жүйесі үшін де, оның жеке бөліктері үшін де үйлесімділік пен ынталылықты қамтамасыз етеді және осы сипаттардың өзара қарым-қатынаста, түрлі шешімдер қабылдау барысында сақталуына мүмкіндік береді.

  • Менеджменттегі нәтиже мен үрдіс: басқару соңғы нәтижені де, ұйымдастыру үрдісі мен мазмұнын да маңызды деп есептеледі, яғни тек нәтиженің орындалуы ғана емес, оған жетудің жолдары да құндылык ретінде тең қарастырылады;

  • Менеджменттегі біртұтастық: біртұтастық кұрылым жалпы баскаруда ғана емес, мұғалімнің және оқушының өз әрекеттерін белсенді ұйымдастыра алуына да негіз бола алады, соның нәтижесінде танымдық ынталандыруға қол жеткізіледі.

  • Менеджмент негізінде басқарудың жаңа сипаты - адам тұлғасына бағытталғандық - оның жүзеге асырылуы тек басқару мазмұнына дәстүрлі көзқарасты өзгертумен қатар тұлғаға бағытталған басқару қызметінің ерекшеліктерін айқындап алуды қажет етеді.

Ұлттық мектептер және ізгіліктік басқару теориялары.
Демократиялық және гуманистік бағыттар - ұлттық мектептің негізін құрайтын құндылықтар. Оларда халықтың өзіне тән табиғаты, рухани-адамгершілік дамуының үлгілері, бүгінгі өркениетті үрдістер жинақталуда. Сондықтан, ұлттық мектептің жаңа сипаты ғасырлар бойы қалыптасқан халықтық тәрбиемен ұштастыру арқылы байытылады. Өйткені, ұлттық сипат генотип пен мәдениеттен түзіледі және адамның табиғаттан, өмір мен білімнен алатын рухани нәрін кұрайды. Бүгінгі ұлттық мектеп адамзаттык мәдениет пен этномәдениеттің өзара бірлігінде, жаңашыл бағытта бола отырып, әлеуметтік-педагогикалық тұрғыда үнемі жетілдіріліп отыратыны сөзсіз.
Қазақтың ұлттық мектебінің педагогикалық, психологиялық және ізгіліктік негізі халықтық тәлім-тәрбиеден, белгілі ақын жырауларының дүниетанымдық көзқарастарынан бастау алып Абай Құнанбаев, Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсариннің, Шәкәрім Құдайбердиевтің педагогикалық ой-пікірлерінен жалғасын табады. Олар адамның адам болып қалыптасып, рухани ішкі қуаты кемелденуі, оның өзіндік мұраттарына жете алуы әркімнің өз мүмкіндігіне байланысты екенін психологиялық-педагогикалық тұрғыдан дәлелдеген.
Бастауыш мектеп меңгерушілеріне арналған нұсқау хатының мазмұны
Ы.Алтынсариннің педагогикалық көзқарасын айқын көрсетеді.
¥лттық мектептің ізгілікті болуы туралы ой-пікірлер А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов еңбектерінен жалғасын тапты. Ахмет Байтұрсынов туған халқының ғылым-білімге ұмтылуын, бастауыш білім алуына көп күш жұмсады. Ол 1913 жылы жазған "Оқу жайы" мақаласында "Бүл заманда қолы жетпегендерді теңдікке жеткізетін, әлсіздерге күш беретін - мектеп", -деп, ұлт болашағы үшін білім алудың маңыздылығын көрсетеді.
Ж.Аймауытов қазақ мектептеріндегі балаларды оқыту мен тәрбиелеуді жетілдіру үшін мұғалімнің ұйымдастырушылық шеберлігі жоғары болуы тиіс және ол профессионалдық еркіндікке ие болу керек" деп білім алуды күнделікті өмір тәжірибесімен ұштастыра білудің қажеттігін, мектепте оқушы тұлғасын тәрбиелейтін мұғалімнің шеберлігі мен адами көзқарастарының жоғары деңгейде болуын міндетті деп санаған.
¥лт болашағын мектептен қалыптастыру мәселесін қарастыруда Мағжан Жұмабаевтың орны ерекше. Оның 1922 жылы Орынборда, 1923 жылы Ташкентте жарық көрген "Педагогика" оқулығындағы мұғалім, оқушы туралы ізгілікті ойлары бүгінгі ұлттық мектеп үшін аса құнды.
Қазіргі педагогикалық, психологиялық зерттеулерде тұлғаны дамытудың ізгіліктік гуманистік тұжырымдамасын жүзеге асыруға бағытталған ұлттық мектептің мазмұны талдануда. Өйткені, қазақ ұлт мектебі тәуелсіз Қазақстанда ғана өз атына лайық мәртебе алуда, өйткені, ол ұлттық білім саясатын жүзеге асыратын еліміздегі ең негізгі тірек - тұғырлық оқу мен тәрбие мекемесі, ал мектепті басқару қызметіне жаңа деңгейдегі талаптарды қою - оның дамуының басты шарты.
№16.ДӘРІС. ТАҚЫРЫБЫ: Басқару қызметтерін жіктеу
ДӘРІСТІҢ ЖОСПАРЫ:
1. Басқарудың функциональды жүйесі
2. Менеджерлер еңбегінің мазмұны
3. Басқару қызметінің басты қағидалары

Көптеген ғалымдар басқарудың функциональды жүйесіне:


1.Болжау.
2.Жоспарлау.
3. Шешім қабылдау.
4 Ұйымдастыру
5 Бақылау.
6 Есепке алуды жатқызады. Білім беру мекемелерінде негізге алынып жүрген Ю.К.Бабанскийдің, П .Т. Фроловтың, В.А.Сластениннің оқу қҧралдарында кӛрініс алатын басқару қызметінің жҥйесі
1.Жоспарлау;
2 Ҧйымдастыру;
3 Ынталандыру;
4 Бақылау;
5. Нәтижелерін талдау; Басқару қызметі жҥйесінің циклограммасы: Педагогикалық талдау (П Т ) Мақсат қою және жоспарлау (МҚЖ) Ҧйымдастыру (Ҧ) Бақылау (Б) Реттеу (Р) Коррекциялау (К) Мектеп басшысы ең алдымен, басқару процесін емес, керісінше. соңғы нәтижені бақылауы тиіс. Немесе, басшы мектеп пен мҧғалімнін жҧмысын кӛрсеткен нәтиже бойынша тексеруіне болады: мҧндағы максат - тексерілуші объектінін тәжірибесін анықтау және жетілдіру. Мҧндай жағдайда мектеп басшысының баскару жҧмысының тиімділігі мектеп баскарудағы жҧмыс сапасының денгейін арттыруымен және оқушыны тҧлға ретінде калыптастырудағы маныздылығымен ерекшеленеді. «Басшылық жасау - бұл да басқару, бірақ адамның адамды басқаруы», - деп Э.И Моносзон ӛте орынды айткан. Байкап қарасақ, педагогикалық басшылық жасау педагогикалык ҥрдісте адамдар арасындағы ҧзақ қарым-қатынасты негізге алады. Педагогикалык басшылык жасаудың ерекшелігі де осында, ол әлеуметтік қызмет болып анықталған оқыту мен тәрбиелеуді іске асыратын адамдардың іс-әрекетіне бағытталады. Басшылық жасау - педагогикалык талдау, -жобалау, -ҧйымдастыру, -реттеу. -есепке алу және бақылау сияқты басқару кызметінің бір саласы. Баскару жалпы білім беретін мектептегі сияқты кез келген динамикалық жҥйеге тән. Мектепті баскару- ол тек мектеп әкімшілігінің іс-әрекеті емес, ол мектеп кҧрылымын байланыстыру тәсілі, оның тҧтастығы және ортамен ӛзара карым-катынасының сипаттамасы, Баскарудың осы, ішкі және сырткы байланыстары мен қарым-катынастары мектептің интеграциялық жҥйесінің тууына себепші болады. . «Басшылық жасау» ҧғымы директордың адамдарға (орынбасарларына, мҧғалімдерге, косымша қызметкерлерге) тікелей әсер ету ерекшелігін бейнелейді. Осылайша ықпал ету жолымен ол оқу-тәрбие және баска процестерді және біртҧтастықта қҧрылатын мектеп жҧмысына жетекшілік етеді. Бҧл директор кызметінін бірінші блогы-ӛзіндік басқаруды қҧрайды. Директор кызметінің екінші блогы - педагогикалық блок. Ӛткен жылдардағы алдынғы катарлы педагогтар директордың жҧмысы ӛзінің педагогикалык ерекшелігімен айкындалуы тиіс, оньң басқарушылық ықпал жасауы баскару объектісінде де (мҧғалімдер мен окушылар), кызмет жасау аясында да (мектеп) ерекше сипатта болуы керек деп санаған. В.А. Сухомлинский: «Жаксы директор - ӛзі оқытып жҥрген балалар ҥшін де, қол астындағы кызметкерлер ҥшін де, ең алдымен, жақсы ҧйымдастырушы, тәрбиеші және дидакт», - деп ескерткен. Директор қызметінің үшінші блогы - карым-катынастык (коммуникативтілік) блок. Баскарудың әлеуметтік - педагогикалық әдісі, оның: окытушылар ҧжымын топтастыру. қоғамдык кӛзкарасты калыптастыру, тҧлғааралық карым-катынас тиімділігін. канағаттылык сезімін тудыру, ҧжым мҥшелерінің шығармашылык белсенділігін кӛтеру сиякты компоненттерін бӛліп кӛрсетеді. Директордың ӛз карауындағы кызметкерлерімен. ата-аналармен карым-катынасы басқару жҧмысының маңызды жагын кӛрсетеді, ал бҥл болса директордың іс-әрекетінде кӛрсетілген қарым-катынас блогының дҧрыстығын дәлелдейді. Тӛртінші блок - зерттеушілік блок. Бҧл директор жҧмысынын, әсіресе, соңгы жылдардағы жҧмысында анык кӛрініс алады Педагогикалык блок басшылык жасауды,. зерттеушілікгі. карым-катынасты кажет етеді және оларды оңтайлы ҧйымдастыру аркылы жҥзеге асады. Ұйымдастыру, біріншіден, мекгептегі барлык сатыларды баскару субъектілерін тҥтел камтиды, екіншіден, педагогикалық ҧжымның барлых мҥшелерінің әрекеттестігіне. Ынтымактастығына, ғылыми-шыгармашылык ізденіске, бірлесе баскаруға, ӛзін-ӛзі баскаруына жағдай жасайды, ҥшіншіден сенімділікке, демократиялық, ізгіліктік, гумандык процеске негіздейді. Ҧйымдастырудың нәтижелі болуы директордын басқару әдістерін тиімді пайдалана білуіне байланысты (ҧйымдастырушылык-әкімшілік, экономикалық, педагогикалық, әлеуметтік-психологиялык т.б.}. Басқару ңызметі мынадай қағидаларды: -басқарудыц жариялылъқ қағидасын (оку орнының алдына қойған мақсатына жетуі ҥшін барлык ҧжымды камтуды кӛздейді); баскарудың экономикалъқ қағидасын (баскару шешімдерін жҥзеге асыру, кабылданған шешімге және олардың тепе-теңдігіне байланысты каржы ресурстарының шығынын аныктайды және қаржыландырудың кӛздерін іздестіреді); -оңтайлы инновациялық қагидасын (стандарттык баскару мәселелеріне жаңа колайлы жағдайды іздестіреді, оқушылардың шығармашылық белсенділігін калыптастырады әлеуметтік қағидасын (ҧжымнын элеуметтік мәселесін шешуге бағытталады): -басқарушының құзырлық қағидасын (баскарушының кәсібилік жағынан барлык деңгейдегі басшыларға қойылатын талаптың бірте-бірте ӛсуін пайымдайды) тірекетеді және нақты функционалдык жүйе арқылы жүзеге асады -Максат қою мен оқу-тәрбйе процесін жоспарлауды жетілдіру педагогикалык жҥйенің ҥнемі даму, козғалыс жағдайында болу кажеттігінен туындайды. Бҥгінгі мектеп басшыларына тән ортақ кемшілік олар. кӛбінесе, «Неге қол жеткізу керек?» деген сҥрақтың мәнін ашудан бҧрын «Калай қол жеткізу керек?» деген сҥраққа жауап беруге асығады, яғни максатты тҧжырымдап алмай, тікелей міндеттерді белгілеуге кіріседі. Мҧндай әдіс, әрине, тиімді болмайды, бҧл арада басқару циклі жоспарлау қызметінен кӛрініс табатын максат коюдан және міндеттерді анықтаудан басталады.
Егер бҥгінге деиінгі жоспарлау мектеп ҧжымы қьізметіне берілген кешенді талдау негізінде жҧмысты корытындыласа, содан соң алдыңғы баскару цикліне баға беріп, еңбек ҧжымы кызметінің накты максаты мен міндеттерін және оларға қол жеткізу кҧралдарын аныктаса, соңғы уакытта ол шешім қабылдаумен байланыстырылады. В.А.Сластениннін сӛзімен айтқанда, мектеп басқарудағы жоспарлау зерттелетін кҧбылысты педагогикалық талдау нәтижелерімен бағдарланған максаттын аракатынасы негізінде шешім кабылдау болып саналады. Баскару кызметі жҥйесінің ҧйымдастыру кезеңінің мазмҧны мҧғалімдер мен окушылар, педагогикалық ҧжым, ата-аналар және жҧртшылык арасындағы ӛзара катынасының сипатымен аныкталады. Іскер. ӛзара қарым-катынастық сенімге қҧрылған дербес ҧйымдар мен оқушылар ҧжымынын кӛптеген шығармашылық бірлестіктерін қҧруға, оларға мектептің барлық окушыларын тартуға, олардың шығармашылык кабілетін дамытуда барлык мҥмкіндіктерді пайдалануға жағдай жасайды.

№17 ДӘРІС.


ТАҚЫРЫБЫ: Педагогикалық мектепішілік басқару сапасы және педагогикалық процесті диагностикалау
ДӘРІСТІҢ ЖОСПАРЫ:
1. Сапа ұғымы және оның мәні
2. Сапаға жетудің принциптері мен тәсілдері
3. Педагогикалық үдеріс диагностикасы ұғымы

Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін көпдеңгейлі реформалаудың қазіргі кезеңі білім сапасын көтеруді және бәсекеге қабілетті мамандарды дайындап, тиімді қызмет ететін білім беру жүйесінің ұлттық моделін құруға бағытталған. Бүгінгі таңда білім берудің жаңа қағидаларының қалыптасуы мен бекітілу үдерісі қарқынды жүруде, білім саласындағы халықаралық байланыстарды кеңейту мен әлемдік білім кеңістігіне ену жұмыстары атқарылуда. Қазақстандық қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының қазіргі жағдайы мен жақын келешегіне болжамы еліміздің нарықтық экономикасы нын кәсіби жоғары оқу орындарының түлектеріне жаңа талаптар қоятынын көрсетеді. Олар әлемдік білім деңгейіне, әлемдік стандартқа сай білім мен біліктілікке ие болулары керек. Бірінші кезекте ол: - жалпы білім деңгейінің жоғарылығы;


[09:53, 16.09.2021] Айжан: одеттері. енттің маңызы, кәсіби білім беру рыны. mi тар кәсіби, бейінді білім негізінде жалпы білім, білім, техникалық, психологиялық, педагогикалық, экономикалық, құқықтық дайындықтың кеңдігі; кәсіби біліктілік, жоғары кәсіби шеберлік, тәртіптілік пен еңбек сапасы; өзіндік жоспарлау, өзінің еңбек қызметін жүзеге асыру мен бақылау қабілеті, әсіресе, заманауи есептеуіш және ақпараттық техника құралдарын пайдалану арқылы; өз іс-әрекетіне өзі талдау жасай алу қабілеті, инициатива, шешімді өзі қабылдай алуы мен өз іс-әрекетінің нәтижесіне жауапкершілік арту, әсіресе, экстрималды және тәуекелділік жағдайларында; өзін-өзі білімдендіруге, өзін-өзі оқытуға дайындығы, әдебиеттермен жұмыс жасай алуы; еңбекті ұжымдық формада ұйымдастыру жағдайында топпен жұмыс жасай алуы; мобильділік, коммуникативтілік; ұжымды басқара алу қабілеті; әлеуметтік жауапкершілік сезімінің жоғарылығы; еңбектің интенсивті өзгеру жағдайына жоғары төзімділік пен кәсіби жарамдығы: - салауатты өмір салтын жүргізе алуы; оның ішінде жүріс-тұрыс мәдениеті, тамақтану, жеке бас гигиенасы. Ал енді мұндағы «Сапа» деген ұғымды анықтап, содан кейін «Білім сапасы» ұғымына тоқталайық. Сапа өнімнің барлық талаптарға жауап беруі, қойылған мақсат-міндеттер бойынша іске асыруы және жоғары көрсеткішке ие болу. «Білім сапасы» ұғымын ИСО 9001: 2000: халықаралық стандартта қолданылатын анықтамаларға сүйене отырып айқындау керек. Мұнда білім сапасына: сапа, мемлекет тарапынан қойылатын талаптар мен болжамдар; сапа, жоғарғы оқу орындары тарапынан айқындалу;п сапа, бітірушілердің қол жеткізгендері; сапа, қоғам, білім саласында сұранысқа ие болу деген анықтамалар берілген. Яғни, сапа менеджмент жүйесі сапаны жоспарлау, басқару, жетілдіру және сапамен қамтамасыз ету саласындағы саясатты жүзеге асыру мақсатында қолданылатын іс-әрекеттер мен бір-бірімен тығыз байланыстағы ятду үдерістер мен ресурстар жиынтығы. Қазақстан Республикасы әлемге қоғамдастық-нарықтық экономикалы мемлекет ретінде танылды. Тәуелсіздігіміздің қысқа тарихи кезеңінде еліміз әлемдік қоғамдастыққа ықпалдаса отырып, экономикада айтарлықтай өсуге қол жеткізді. Қазақстан демократиялық жолға түскен өтпелі кезеңде барлық әлеуметтік-экономикалық өмірдің түбірімен өзгеруі білім саласының да қайта құрылуына қажеттілік туғызды. Бұл орайда жүргізіліп жатқан реформалар бұрынғы қол жеткізген жетістіктерді сақтай отырып, білім беру жүйесін әрі қарай дамыту жолдарын белгілеу қажет болды. Білім беру саласындағы әлемнің алдыңғы қатарлы елдерінің тәжірибесіне сүйеніп, жаңа 33 vu 90
[09:54, 16.09.2021] Айжан: тмeн ролі ме нед» мемлекеттің даму барысын ескере отырып, жинақталған тәжірибеге арнайы талдау жасау қажеттігі туды. Осы орайда білім беру ісінің заңдық базасын жасау қолға алынды. Білім туралы заңдар қабылданып, білім саласындағы мемлекеттік саясаттың концепциясы, орта, жоғары білімнің даму концепциясы мен білім берудің мемлекеттік стандарттары бекітілді. Қабылданған нормативтік құжаттар еліміздің негізгі ережелеріне сүйенеді. Білім сапасын көтеруге бағытталған құжаттар қатарына: "Білім беру" мемлекеттік бағдарламасы, Білім беру қызметін лицензиялау Ережесі; Білім беру ұйымдарын мемлекеттік аттестаттау Ережесі; Қазақстан Республикасының "Білім туралы" Заңы; КР білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарына арналған мемлекеттік бағдарламасы; Сапа жөніндегі ИСО 8401 Халықаралық стандартқа ендірілген Мемлекеттік бағдарлама және т.б. жатады. "Қазақстан Республикасындағы білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасына" сәйкес ғылыми кадрларды даярлау мен аттестаттаудың қолданыстағы жүйеден PhD докторларын даярлау жүйесіне біртіндеп өту жағдайын қамтамасыз етудің жүйелі шаралары белгіленгенін, ғылыми кадрларды аттестаттау үрдісін мемлекеттік реттеу жетекші университтер мен ғылыми ұйымдарда ғылыми дәрежені тағайындауға және атақты беруге байланысты біртіндеп өкілеттігін беру және орталықсыздандыру арқылы сақталуы ұсынылатынын тілге тиек ете келе, тұжырымдаманың негізгі мақсаты әлемдік ғылыми, білімдік кеңістікке кіруге мүмкіндік беретін және ғылымның басым бағыттарын жоғары білікті мамандармен қамтамасыз етуге бейімделген ғылыми және педагогикалық мамандарды даярлау мен аттестаттаудың ұлттық моделін қалыптастыру мәселелері көрсетілген. Елбасының Қазақстан халқы мен Үкіметі алдына қойған әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елу елдің қатарына кіру жөніндегі стратегиялық міндетінің оңтайлы шешімін табуына мүмкіндік беретін, ғылым мен білім берудің серпінді және сапалы дамуына жағдай жасайтын ғылыми және ғылыми-педагогикалық кадрларды аттестаттау мен даярлаудың тиімді қызмет атқаратын жүйесі қалыптаспақ. Оқу орындарындағы ең маңызды нормативті құжаттардың бірі - білім берудің мемлекеттік стандарттары болып табылады, солардың негізінде жалпы және кәсіптік білім беру бағдарламалары жасалады. Стандарттар білім беру мекемелерінің барлық түріне міндетті болып саналатын және білім беру ісінің әрбір деңгейінің мазмұнына қойылатын талаптарды, оқушылар мен тәрбиеленушілердің оқыту жүктемелерінің көлемін, білім сапасын тексеретін мемлекеттік бақылау орындарының ережелерін, оқу бағдарламаларының орындалғанын дәлелдейтін құжаттарды анықтайды. Білім берудің мемлекеттік стандарттарының негізгі қызметтері - азаматтардың толық білім алуы мен оның сапасын жоғарылатуы, Республикадағы оқыту кеңестігі бірлігі қызметтерін сақтау, білімнің мы 34
[09:55, 16.09.2021] Айжан: каміндеттері. жменттің манызы, н орыны опеджмент» гумандық қызметтері мен оны басқару болып табылады. Білім берудің мемлекеттік стандарттары төмендегідей талаптарға жауап береді: - білім алушылардың мүмкіндіктері мен қажеттіліктерін, жалпы мәдение ортаның жағдайын ескеру; - нәтижесін дұрыс анықтау; - білім беру салаларының және сатыларының сабақтастық стандартының ережелерін бұзбау; - жеке тұлғаны дамыту міндеттеріне сәйкес әрбір мектеп сатыларының ерекшеліктерін ескере отырып, білім мазмұнымен қамтамасыз ету; - білім мазмұнының оңтайлы түрін көрсету; - оқушы жастардың қызығушылығы мен бейімділігіне сәйкес мемлекеттің, аймақтық, мектептердің, жоғары оқу орындарының білім мазмұнын көрсету; - оқушылардың оқу жүктемесін анықтауға көмектесу; - тексеру жағдайында жылдам қызмет көрсету. Білім беру стандарттары негізінде оқу жоспарлары мен бағдарламалар құрастырылады. Оқу жоспарлараы белгілі бір оқу орындарында оқытылатын оқу пәндерінің құрамын оларды оқыту барысы мен ретін, әрбір пәнге берілетін сағат санын анықтайды. Базалық оқу жоспары барлық оқушы жастар үшін ұсынылатын міндетті мемлекеттік білім беру стандартының негізгі деңгейі болып табылады. Бұл орайда мектеп бағдарламасының басқа да түрлері көрсетіледі, ол кейбір мектептерде оқу жоспарының өзгеше түрін құрастыруға мүмкіндік береді. 4.2 Сапаға жетудің принциптері мен тәсілдері Қазіргі кезде сапа менеджмен жүйесі бойынша негізгі сегіз принцип арқылы сапа көрсеткіштері анықталуда, атап айтсақ: т 1.1 тұтынушыға бағытталу; 1.2 көшбасшылық: 1.3 персоналды қызықтыру; 1.4 үрдіс тұрғысынан келу; 1.5 жүйелілік тұрғысынан келу; 1.6 үнемі жақсарту; 1.7 мәліметті негізге ала отырып, шешім қабылдау; 1.8 тасымалдаушылармен өзара тиімді қарым-қатынас орнату. Енді бұлардың кейбіреулеріне тоқталып өтелік: Тұтынушыға бағытталу, яғни ішкі және сыртқы тұтынушыларды анықтау; тұтынушылардың талаптары мен сұраныстарын айшықтау; олардың талаптары мен сұраныстарын қызығушы жақтағыларға жеткізу; қадағалау; ішкі талаптарының орындалуын тұтынушылардың тұтынушылардың (студенттердің, қызметкерлердің) белсенділігі мен өзіндік іс-әрекетін ынталандыру; түлектерді жұмысқа орналастыру; сапаны жетілдіру, үнемі түзетулер жасау. Көшбасшылық: сапаны қолдайтынын көрсету; ұтымды мақсат пен міндеттерді анықтау; университеттің болашағын көре білу; ішкі ортаның өзгермелілігіне бейім болу; университет іс-әрекетінің бағыттары мен 35 yu
[09:56, 16.09.2021] Айжан: мақсатын тұтастай қарау; мақсатқа жетуге барлық жұмыскерлерді тарту; жалпы құндылыққа біріктіру; өзара сенім білдіру; студенттер мен жұмыскерлердің белсенділігін ынталандыру; Персоналды сапа менеджмент жүйесіне тарту: персоналды сапа менеджмент жүйесін дамытудағы өзіндік үлесінің маңаздылығын түсінуі; оның өзіндік белсенділігі; сапаны жақсартудағы мақсат пен міндеттерді өзіндік тұрғыдан бағалай алуы; өзін -өзі жетілдірудің жолдарын іздестіруі; тұтынушыға бағытталуы; кемшіліктерді көре білуі және оны түзетуге атсалысу және т.б. Үрдіс тұрғыдан келу: үдерістерді анықтау; олардың өзара байланысын айшықтау; сапаны жетілдірудегі мүмкіндіктерді анықтауы және т.б. Жүйелілік тұрғыдан келу: білімдендіру іс-әрекетінің құрылымын анықтау; Сапа менеджмент жүйесіне жүйе ретінде модельдеу; мақсатты іс-әрекет; үдеріс нәтижелерін талдау және өлшеу; және т.б. Үнемі жақсарту: қызметкерлерді үнемі жақсарту әдістері мен құралдарына үйрету; сапаны стартегиялық жоспарлау және жүзеге асыру; әрбір үдеріс үшін сапа көрсеткіштерін анықтау; және т.б. вым 4. 3 Педагогикалық процесс диагностикасы ұғымы Басқару негізі ретінде - педагогикалық үдеріс диагностикасының мәні зор. Ұстаз еңбегі психологиялық- педагогикалық тұрғыдан ғана емес, мұғалімнің әдістемелік даярлығында тұрақты жетілдіруді талап етеді. Іс- әрекет нәтижесіне сәйкес қойылған мақсат білім берушінің педагогикалық үдеріс жайындағы ақпараттарды игеру дәрежесіне тікелей тәуелді болады. Міне, осыдан келіп педагогикалық үдерістің өту барысы мен кезеңдері нәтижелері әрі қорытынды көрсеткіштері туралы ақпарат алу мақсатында мұғалім-ұстаздар жоғары оқу орнының педагогикалық үдерісін диагностикалау білімі мен дағдысын меңгеруі қажет. Диагностика ұғымы грек тілінен алғанда «диагноз», аудармасы танып- білу. Психологиялық-педагогикалық зерттеулерде құрылым, функция, міндеттер және педагогикалық диагностика бағыттарын Б.С.Кобзарь, Л.И.Катаева, Е.А.Берулова, Б.П.Макарова, Б.П.Битинас, В.П.Симонов және т.б. ғалымдар қарастырған. Мысалы, Б.П.Битинас педагогикалық үдеріс жағдайының оңтайлы жинақталған көрсеткіштерін айқындайтын ғылыми бағыттағы педагогикалық диагностиканың негізгі міндеттерін анықтап берген. Педагогикалық диагностика соңғы онжылдықта іс-әрекет нысаны және мұғалім мен ұстазды басқару ұстанымы ретінде қарастырылып келеді. Қазіргі педагогика ғылымында ұстаздың іс-әрекет нысаны педагогикалық (оқу- тәрбие) үдеріс деп мойындалған. Соған орай ұстаздың жұмыс тиімділігі оның іс-әрекет нысаны ретіндегі біртұтас педагогикалық үдеріс теориясын қаншама білуіне және диагностикалау дағдысын меңгеруіне тікелей байланысты. Білімнің қай саласында болмасын, еңбек үрдісі өту кезіндегі жағдайы мен сапасының диагностикасы жетекші рөл атқарады. Қазіргі 36

№ 18.ДӘРІС.


ТАҚЫРЫБЫ: Педагогикалық менеджментте білім беру сапасын басқару
ДӘРІСТІҢ ЖОСПАРЫ:
1. Білім сапасын бағалаудың ұлттық жүйесі
2. Сапа менеджменті жүйесі

Білім сапасы білім түрлерінің (заңдар, теориялар, қолданбалы, әдіснамалық, бағалау білімдері) білім мазмҧны элементтерімен және меңгеру деңгейлерінің арақатынасы. Әрбір-білім оны қолдану тәсілімен потенциалды тҥрде байланысқандықтан ол шығармашылық процеске қатсып қандай да бір маңызға ие болғандықтан мҧндай арақатынасты белгілеу қажет. Білім сапасы адамның білімді меңгеруімен тҥрлі іс-әрекетте қолданудың кӛп жақты талдауы нәтижесінде айқындалады және толықтық, тереңдік, жҥйелілік, шапшандық, икемділік, нақтылық, тҥйіндеу сипатына ие болады. Сол сияқты ол тҥйінделу және ӛрістелу, сапалылық және беріктігімен сипатталады. Білімнің барлық сапасы ӛзара байланысты және ӛзінше дербес, себебі бірін-бірі алмастырмайды. БІЛІМ САПАСЫН БАҒАЛАУДЫҢ ҰЛТТЫҚ ЖҮЙЕСІ (БСБҰЖ)-білім сапасының білімнің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттарына, жеке тҧлғаның, қоғам мен мемлекет сҧранысына сәйкестігін анықтау тәсілдерінің, тҥрлерінің, рәсімдері мен институционалдық қҧрылымдарының жиынтығы. Мақсаты-отандық білім жҥйесімен ҚазақстанРеспубликасы мамандарының бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ететін халықаралық білім кеңістігі мен еңбек нарығында білім сапасына қол жеткізу.


Негізгі міндеттері: -барлық деңгейдегі білім сапасын институционалды бағалау; -барлық білім деңгейінде оқушылардың оқу жетістігін сыртқы бағалау; -мҧғалімдер мен оқушылардың қызметін бағалау; оқыту және ҥйрету процесін жетілдіру; -білім беру ҧйымдарының білім беру қызметінің сапасын жҥйелі және салыстырмалы зерделеу, білім жҥйесінің тҧрақты дамуын қолдау; -мемлекет азаматтарының сапалы білім алуға деген конституциялық қҧқығын қамтамасыз етуге қажетті білім беру жҥйесінің жағдайы туралы объективті ақпарат алу; -айқындыққа қол жеткізу ҥшін қоғамды ақпараттандыру; -ҥздіксіз білім беру жҥйесінің сатылары арасында бағалау нәтижелерінің сабақтастығын қамтамасыз ету; -ҧлттық мемлекеттік жалпыға міндетті білім стандарттарын халықаралық стандарттармен салыстыру ҥшін халықаралық зерттеу аясында, оқушылардың оқу жетістіктеріне салыстырмалы мониторинг жасау.
Принциптері: Объективтік, кәсібилік, жариялылық, айқындық, әділеттілік, кезеңдік, сабақтастық, есеп берушілік, дамудың ҥздіксіздігі. Рәсімдері: Білім беру қызметін лицензиялау, мамандарды даярлау сапасын мемлекеттік аралық бақылау (МАБ), мемлекеттік аттестаттау, мемлекеттік аккредитациялау және оқушыларды мемлекеттік қорытынды аттестаттау. БСБҦЖ аттестаттау, аккредитациялау және сыртқы бағалаумен білім сапасын тікелей мониторингтік зерттеу арқылы рәсімделеді: -оқушылардың оқу жетістігі мен олардың тҧлғалық сапасынын даму деңгейі; -сыныптың, топтардың, пән секцияларының, бӛлімшелердің, факультеттің, жеке мамандықтың оқу жетістіктері; ауданның, қаланың, аумақтың білім беру ҧйымының және тҧтастай білім беру жҥйесін; -білім беру ҧйымының қызметі, сондай-ақ білім беру ҧйымдары ӛткізетін, оқушылардың білім жетістігін ішкі бағалау (ӛзін-ӛзі бағалау). Оқушылардың оқу жетістігін сыртқы бағалау тестілеудің стандарттық рәсімдері негізінде жҥргізіледі. Барлық деңгейдегі білім сапасын бағалау мен мониторингін енгізу және оны жҥзеге асыру, оларды жҥйелі тҥрде жетілдіру және халықаралық тәжірибеге сәйкес келтіру, сондай-ақ аумақтық және мемлекеттік деңгейде білім беру ҧйымдарының рейтингін анықтау БСБҦЖ шеңберінде жҥзеге асырылады. САПА МЕНЕДЖМЕНТІ ЖҮЙЕСІ (СМЖ) – кӛрсетілетін білім беру қызметінің сапасына қолданылатын білім беру ҧйымына басшылық пен басқару ҥшін менеджмент жҥйесі. СМЖ ӛзара іс-әрекет ететін процестер мен рәсімдер, білікті оқытушылар қҧрамы, ҧйымдастырылған және технологиялық іс шаралар, жоспарлар, қҧжаттар және т.б. біріктіретін білім беру ҧйымдарының сапалы менеджмент жҥйесін білдіреді.
СМЖ ӛзіне бірнеше арнайы қҧралдарды, атап айтқанда, білім беру процесіне ҥнемі мониторинг (модульді –рейтингілік жҥйе), тәуелсіз қорытынды бақылау және студенттердің білімін бағалау, ППК мен қызметкерлердің сапалы еңбегін тиімді ынталандыру, сыртқы және ішкі қажеттіліктерін қанағаттандыруға талдауды қосады. Білім беру ҧйымдарының СМЖ, әдеттегідей, ISO 9001:2000 халықаралық стандарт талаптарына сәйкес сертификаттаудан ӛтеді. Мҧғалімнің жҧмыстарын бақылау-тексерудің қҧрылымы
Мҧғалім ӛзінін кәсіби шеберлігін қалыптастырудың бірнеше кезендерінен ӛтіп, тәжірбесін кӛпшілікке ҧсынар уакытында әрине сол ҧстаздың озат педагогикалық тәжірибесін зерттеу. жинактау және тарату кезеңі басталады.
№19 ДӘРІС.
ТАҚЫРЫБЫ: Басқарудың тәжірибелік негіздері мен басқару философиясы
ДӘРІСТІҢ ЖОСПАРЫ:
1. Басқаруға негіз болатын тәжірибелер
2. Басқарудың сипаттамасы, ережесі мен философиясы thwo

Америка Құрама Штаттары (АҚШ): басқарушылық білімнің басты міндеті - технологиялық лидерлікті қамтамасыз ету. АҚШ жоғары білім беру жүйесінде менеджерлерді даярлаумен айналыса бастаған ең бірінші капиталистік ел болып табылады. Ол білім беру саласына мамандарды даярлау ісінде ұйымдастырушылық және 37


[10:02, 16.09.2021] Айжан: әдістемелік жұмыстың үлкен тәжірибесін жинап үлгерді. АҚШ-та менеджерлерді даярлаумен айналысатын алуан түрлі оқу мекемелер саны өте көп. Солардың ішінде америкалық ассоциациялар, бизнес мектептері, менеджмент орталықтары, кеңес ұйымдары ерекше орынды алады. Жоғары және орта звенодағы менеджер кадрларын даярлаудың көлемі жөнінен ең үлкен ұлттық инфрақұрылымы - бизнестің 700-ден астам ұлттық оқу орталықтары, жетекші университеттер негізінде жүздеген арнайы факультеттер мен арнайы курстар - басқарушы кадрларды интенсивті, мақсатты және кәсіби түрде дайындайды. Басқарушылық кадрларға қойылатын талаптарды, оларды дайындаудың ұйымдастырылуы мен мазмұнын білімнің әлеуметтік сферасындағы өзгерістер анықтайды. Сондықтан да басқарушы мамандарды оқыту сапасын арттыруға, университеттер мен колледждерді жетілдіруге аса көп мән беріледі. АҚШ-тың кез келген ұйымында менеджердің дипломынсыз ешкім де басқарушы қызметін армандай да алмайды (жоғары білімі болса да). Білім менеджерлерін сапалы даярлаудың бірден бір жолы талапкерлерді мұқият іріктеу болып табылады. Мектеп қабырғасынан-ақ Америкалық басқарушылар ассоциациясы жоғары сынып оқушыларына менеджмент саласында 2-3 апталық арнайы демалыс және оқу лагерьлерін ұйымдастырады. Ойын-сауық іс-шараларымен қоса менеджменттен сабақтар жүргізіледі. Бұл сабақтарды шынайы менеджерлер мен зейнеткерлер өткізеді. Олар балаларды басқарудың ғылыми бастамалары мен практикасымен таныстырады. Лагерлер ақылы болғанмен шығынның басым бөлігін ассоциация көтереді. Бұл мектеп кезінде оқушылардың басқарушылық қабілеттерін ерте анықтауға мүмкіндік береді. Басқарудың америкалық моделінің өзіндік орны бар. Мұнда басқарушылық жеке адамдарға бағытталады. Яғни, жұмысты қабілеттеріне қарай бөледі. Әрбір адам жетістіктеріне қарай бағаланады және марапатталады. Жеке пікірлерге мән беріле отырып, ортақ шешім қабылдайды. Ал, жапондық модельде топ, команда болып жұмыс жасау алға қойылған, топтың немесе команданың ұсынысы, шешімі қабылданады. Америкалық модельді жүзеге асыруда Гарвардтық мектептің тәжірибесі мол. Гарвардтық мектептің негізін салушылар, басқару деген - ерекше кәсіп және оны медицинаға немесе юриспруденцияға үйреткендей үйрету керек деген тұжырымға негізделеді. Гарвардтық бизнес мектебінде дәстүрлі сабақтарға бөлу жоқ, яғни сабақты дәріс және семинарға бөлмейді. Дәрісшінің тыңдаушыларымен қарым-қатынасы тыңдаушылардың белсенді қатысуымен өзара әрекеттестік тәртібінде жүзеге асады. Болашақ кәсіби менеджерлерді даярлаудың оқу үдерісіндегі оқыту нақты жағдаятты талдаудан тұрады. Мұндағы мақсат мәселенің тек шешу жолын анықтау ғана емес, сонымен қатар тыңдаушыларды өз позициясын қорғауға, дәлелдеуге үйрету. 38
[10:03, 16.09.2021] Айжан: Гарвардтык мектептегі оқу үдерісінің негізі - нақты жағдаят. Гар Мектептегі практикалық басқару іс-әрекетінің бағыттары кұндылығы жағынан бірдей емес. Мектептің негізгі әлеуметтік міндеттеріне сәйкес, ол өсіп келе жатқан ұрпақты тәрбиелеу мен оқытуды жүзеге асырады, осыған байланысты, басқарудың барлық бағыттарының ішінде оқу-тәрбие жүйесін басқару бірінші орынға ие. Осылайша, педагогикалық басқару - практикалық іс-әрекет, ол - тәрбие мен оқытуды ұйымдастыру. Педагогикалық басқару теориясы - мемлекеттік және қоғамдық ұйымдар жүйесі, ұжымдар мен жеке адамдар, сондай-ақ жалпы білім беретін мектептер жүзеге асыратын педагогикалық жүйені басқару, өсіп келе жатқан ұрпақты тәрбиелеу, оқыту және дамыту. - Білімнің бұл саласының міндеттері - педагогикалық басқаруды зерттеу, оның теориялық және практикалық мәселелерін жете зерттеу, оны жетілдірудің ғылыми ұсыныстарын жасау. Сонымен қатар, педагогикалық басқару мектептің барлық жұмысымен қатар басқа жұмыстардың түрлерін жоққа шығармайды. Білім беруді басқару теориясы ағарту саласындағы ерекшеліктерді ескере отырып, әлеуметтік басқарудың жалпы заңдылықтарына негізделеді. Қазақстан Республикасында беделді азаматты тәрбиелеу мәселесі ерекше мәнге ие болып отыр, яғни бұл үдеріс педагогикалық басқарудың ең маңызды мәселесіне айналуда. Қазіргі жағдайларда қазақстандық мектептің жаңа моделін жасау жүріп жатқан кезде өткеннің және қазіргі уақыттың жаңашыл педагогтарының тәжірибесін арнайы зерттеу керек. Мәселен, олардың тәжірибесіндегі жаңа білімнің мазмұны қандай (сапасы, деңгейі), педагогиканың әртүрлі саласы мен тұтас педагогикалық ғылым үшін педагог жаңашылдарының қосар үлесі қандай деген сияқты. Педагогика әдіснамасының, дидактиканың, тәрбие теориясының, педагогикалық психологияның, жеке әдістемелердің жаңашылдық тәжірибелердің басты назарында болуы керектігін анықтау қажет. змогед нішіова Базалық басқарушылық білім алу проблемасы қазақстандық ғалым- педагогтардың (Г.А.Уманов, Н.Д.Хмель, А.П.Сейтешев, Н.А.Лебедева, A.А.Семченко, т.б.) ғылыми зерттеулері мен мақалаларында бірнеше рет қозғалған. Аталғандардың көпшілігі мектеп директоры қызметінің мазмұнын терең талдаған, оның (директордың) тұлғасына қажетті кәсіби білім мен біліктілікке қойылатын талаптар жүйесі жасалды, біліктілікті көтеру институтында қайта дайындау курстарындағы тәжірибе сипатталды. Басқару ісін дұрыс атқару үшін басқарушы өзін-өзі басқара алуы қажет. Бұл туралы Қытай данышпаны Лао Цзы "Басқаны басқара білген адам мықты, ал өзін-өзі басқарған мықтырақ"деген екен. Қазақстан Республикасында беделді азаматты тәрбиелеу мәселесі ерекше мәнге ие болып отыр, яғни бұл үдеріс педагогикалық басқарудың ең ковом) маңызды мәселесіне айналып отыр. мадлут ноттнэпотмки тоот
[10:03, 16.09.2021] Айжан: Басқарудың қызметтерін тек дидактикалық тұрғыдағы аспектілермен шектеген қате болар еді. Білім беру мектептеріндегі педагогикалық ұжымның жүзеге асыратын тәрбиелік жүйесі де басқаруға келеді. Педагогикалық басқару әлеуметтік мақсатта жүзеге асады, ол адамдардың іс-әрекетін басқару мен олардың бірігуіне қатысты. Алайда, ол жалпы әлеуметтік басқарудан өзінің объектілерімен (оқушылар, мектептер, мектептен тыс мекемелер, халыққа білім беру бөлімшелері, т.б.), олардың заңдылықтарымен ерекшеленеді. М.М. Поташник былай дейді: "Басқару - мектептің қалыптасуын, тұрақтануын, тиімді қызмет етуін және дамуын қамтамасыз ететін барлық субъектілердің мақсатты іс-әрекеті". Бұл анықтама маңызды екі нәрсеге назар аудартады: біріншіден, кез келген басқарудың мақсатты іс-әрекеті болып табылады; екіншіден, ол басқалардан өзінің міндеттерімен ерекшеленеді. 66 К.Д. Ушинский былай деп жазған: "Егер қаржы немесе әкімшілік әлемде олардың идеяларының орындаушыларға ұнайтын-ұнамайтынын ескермей, ұйғарыммен, жарлықпен қызмет етуге болатын болса, қоғамдық тәрбие беру әлемінде ашық айтылып, ашық қабылданған пікірден басқа идеяны жүзеге асырудан басқа амалы жоқ". М.И. Кондаков: "Мектеп жұмысын басқару өндірістік және қоғамдық өмірдің басқа салаларын басқарудан айтарлықтай ерекше, өйткені мұнда күштерді орналастыру мен үйлестіру, байланыс пен өзара тәуелділік жүйесін жүзеге асырудан басқа, оқу-тәрбие үдерісінің барлық жақтарына бағытталған ұйымдастырушылық- педагогикалық ықпал ету мәселелері басты мәнге ие болады", - дейді. 5.2 Басқарудың сипаттамасы және ережесі мен философиясы Басқару әрбір адамның жұмысымен үйлестірілуі тиіс. Жұмыс үдерісі жанжалсыз, кикілжіңсіз өткені дұрыс. Басқарушының үйлесімділігі басқарылушылардың қажеттігін қамтамасыз ететіндей болғаны дұрыс. Жұмыс жасау барысында ғана үйлесімділік сақталады, жұмыс тоқтаса үйлесімдік те жоқ. Демек, үйлесімділік жұмыс үдерісінің барометрі іспеттес. Үйлесімділік, соңғы мақсат емес, басқарудың оңтайлы атмосферасын сақтауға қажетті құрал болып табылады. Үнемі жылы отбасылық жұмыс атмосферасын сақтауға тырысу керек. Жапондықтарда корпоративтік философияның негізін «киосей» , яғни барлығының игілігі үшін өмір сүру және жұмыс жасау құрайды. Осы ұғымнан «Кейретсу» құралған, ол бірнеше бір-біріне бағынышты компаниялардың одағы. Жапонияда қазіргі таңда алты түрі белгілі: dai-ichi Kangyo; Fuyo (Fuji); Mitsubishi; Mitsui; Sanwa; Sumitomo. Батыстық қоғамда басқарудың кілттік философиясы нәтиже бойынша басқару болып табылады. Барлық сала өзара бәсекелестікте. Бәсекеге қабілетті болу үшін өте жақсы нәтижеге жетуге талпыныс жасалады. Нәтиже: «Барлық күшті салу»; «нәтижені көрсету» барысында көрініс табады, бұл тәртіп үлгісіне (модель поведения) бағытталған басқару түрі болып табылады. Тәртіп үлгісі- жұмыс этикасы және адамгершілік. Ол -үдеріс. Сапамен басқару - үдерістерді басқару болып табылады. Ол құрылымына қарай төрт компоненттен тұрады. 40
[10:04, 16.09.2021] Айжан: Басқарудың төрт компоненті: Сапаға тырысу: Сапа «толықтай дефектінің болмауы» деп түсіндіріледі. Ол міндетті талап. Жапон басшыларының талабы бойынша, егер тұлға сапаға бағытталмаса, ұжымның мүшесі болып та есепке алынбайды. Бұл елде сапа ең басты құндылық болып табылады. Энтузиазмнің қажеттілігі: Топтық қоғамдастықта энтузиазм адамдарға командалық рухты ұстап тұруға қажетті энергия күші ретінде саналады. Бұл ортақ мақсатқа жету барысындағы өзара түсіністік, қайырымдылық, басқалар үшін қобалжу. Мысалға жапон елінде адам бір нәрсені іске асырамын дегенімен оған энтузиазммен қарамаса, команда мүшесі бола алмайды. Яғни, білімге құштарлық; білімі және қабілетімен бөлісу; іс-әрекетке көшу. Басқару ұраны: «Әңгіме айту жеткілікті, іске көшелік!» • Дамуға мән беру: Дүниежүзі бойынша 80-ші жылдары дамуда жапондықтар чемпион атанған. Даму барысында, табыс өзін күттірмейді. Дәл сол уақытта табысқа жету көзделмейді, ұзақ уақыт бойы табыс алып келу көзделуі тиіс. Өнім алу үшін оны ұзақ мерзім күтіп, баптау керек. Яғни, жақсы маман шығару да мерзімге, оған салған күшке байланысты. qетаночоамож нык Отбасылық, тығыз байланыс: Топтың, ұжымның корпоративтік мәдениеті қалыптасуы тиіс. Бірін-бірі сыйлау, құрметтеу, бағалау т.т. Бұл қасиеттер команданы біріктіреді, жетілдіреді. Ұжым, топ отбасылық жағдайда болуы тиіс. Яғни оның әкесі, анасы, мүшелерінің көздеген мақсаты бір болған жағдайда жетістікке жетеді. Питер Друккер мен Том Питерсон, Роберт Уотерманның насихаттаған басқару идеясы «үй ішінде жүру» деп аталады. Олар өздерінің «Тиімді басқарудағы ізденіс» (B поисках эффективного управления) атты еңбектерінде бұл идеядан басқа «көшеде жүру» атты басқару әдісін ұсынған Екі жағдайда да басқарушы өз кабинеттерінде отырумен шектелмей, жұмыс орындарын аралап, ол жерде не болып жатқанын өз көздерімен көріп, шынайы ортадағы құбылыстарға көз жеткізуге тырысады. Мұны тәжірибелік басқару деп атайды. Басқарушы біреудің айтуымен емес, өзінің қызығушылығы арқасында жұмыс орнында болып жатқан өзгерістерді көріп, байқап отыруы тиіс. Бір орында отырып басқару үшін «аяқ» керек. Демек, сол жерде басқару (управления на месте) - басқарудың бір қағидасы болып табылады. Батыс елдерінде жұмыс жүйесі жеке ынталандыру және мадақтауға негізделсе, Жапонияда командалық қағида бойынша марапатталады. Басқаруда жұмысты бөлу; қызметтік нұсқау; жоспарлау жүйесі дұрыс іске асырылуы тиіс. 41

№20 ДӘРІС.


ТАҚЫРЫБЫ: Педагогикалық менеджменттегі іскерлік қарым қатынастағы психологиялық ерекшеліктер
ДӘРІСТІҢ ЖОСПАРЫ:
1 Қарым-қатынасқа негізделген басқару технологиясы
2 Басқарудағы мотивация және ынталандыру технологиялары

1 Қандай да болмасын қызмет саласының негізгі түрі қарым-қатынас арқылы іске асырылады. Оның маңыздылығы адамдардың бір-біріне ықпал етуі, ақпарат алмасуы. Қарым- қатынас іс- әрекеттің бір түрі іспеттес. Адамдар үшін қарым- қатынас - оның ортадағы мекені. Қарым-қатынас белсенділігі арқылы адам жолдастарымен , адамдармен қарым- қатынас жасайды. Қарым- қатынас белсенділігінің нәтижесінде жеке адамның бойындағы адамгершлілік қасиеттері (қамқорлық, қайырымдылық, ілтипаттық , жауапкершілік сезімі т.б.) қалыптасады. Яғни, қарым-қатынас барысында келесі қасиеттердің болуы шарт:


* адамдармен дұрыс қарым-қатынас жасай білу. Тұрақты жақсы көңіл күйі;
* қоғамдық жұмыстарға белсенділік көрсете білу;
* өзін басқа адамның орнына қоя білу;
* жеке адамдардың негізгі көзқарастарын есте сақтау;
* жаңа адамдармен тіл табыса білу;
* адамдардың жас ерекшелігін ескере отырып қарым- қатынас жасау;
* кикілжіңге түспеу жолдарын қарастыру немесе дұрыс шеше білу;
* басқа адамдардың көзқарастарын есепке ала білуі;
* адам құндылықтарына сипаттама беру.
Осындай қасиеттер сіздің мінезіңізге сәйкес келсе, онда қарым –қатынас жасау барысында белгілі бір нәтижені көре аласыз. Қарым - қатынас мазмұны – ақпараттық , жеке- даралық байланыстар арқылы басқа субьектілермен немесе өзіндік қатынастар арқылы айқындалады. Қарым – қатынас заңдылықтарын, оның терең механизмін әлеуметтік – психологиялық аспектіде түсіну педагогикалық практика үшін өте маңызды болып табылады.
А.А.Леонтьев өзінің қарым – қатынас өзінің психологиясын зерттеуге арналған еңбегінде вербальді немесе емес қатынасы жеке адамдар арасындағы қарым – қатынасы , оның индивидтердің когнитивтік белсенділігі негізінде қалыптасуы тұрғысынан қарастырады. Мектептегі қарым – қатынас педагогикалық қарым – қатынасты сипаттайды.
И.А.Зимняяның пікірінше “Педагогикалық қарым – қатынас оқу әрекеттестігінің , мұғалім мен оқушының ынтымақтастығы формасы. Бұл жеке және әлеуметтік бағыты әрекеттестік. Педагогикалық тілдесу бір мезгілде қатысымдық , перцептивтік және интерактивтік функцияларды орындайды, ол үшін вербальді , бейнелі, символикалық және кинетикалық құралдар жиынтығын ұштастырады.” Педагогикалық қарым – қатынастың негізгі функцияларын анықтау үшін жалпылай қабылданған классификацияға сүйенгеніміз дұрыс болады. ( И.А.Зимняя, А.А.Леонтьев). Педагогикалық қарым – қатынас функцияларын анықтау көбінесе оқытушының өз қызметінде алға қоятын мақсатына байланысты: а) оқу- тәрбие материалдарын оқушының дара ерекшеліктеріне қарай іріктеу , құру, және оқушының жеке тұлғалық үлгісін жобалау секілді конструктивтік қабілеті; ә) оқушыны әр түрлі оқу әрекетіне қатыстырып, ұжымда әр тұлғаның белсенділігін көтеру секілді ұйымдастырушылық қабілеті ; б) оқушылармен жақсы қарым – қатынаста болу, оқушылардың даму деңгейіне , талабына сай болу секілді коммуникативтік қабілеті.
Психолог Б.Ф.Ломов қарым – қатынас функцияларын анықтаудың қайнар көзі қарым - қатынас болатынын көрсететін жіктеме ұсынады: ақпараттық – қатынас және аффектілік – қатынас. Психологтың пікірінше, бірігіп істелген әрекетте риторикалық негізге сүйену ұйымдастырушылық және конструктивтік функциялардың да қатысымдық екенін көрстеді. Ұымдастырушылық функция нақты тілдесім, қарым – қатынас кезінде жүзеге асады, конструктивтік функция қатынас кезеңге дейін көрінеді, дегенмен , бұл кезеңде де материалды сұрыптау , жүйелеу, ұйымдастыру айтатын сөзіне (тақырыпқа ), адресанттың ( мұғалімнің ) қатысымдық ниетіне және адресантқа ( нақты сол сыныптың оқушыларына) арналған сөзіне қатысты болады.
З.С.Смелкова аффектілі – қатынас функция педагогикалық тілдесім мазмұнын бере алмайтынын, сондықтан оның дәйексіз екендігін айтады. Оның орнына оқушының жеке қасиеттерін дамытуға , оның эмоциясына, перцептивтік қабілетіне бағытталған “ тәрбиелеуші – қатысымдық “ функцияны ұсынады. Педагогикалық қарым –қатынасы талдауда қарым – қатынастың , педагогикалық және нақты – қатысымдық бірліктері ұғымдарының шекарасын айырып көрсетуіміз керек. Бұл екеуі бір құбылыс деп түсінеді, алайда, біріншісі екіншісі арқылы жүзеге асатыны белгілі.
Педагогикалық қарым – қатынас процестің өте маңызды рөлге оқытушы ие болады. Мұғалімнің С.Т.Шацкий, В.А.Сухомлинский, К.Д.Ушинский және т.б. Кеңес педагогикасының классиктері үлкен көңіл бөлді.
Оқытушы мамандығын әртүрлі мінезді, әртүлі темпераментті адамдар меңгергендіктен , қарым – қатынас стилі де әртүрлі болып келеді. Қарым – қатынас стилі ұғымына В.А.Кан – Калик : “ Қарым – қатынас стилі деп біз педагог пен оқушының әлеуметтік – психологиялық арақатынасының жеке – типологиялық ерекшеліктерін айтамыз: а) мұғалімнің қатысымдық мүмкіндіктері ; ә) педагог пен оқушының өзара қарым – қатынасының қалыптасуы; б) педагогтің шығармашылық тұлғасы ; в) оқушы ұжымының ерекшеліктері” деген анықтама береді. Н.Ф.Маслов, Е.М.Крутов сияқты психологтар еңбектерінде қарым – қатынастың - “демократиялық” және “авторитарлық” екі түрлі стилі көрсетіледі. Қарым – қатынастың кәсіби түрінде стилдің үшінші- “либералдық” түрі анықталады. Оның негізін салған А.А.Бодалев.
Адамдар арасындағы қарым – қатынасты зерттеп , эксперименттер жүргізген Дж.Л.Морено эмпатияны “бірін – бірі сезіну” деп атаған. 1)үйренушінің жетістіктеріне үлкен әріптесінің , досының тілектестігі , қамқоршылдығы , ұстанымы; 2) педагог ретінде өз іс – әрекетіне үнемі қатаң көзқараспен қарап, оқу үдерісінде қажетіне қарай түзетулер енгізіп отыру” деп санайды.
Л.В.Путляева қарым – қатынастың әр қилы стиліне байланысты оқушылардың реакциясын анықтады. Мәселен, сенім, еркіндік, топтағы өзара түсіністік, көңілді ахуал – оқытушының тілдесімде дұрыс стиль таңдауын көрсетеді.
Маманның коммуникативті мәдениеті жоғары оқу орындарында қалыптастырылады. Жалпы алғанда “мәдениет ” ұғымы қарапайым түсінікпен қарағанда білім мен маманның жүріс – тұрысының жиынтығы. Сондықтан да маманның коммуникативтік мәдениетіне төмендегідей мәселелерді еңгізу керек:
- адамдармен қарым – қатынас жасаудағы қызығушылықпен алшақтық; - кәсіби әріптестермен қарым – қатынастағы өзіндік талпынысы; - ұйымдастырушылығы , өзіндік кәсіби беделі, өзіндік беделін көтерумен бекітуге талпыну; - білім және ақыл –ой : қарым – қатынас дегеніміз не, қарым – қатынастың түрлері, қарым –қатынастың құрылымы мен қызметі, қарым – қатынастың қажеттілігі, қарым – қатынас стилі; - білім; Ал, қарым – қатынаста негізгі құрал – тіл. Адамдар бір – бірімен тіл арқылы түсінісіп , тілдеседі.
2 Ұйымның стратегиялық сәттілігі нарық жағдайы мен экономикалық қатынас арқылы ғана анықталып қоймайды, сонымен қатар , оның адамдық ресурстар іс – әрекетімен де байланысты. Адамдық ресурстарды тиімді пайдалануы үшін ең алдымен басшы өзінің қоластындағылардан сенім күтеді. Ал, басқарушылар өз кезегінде басшы тарапынан сенімділікті қалайды.
Сенім көп жағдайда соңғы бағаны береді, ұйымдық өзгерістің нәтижесін анықтайды. Көбінесе сенім « біз тәуелді адамдар біздің үмітімізді ақтайды» дегенді түсіндіреді және «парасатты» , «шыншыл» , «қамқорлықтың пайда болуы» деген түсініктермен тығыз байланысты. Сонымен «сенім» түсінігіне анықтама беретін болсақ , сенім – белгісіздік жағдайында біреуге бағынышты болуға және осыдан белгілі бір пайданы күтуге дайын болу. Сенім бір адамды екіншісіне тәуелді етеді. Мысалы, менеджер қол астындағыларға істі сеніп тапсырған болса, онда менеджер қол астындағыларға сол жұмыс уақыты біткенше тәуелді. Өйткені ол қол астындағылардың қандай нәтиже беретінін білмейді. Ал, қол астындағылар болса, менеджерге жұмысты тапсырғанша тәуелді. Екеуінде «жұмыс қанағаттанарлықтай болады ма?» деген бір – ақ ой тәуелді етеді. Егер менеджер жағдайды және басқарушыларды кең көлемде өзі бақылай алатын болса, онда сенімділік туралы сөз болмауы да мүмкін. Қазіргі менеджментте сенім « пайда» , « қауіп», «тәуелсіздік» деген ұғымдармен тығыз байланысты.
Басқарудағы сенім менеджердің келесі іс – әрекет элементінен көрінеді: 1) ақпараттандыру , туралы ақпараттардың толық беріп отырылуы; 2) ойлар , бағалау және жұмысшылардың ұсынысы үшін менеджердің дайын болуы; 3) персоналға өзін – өзі қадағалауға мүмкіндік беру.
Сенім нәтижесінде ұйымдағы менеджердің жұмысы жеңілдейді, ол кезде басшыда келеңсіз , қақтығыс жағдайлары туындамайды. Жұмысты сенім артқан персоналдар өздері атқарып , жақсы нәтиже шығаруға тырысады. Басқарушыларға өз кезегінде өзіне артылған сенімді ақтап , көңілден шығуға барлық күшін салады. Бірақ екі жақ та сенімнен қорқады. Өйткені сенімді міндетті түрде ақтау керек, ал кейде ол сенімді барлығына бірдей қолдануға болмайды. Басқарушылар кейде өз мойнына жауапкершілікті , әділдікті , белсенділікті талап етеді. Сол үшін де бос орынға жұмысшы қабылдау кезінде кадрлар бөлімі арнайы «жеке сапаларыңыз» деген бөлімге көбірек назар аударады.
Ынталандыру – ұйымның немесе жеке бастың мақсатына жетуге бағытталған іс – әрекетке өзінің және басқалардың қызығушылығын ояту үрдісі. Барлық адамда қажеттілік сезімі болады. Қажеттіліктер адамның іс- әрекетін басқарады. Соның салдарынан : мотивтерді ояту технологиясын іске қосылады. Бұл үрдістің негізінде әртүрлі мотивтердің жатқанын айту керек, мысалы, материалдық , әлеуметтік – психологиялық , рухани, шығармашылық.
Ынталандыру теориясының екі категориясын бөліп көрсетуге болады: мазмұнды және іс жүргізу.
Мотивацияның мазмұнды теориясы адамды алдыға жылжытатын ішкі қызығушылықтарға негізделеді. Бұл топқа Абрахам Маслоу, Дэвид Мак Клеллан, Фредерик Гецберг, Скиннер Бренардтың теорияларын жатқызуға болады.
Іс жүргізу теориясы адамдардың қабылдауы мен танымдарының ескерілуімен іс – әрекет моделіне негізделеді. (күтім теориясы, әділдік теориясы, Портер –Лоулердің мотивация моделі ).
Жоғарыда айтылып кеткен теориялар қатаң шектелген емес , олардың өздерінің қолданылатын аумағы бар, мазмұнын түсіну үшін ең алдымен қажеттілік және сыйақы деген ұғымдардың дұрыс түсінуі керек.
Адамдардың барлық қажеттіліктері бірінші және екінші болып жіктеледі. Бірінші қажеттіліктер физиологиялық және туа біткен болады (азық – түлік, су, тыныс алу, ұйықтау , ұрпағын жалғастыру секілді қажеттіліктер ), бұлардың барлығы адамның генетикалық кодында бекітілген. Екінші қажеттіліктер психологиялық және жүре біткен қажеттілікттер ( жетістік , сыйластық , бауыр басу , билікке деген қажеттіліктер). Бұл қажеттіліктер өмірлік тәжірибе нәтижесінде жиналады. Өзінің әркелкілігіне байланысты олар өзара бірнеше деңгейлерге бөлінеді.
Қажеттілікті қолмен ұстау , көру мүмкін емес. Ол туралы тек адамдардың іс – әрекеті арқылы ғана білуге болады. Адамдардың мінез – құлқы мен іс – әрекетінің арасындағы байланыс әр түрлі модельдер арқылы көрсетіледі.

№21ДӘРІС.


ТАҚЫРЫБЫ: Мектептің тәжірибелік іс- әрекетіне менеджментті ендірудің тиімділігі.
ДӘРІСТІҢ ЖОСПАРЫ:
1.Білім беру менеджментінің педагогика ғылымындағы қазіргі деңгейі.
2.Білім беруді дамыту тұжырымдамасы.
3.Білім беруді басқару мекемелерінің менеджерлік қызметі ( мектепалды тәрбиеден бастап қарттық шаққа дейінгі білім алудың ерекшеліктері).
4. Менеджерлер іс- әрекғетті тиімділігінің критерилері: тұлғалық, ситуациялық, ықпалдастық(интегративтік), көп деңгейлілік, комплекстік.

Білім беру мекемесінің басшылық қызметін, құрылымын айқындауда білім, беру менеджерінің жеке субьекті ретіндегі рөлі, оның жеке қабілеттілік сипаттамалары сөз мжоқ, маңызды мәнге ие. Оған дәлел ретінде мына төмендегі оның жеке басына байланысты тұлғалылық қабілеттерін айтсақ та жеткілікті.


- жоғары оқу орнын, кәсіптік білім беру мекемесін, факультет, кафедра, оқу тобын сол салада арнайы білімі бар маманның басқаруы;
- жаңа жағдайларға байланысты басқару тәжірибесі мен ұжыммен тіл таба білу қабілеттілігі;
- әрбір құрылым жүйесіндегі басшылардың жеке компоненттерін қалыптастыру;
- кәсіби білім мекемесі басшының сол салада жетекші маман болуы;
- педагогикалық және оқушылар ұжымының басқару ерекшелігін білу;
- басшының педагогикалық творчество мен инновацияға көзқарасы;
- басшының құрылымды басқарудағы иерархиялық деңгейі;
Бұл мәселе жөнінде ҚР –ң Заңында толық түсініктеме берілген. Бірақ халыққа білім және тәрбие беру мекемелерінің желісін және мазмұнын қысқаша баяндау қажет сияқты.
Білім беру жүйесі мынадай құрылымнан тұрады:
Отбасындағы тәрбие. Отбасы жеке адамның жан – жақты және үйлесімді дамуына жауапты. Балалардың отбасында тәрбиеленуі білім беру мекемелеріндегі тәрбие жұмыстарымен ұштасады.
Жергілікті білім беру органдары мен мекемелер, ғылыми – зерттеу институттары, қоғамдық бірлестіктер, еңбек ұжымдары бірге отырып, оқыту мен тәрбие жұмысын жақсартуда ата – аналарға, оларды алмастыратын адамдарға отбасы мен тәрбиесі жайында көмек көрсетеді, жағдайлар жасайды.
Мектеп жасына дейінгі тәрбие. Мектеп жасына дейінгі тәрбие балалар мекемелерінде жүзеге асырылады. Мұнда балалар 3 жастан 6 жасқа дейін тәрбиеленеді.
Мектеп жасына дейінгі балаларды отбасында тәрбиелеуге үкімет көмектеседі. Ол үшін ата – аналарға өтем төлемдері беріледі.
Жалпы орта білім. Жалпы білім беретін орта мектептің мақсаты– әр жақты дамыған, адамгершілігі мол, жеке өзінің және қоғамдық мүдделерді ұштастыра білетін, халық мәдениетін жетілдіру ісінде өз ұлты мен жалпы адамзат қазынасын тиімді пайдалана алатын, зиялылыққа тән қаиеттерді бойына сіңіре алатын адамды тәрбиелейді.
Жалпы білім беретін орта мектептің құрылымы баланың ер жетуіндегі жас ерекшелігінің үш кезеңіне (балалық шақ, жеткіншектік шақ, жасөспірімдік шақ) сәйкес орта мектеп үш сатыдан тұрады:
1. Бірінші саты – бастауыш мектеп (І – IV сыныптар).
2. Екінші саты – негізгі мектеп (І – IX сыныптар).
3. Үшінші саты – жалпы білім беретін орта мектеп (І – ХІ сыныптар)
Мектептен тыс тәрбие мен оқыту. Балалардың қабілеттілігі мен бейімділігін дамыту, қоғамдық белсенділігін арттыру, еңбекке, кәсіби бағдар беруге, ғылыми техникаға, өнерге, әдебиетке, спортқа, ұлтттық дәстүрлерге құштарлығын тәрбиелеу, олардың мәдени демалысын, бос уақытын, дұрыс ұйымдастыру мақсатында осы жұмыстардың бәрін мектептен тыс білім және тәрбие беру мекемелері ұйымдастырады.
Кәсіптік – техникалық білім. Халық шаруашылығының барлық салаларын үшін қажетті маман жұмысшы кадрларды дайындау мәселесі кәсіптік-техникалық училищелерде жүзеге асырылады. Бұлар кәсіптік және жалпы білім беретін оқу мекемелері.
Орта арнаулы білім. ҚР –ң азаматтары орта арнаулы оқу орындары арқылы кәсіптік білім алады. Негізгі сатыны бітірген оқушылар кәсіптік біліммен бірге толық орта білім алып шығады. Орта арнаулы оқу мекемелеріне әр түрлі техникумдар, педагогикалық, медициналық, әскери т.б. училищелер жатады.
Жоғары білім. Жалпы және кәсіби орта мектептерді бітірген жастар университеттерде, институттарда, академияларда және соларға теңестірілген оқу орындарында білім алады.
Арнаулы білім мекемелері. Бұлардың бірнеше түрлері бар.
Жетім балалар, ата – аналарынан қорғансыз қалған балалар жалпы білім беретін мектеп – интернаттарында, балалар үйлерінде тәрбие мен білім алады.
Ақыл– ойында кемістігі бар және уақытша емделуді қажет ететін балалар үшін арнаулы мекемелер ұйымдастырылады.
Жоғары оқу орнынан кейінгі білім. Республика азаматтарға аспирантураларда, докторантураларда оқып ғылым кандидаттары мен докторлары дәрежелерін, доцент пен профессор атақтарын алуға мүмкіндік береді, ғылыми кадрларға деген қажеттігін қанағаттандыруды қамтамасыз етеді.
Кадрлардың біліктілігін арттыру және оларды қайта даярлау. Жұмысшылар мен мамандардың, басты қызметкерлердің біліктілігін арттыру және оларды қайта даярлау арнайы білім беру мекемелерінде, кәсіп орындарында , ғылым мен оқу орталықтарында ұйымдастырылады.
Қосымша білім беру үшін дене шынықтыру–сауықтыру, техникалық, мәдениеттану, тіл және басқа бағыттағы мекемелер жүйесі құрылады. Оларды Білім министрлігі және жергілікті үкімет басқару орындары бекітеді.
Сонымен, білім мен тәрбие беру – бұл Республика азаматтарының құзіретін және адамгершілік, интеллектуалды, мәдени дамуының жоғары деңгейін қамтамасыз етуге бағытталған үздіксіз тұтас педагогикалық процесс.
Білім жүйесінде халықаралық байланыстың маңызы.
Дүние жүзілік білім кеңістігіне кіру және халықаралық байланыс елімізде білім жүйесін жасауға мүмкіндік туғызады. Осындай мүмкіндіктерді еске ала отырып, отандық білім жүйесін дүниежүзілік үлгіге салу деңгейіне жеткізу -ең басты мәселелердің бірі.
Қазақстан Республикасының білім туралы Заңы бойынша Қазақстан азаматтары (оқушылар, студенттер, аспиранттар) шет мемлекеттердің оқу мекемелерінде оқуға қақылы. Бұл мәселе мемлекет аралық келісімге сәйкес жүзеге асырылады. Жыл сайын орта және жоғары оқу орындарын бітірген дарынды жастарды шет мемлекеттеріндегі жоғарғы оқу орындарына, аспирантураға жіберуді әдетке айналдыру қажет.
Қазақстан Республикасында тұратын шет мемлекеттердің азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдар республикамыздың азаматтарымен тең дәрежелі білім алуға, қызымет істеулеріне қақылы. Ал шет мемлекеттердің Қазақстан Республикасында тұрақты тұрмайтын азаматтарды халықаралық келісімі бойынша білім алуға, жұмыс істеулеріне мүмкіндік алады.
Қазақстан Республикасының білім беру мекемелері шет елдік мекемелермен және ұйымдармен тікелей байланысты дамытып жетілдіреді, рухани тілек білдіреді. Олардың өзара қарым–қатынастары және ынтымақтастығы, достық байланыстары дамиды.
Елімізде білім жүйесін дүниежүзілік үлгіге сәйкес жетілдіру зертеуді қажет ететін келесі мәселелерге байланысты. Сондықтан, Білім министрлігі, Ұлттық Ғылым академиясы, ірі университеттер және институттар бірлесіп, Қазақстанда ұлттық білімнің стратегиясы мен тактикасын және интеграцияның нақты саясаты мен принциптерін жасайды.

№22 ДӘРІС.


ТАҚЫРЫБЫ: Басқару еңбегінің этикасы жəне мекемедегі
корпоративтік (ұйымдық) мəдениет

Басшының мəдениеті өзіне олар атқаратын күрделі жəне алуан түрлі қызметтер жиынтығын бейнелейтін əртүрлі сипаттамалардың бүтін бір спектрін енгізеді. «Мектеп менеджерінің қызметі жəне мектепті басқару»деп аталатын 2.1-бөлімде білім саласындағы менеджердің кəсібилігіне қойылатын негізгі талаптар қарастырылған. Осы саладағы дұрыс ұйымдастырудың ерекше маңыздылығын тек аса іскерлік өзара əрекет емес, сондай-ақ, өзара жеке қатынастар, педагогикалық еңбектің жоғары стрестілігі, білім беру мекемелерін басқаруда этикалық нормаларды сақтау қажеттігін көрсетеді. Сол сияқты мынаны есте сақтау қажет, өзара қарым-қатынастардың осы нормалары педагогтар мен оқушылардың қатынас үдерісінде көрінеді, бұл байланыс үдерістерге қатысушылардың ниетіне қатыссыз пайда болады. Жалпы білім беру мектептерінде, колледждерде немесе жоғары оқу орындарында гуманистік мақсаттар мен оларға сəйкес келетін міндеттердің жариялануы, азаматтық қасиеттерді жəне жоғары адамгершілік идеалдарды қалыптастыруға бағытталған жұмыс жоспарлары жасалуы мүмкін. Алайда басқаларды сыйламау, олардың жеке ар-намысын менсінбеушілік, дөрекілік, өзімшілдік (оның ішінде топтық), жанжалшыл т.б. сияқты педагогикалық ұжымдарда байқалатын жағдайлар, өкінішке орай, тек көптеген оқушылардың арасында ғана емес, сол сияқты қызметкерлердің өздерінде де жиі қалыпты жағдай ретінде қабылданады. Осының салдарынан, басшының адамгершілік қасиеттері, ол басқару қызметтерін жүргізе отырып басшылыққа алатын моралдық нормалары мен ережелері өзіндік əкімшілік құзыреттілікке ие болуға қарағанда, аз рөлді емес, анағұрлым үлкен рөлді атқарады. Этика (грек тілінен – ēthiká, ēthosдегеннен – əдет-ғұрып, мінез) – мораль, адамгершілікті зерттейтін философиялық пəн екені белгілі. Бірақ басшының этикасы туралы айтқанда, ол философияның осы теориялық сала мəселесін зерттейді деген сөз емес. Бұл жерде,
əрине, басқарушылық қызметте т.б. жүзеге асырылатын қағидалардың
жүйесі, басшының адамгершілік тəртіп ережелері мен нормалары,
қабылданған басқарушылық шешімдердің адамгершілік негіздері ту-
ралы сөз болып отыр.
Басшының этикасы [119] айқындалғандай, кəсіби (қызметтік)
этиканың əртүрлілігін көрсетеді. Басшының этикасы, жалпы ада-
ми адамгершілік талаптармен негізгі басқарушылық қағидаттарды
(аса кəсіптік) біріктірудің қажеттілігінен тұрады. Бұл, сондай-ақ,
басқарушының адамдар, тұлға жəне топпен ұжымның, ұжымдар
арасындағы өзара қарым-қатынастың мəнісін жəне негізгі нормала-
рын білуді көздейді. Қызметтік этика, басқарушылық қызметтерді іске
асыру үдерісіндегі адамдардың өзара қарым-қатынастарына тікелей
қатысы бар тəртіп нормаларына көңіл бөледі. Осылайша, қызметтік
этика басшыға оған қол астындағы адамдармен қатынаста əділ, талап-
шыл, сонымен қатар, шыдамды, əдепті, ұжымда қолайлы моральдық-
психологиялық ахуал құру жөнінде қамқорлық көрсетуді ұсынады.
Сонымен, кəсіби этиканың нормаларына қатынастың жоғары
мəдениеттілігіне сəйкес келетін белгілер жатады. Бұл басшының
құзыреттілігімен қатар, өзінің мамандығында оның беделін қалып-
тастырады жəне қолдап отырады. Зерттеу жұмыстары көрсеткендей,
басшы уақытының көп бөлігі орындаушымен, сондай-ақ жоғарғы
жəне төменгі жақта отырған басшылармен қатынасқа кетеді. Əдетте,
əдебиеттерде бұл нормаларға:
– басшының қол астындағы адамдарымен, жұмыс бабындағы
əріптестерімен қатынасының демократиялығы;
– оның қолжетімділігі, ұқыптылығы;
– жолдастық сенім атмосферасын жасай білуі;
– өз сөзіне қатысты нақтылығы мен жауапкершілігі жатады.
Жинақылық, ұқыптылық жəне нақтылық сияқты сыртқы сипатта-
малар да белгілі мəнге ие. Басшының сыртқы тəртіп жоспары мен ішкі
адамгершілік мақсаты сай келгенде, біршама басқарушылық нəтижеге
жетуге болады.
Басшының қолжетімділігі, қол астындағы адамдармен жиі
байланысуға тырысуы оның беделіне оң əсерін тигізеді, оған деген
сенімділік деңгейін көтереді. Сонымен бірге, басшының үйірлігі – баға
мен тиімділік көп жағдайларға байланысты болатын, біршама күрделі
жəне бір мағыналы емес құбылыс. Ұйымшыл, табысты дамушы
ұжымдағы тіпті төмен қатынастық, оның басшысына еңсерілмейтін
теріс фактор болып табылмайтыны сөзсіз. Қызметкерлердің өзара
193
əрекет ету дəрежесі нашар, ұжымдық көңіл-күй əлі қалыптаспаған ме-
кемеде басшы қызметкерлермен белсенді байланыста болуы, тұрақты
ұйымдастырушылық күш, жоғары қатынастықты көрсетуі, жекеленген
адамдарға жəне бүкіл еңбек ұжымына ықпал ете білуі қажет.
Егер басшының қызметін адамдармен өзара іс-əрекет саласында
деп қарастырсақ, онда қызметкерлер құрамын [106] басқару саласының
зерттеушілерімен, үш топқа біріктірілген, менеджер құзыреттілігінің
11 негізгі саласы берілген:
І. Жеке бас тəртіптілігі, оған кіретіндер:
– этикалығы – жеке бас құқығын сыйлау, алған уəделеріне жауап-
кершілік арту, сенімділік, шыншылдық, əділдік;
– адалдық – өз жұмысының нəтижесіне жоғары талаптар қою;
– парасаттылық – ақылға қонымды, шындыққа негізделген
шешімдерді қабылдай білу қабілеттілігі;
ІІ. Мақсаткерлік жəне өнімділік, оған кіретіндер:
– нəтижелілік – соңғы нəтижені бағдарлай білу;
– талапшылдық – қалыптасқан жағдайларға таңылған шектеулерді
жеңу қабілеттілігі;
– ұйымға берілгендігі жəне іскерлік бағдар – ұйымның нормала-
рымен жүру дайындығы, жұмысқа берілгендігі жəне өз жұмысының
сапасына деген жауапкершілігі;
– өзіне деген сенімділік – қарапайым емес міндеттерді шеше білуі
жəне оған дайындығы;
ІІІ. Командамен жұмыс істей білу дағдысы, болжанғандар:
– командалық бағдар – бірлескен істің қажеттілігін түсіну жəне
басқалармен бірлесе əрекет етіп жұмыс істей білу;
– байланыстылық – серіктестермен іскерлік жəне шығармашылық
қатынас орната білу;
– байланысқа бейімділік – ауызша жəне жазбаша сөйлейтін сөздерді,
стилистикалық жəне басқа да мазмұнды құралдарды пайдалана білу,
серіктестерге ықпал ете білу жəне өзара түсіністікке жету;
– тыңдай білу – ауызша байланыстан шыққан ақпараттарды
қабылдау, меңгеру жəне пайдалану қабілеттілігі.
Қызметкерлер жөніндегі менеджердің табысты жұмысы үшін
құзыреттіліктердің осы басты салаларының маңыздылығына сарапта-
малық баға оларды келесі ретте (маңыздылық деңгейі төмендеуіне
қарай) қоюға мүмкіндік берді:
1. Этикаға сəйкестік.
2. Жайдарлылық.
3. Тыңдай білу.
4. Байланыстылық.
13–7420
194
5. Командалық бағдар.
6. Адалдық.
7. Парасаттылық.
8. Нəтижелілік.
9. Қайсарлық.
10. Өзіне деген сенушілік.
11. Ұйымға деген берілгендік жəне іскер бағдарлық.
Осы тізімнен байқалғандай, басшы меңгеретін дəл осы этикалық
нормаларға сарапшылар ең жоғары баға берді. Дегенмен байланысқа
бейімділік, тыңдай білу, командалық бағдар, адалдық, ұйымға
берілгендік жəне іскерлік бағдарлық тағы басқалар да басшының
адамгершілігін айқын білдіретін қасиеттері болып табылады.
Басшының этикалық бағдарымен оның саналы немесе түйсікке
жүгінетін басқару стилі де байланысты. Басшылық стиль – менеджердің
практикалық қызмет түрлері, əдістер мен тəсілдерінің тұрақты жүйесі.
Сондай-ақ, оның қол астындағы адамдармен қарым-қатынасында
байқалатын жеке қасиеттер жинағы [50].
Басқару стилінің жіктемесі психологиялық əдебиетте, менеджмент
жөніндегі басылымдарда, педагогикалық басқарудакең таралған.Оның
авторы негізгі үш стильді: өктемшіл, демократиялық жəне бетімен
жіберуді (либералдық) белгілеп берген Курт Левин болды.
Осы стилдерді бөліп көрсетудің басты ерекшелігіне басқарушылық
шешімдерін қабылдау жəне басшының қол астындағы адамдарға
қатысы ықпал етті.
Өктемшіл стилге [50]-де көрсетілгендей, басшының барлық
шешімдерді жеке қабылдауы, сол сияқты жұмыскерді жеке адам
ретінде елемеуі тəн. Басшы қол астындағы адамдарды, кəсіпорынның
иерархиялық ұйымынан туындайтын олардың бұлжытпай бағынуын
күтіп, өзінің заңды билігінің күшімен басқарады.
Басшы өзі қол астындағылар алдында негізсіз мақсаттар
белгілейді, тапсырмаларды бөліп береді, олардың орындалуын қатаң
бақылайды. Бұл өзін қол астындағы адамдармен салыстырғанда
анағұрлым құзыретті, өзінің ұйымдастырушылық мақсаттары мен
оларға жетудің жолдарын жақсы түсінген деген сенімге негізделген.
Алайда іс жүзінде бұлар мүлде басқаша болады. Бастықтың шешімі
қол астындағылардың бұлжытпай орындауы тиіс болатын бұйрықтар,
директивалар түрінде көрінеді. Бағынбаған жағдайда əртүрлі жаза
қолдануға дейін жүгінеді. Қызметкерлерге сыйақы беру мен жазалау
басшының өз бетімен, бағалаудың қандай да бір нақты, анық жасалған
көрсеткіштерінсіз шешіледі, оған қоса бұл туралы қызметкерлерді ал-
дын ала құлақтандыру белгіленбейді. Сонымен бірге, қызметкерлерге
195
ұйым қызметінің басқа да бағыттары бойынша жалпы жағдай туралы
тек аздаған ғана ақпарат беріледі.
Өктемшіл стильге қарағанда, басқарудың демократиялық стилі,
басшының ұжымдық шешімдер жасауға тырысуы, адами қатынастар-
дың маңызды екендігін түсінуімен сипатталады. Басшы қызметкерлер-
мен бірлесіп ұйымның мақсаттарын жəне топ мүшелерінің жеке
талап-тілектерімен келіседі, жұмыстарды бөліседі. Қызметкерлердің
қызметін бақылау кезінде жəне оларды бағалауда ол объективті, бəрі
білетін белгілерді басшылыққа алады, қол астындағы адамдарға
қажетті көмектерін көрсетеді. Олардың мүмкіндіктерін арттыруға
тырысып өндірістік міндеттерді, кəсіби құзыреттіліктерін өз бетімен
шешеді, қажетті жеке қасиеттерін дамытады, оларға өкілеттіктерін та-
быстайды. Мұндай басшыны адамдарға үйірлігінен, сын көзбен қарау,
өзін-өзі бақылау жəне қол астындағы адамдармен тең түрде ұстауынан
ажыратуға болады.
Бетімен жіберу стиліне басшының шешім қабылдаудан жалтаруы
немесе бұл міндеттерді басқа біреуге аудара салуға тырысуы, оның
ұжым ісіне мүлде қатысы жоқтығы тəн. Мұндай стильді таңдаған
басшы əдетте, өзінің қол астындағы адамдарға толық еркіндік
береді. Алайда, бұл өкінішке орай, қызметкерлерге сенгендігінен
емес, басшының кəсіптік жоспарға сенімсіздігінен, мінезінің
нашарлығынан, басқарушылық, байланыстық құзыреттіліктердің
қалыптаспауынан болады. Ол қызметкерлермен қатынасында ақ
жарқын, бірақ солай бола тұра енжар, бастама көрсетпейді. Топ-
та қандай да бір құрылымды еңбек, тапсырмаларды, міндеттер
мен құқықтарды нақты бөлісу жоқ. Ақпараттық ағындар қалыпқа
келтірілмеген, бұл ұйымның қызметіне зиян келтіреді, өйткені
қажетті мəліметтер олардың талапты түрде өтінгендерінен кейін
ғана жетеді. Басшы қызметкерлердің оң жəне теріс бағалауларынан,
топтық қатынастарды реттеуге араласудан қашады, қажетті
жағдайларда оның баға берулері үстірт жəне шашыраңқы бола-
ды. Қорытындылай келгенде, басқарудың бетімен жіберу стилі
басқарудың жоқтығын көрсетеді, өйткені басшы мұндай міндеттер
мен қызметтерден толығымен шеттетілген.
Басшылықтың барлық үш классикалық стилі көріністің сипатты
түрлеріне ие. Өктемшіл басшыға [50]-да көрсетілгендей, бет əлпетінің
қаталдығы, қатты, бұйрық бере сөйлейтін, өзін топтан бөлек ұстайтын
қылықтары тəн. Демократиялық басшыға адамдарға үйірлік, сыртынан
қарағанда мейірімді, өкімдері өтініш немесе ұсыныстар түрінде, сөз
мəнерінде «мен» дегеннің орнына «біз» жүреді. Бетімен жіберу стилінде
басшының сыртқы келбеті ештеңеге қатысы жоқ, көрінбейтіндей
196
болуға тырысу, қызметкерлермен қатынаста жағымпазданған түрде
болу жатады.
Менеджмент жөніндегі əдебиетте [7, 22, 23, 35, 44, 113 жəне т.б.]
кадрлармен жұмыстағы кəсіби этика эволюциясын қарастырған кезде
үш тұжырымдаманы (доктрина) бөліп көрсетеді. Оның мəнісі, бірінші
кезекте жұмыскерге деген қатынаспен, этикалық параметрлермен
ерекшеленеді. Ұзақ уақытқа дейін Х доктринасы негіз қалаушы болды,
онда адам бұранда ретінде қарастырылып, тиімсіз (оның ішінде жəне
экономикалық) кезінде оны басқамен ауыстырып отырды. Мұндай
жұмыскерге деген қатынас сенімге негізделді, көптеген адамдар олар-
ды басқарғаннан, жауапкершіліктен қашады, жоғары кəсіптік амбиция-
лары жоқ, жалқау, қауіпсіз жағдайда болуды қалайды. Сонымен бірге,
жұмыскер белгілі бір нақты кəсіби міндеттерді орындауы тиіс; оның
əлеуметтік байланысы азайтылуы тиіс; өйткені олар шиеленістерге
ұласуы мүмкін, сөйтіп еңбек өнімділігін азайтуға əкеліп соғады.
Жұмыскерге түрткі болатын себеп экономикалық қызығушылық бо-
лып табылады, сондықтан материалдық, атап айтқанда, ақшалай ын-
таландыру əдісі ең тиімді. Осының салдарынан, көп жұмыскерлер
өзіндік тəртіпке жəне өзін-өзі қатты бақылауға қабілетті емес, олардың
қызметін бақылау міндеті менеджментте негізгі болып табылады жəне
қатал сыртқы əдістердің көмегімен іске асырылады.
Өндірістің тиімділігі үшін адами қатынастардың маңыздылығын
сезінуге гуманизация идеясына негізделген екінші толқын деп ата-
латын қызметкерлер құрамын басқару себепші болды. Қызметкерлер
құрамымен жұмыстың Ү деген атау алған екінші этикалық доктри-
насында, адам жұмыскер ретінде қарастырылды. Ол тиімді жұмыс
істеу үшін барынша уəждеу, тиісті жағдайлар жасау, ұйымның жалпы
құндылықтарына тарту жəне осының есебінен барынша экономикалық
нəтижеге жету керек болды. Оның жұмысқа, ұйымның мақсаттарына
қатысты жауапкершілігі еңбек нəтижесі үшін алатын сыйақысына бай-
ланысты. Ең өнімді сыйақы қызметкердің өзіндік келбеті мен өзіндік
өзектілік тұтынымын қанағаттандырумен байланысты болып табыла-
ды.
Соңғы, үшіншісі, қызметкерлер құрамымен, жұмыс революция-
сы Z тұжырымдамасымен байланысты. Оның авторы – менеджмент
саласының маманы американдық Уильям Оучи. Осы тұжырымдама
адам əлеуетін кəсіпорынның маңызды табыстылық факторы ретінде
қарастырған. Осыған байланысты қызметкерлер құрамын басқарудың
бір міндеті, тек материалдық жағын сүйеп қана қоймай, реттеудің
моральдық механизмін, қолайлы жағдайлар жасау арқылы барлық
жұмыскерлердің белсенділігін барынша дамытуға ықпал ету болды.
197
Ұйымда адамға тек жай жұмыскер деп қана емес, жеке адам ретінде
қарау байқала бастайды, сондықтан тікелей еңбек ұжымында жағымды
формалды емес өзара қарым-қатынас орнатуға үлкен көңіл бөледі.
Адам туралы түсінікті материалдық немесе рухани өндірістің
жеке бір бұрандасы деп қараудан кету керек, оның əлеуметтік жəне
жеке мəнінің,еңбек ұжымының басқа мүшелерімен байланыстарының
маңыздылығын түсіну, алдымен, теориялық, кейіннен практикалық
жоспарда корпоративтік (ұйымдық) мəдениет проблемасының пайда
болуын айқындады.
Корпоративтік мəдениет, оған ешкім мақсатты түрде əрекет
жасамағанда, бірақ ұйымда саналы, мақсатты, жүйелі түрде өскенде
өзімен-өзі өмір сүруі мүмкін. Алайда, осы жəне басқа жағдайда, ол
едəуір дəрежеде ұйым басшысының этикалық нұсқауларына, оның
орынбасарлары мəжбүрлеген адамгершілік кəсіби нормаларды қалай
қабылдайтынына, оның ішінде, қызметкерлерге деген көзқарасына,
осы нормаларды өзі басқарушы қызметіне қалай енгізетініне байланы-
сты.
Корпоративтік мəдениет тəртіптердің жалпы жиегін беретін
жəне нақты бір ұйымның барлық мүшелері дəлелсіз қабылдайтын,
болжамдардың күрделі бір кешені ретінде [106]-да түсіндіріледі.
Корпоративтік мəдениет ішкі жəне сыртқы жүйелерде, заттанған
жəне затқа айналмаған құрауыштарда, кабинеттер мен өндірістік
тұрғынжайлар интерьерлеріне кіретіндерде, құрмет тақтасы, басқару
философиясы мен идеологиясы, əдет-ғұрыптар мен дəстүрлер,
құндылық бағдарлары, діншілдік, күту, тəртіп нормаларында
байқалады. Корпоративтік мəдениет, алдымен, адам мен топтың
тəртібін регламенттейді, ұжымды біріктіреді, сондай-ақ белгілі бір
дəрежеде қызметкерлердің жəне олардың сын жағдайындағы шағын
бірлестіктерінің реакциясын болжауға мүмкіндік береді.
Ұйымға жəне оған кіретін адамдарға қатысты корпоративтік
мəдениет бірнеше маңызды қызметтерді атқарады, олар мыналар:
– адамдардың тəртіп нормалары мен ережелері кіретін – реттейтін
қызмет, оның көмегімен қажетті əлеуметтік-психологиялық ахуалды
ұстап тұрады, қиын жағдайларда бағдарлар жүзеге асырылады, қажеті
жоқ шиеленістердің басым бөлігі бейтараптандырылады;
– нормаларды шектейтін жəне қажеті жоқ сыртқы əрекеттер үшін
кедергі жасайтын, əртүрлі тыйымдар арқылы жүзеге асырылатын күзет
қызметі;
– адамдарды біріктірумен байланысты жəне оларда ұйымға де-
ген мақтаныш сезімін қалыптастыратын, өзін онымен теңдестіретін,
біріктіретін қызмет;
198
– ұйым ішіндегі адамдар арасындағы байланыстарды жеңілдету
мен тəртіпке келтіруге бағытталған байланыс қызметі, бұл ақпараттар
ағынын жəне интеракция үдерісін жетілдіреді;
– белгілі бір түсінікті, серіктестер алдында ұйым бейнесін,
тұтынушылар, қызметкерлердің өздерін, т.б. жасауға бағытталған,
имидждік қызмет.
Д. Коул [106] корпоративтік (ұйымдық) мəдениеттің бюрократтық,
органикалық, кəсіпкерлік, партисипаттық сияқты түрлерін бөліп
көрсеткен.
Бюрократтық корпоративтік мəдениет келесі стереотиптерге
негізделген:
– жұмыскерлер – жалқау болып туғандар, енжар жəне қатал алдау-
ды жəне ұйым тарапынан бақылауды қажет етеді;
– жұмыскерлер үшін қозғау салуға басым түрткі экономикалық
қызығушылық болып табылады, сондықтан олардың жақсы жалақы
табуына мүмкіндік жасауға басты көңіл бөлу керек;
– жұмыскерлердің тілегін бақылау жəне олардың күтпеген
əрекеттерінің мүмкін салдарларын барынша бейтараптандыратындай
етіп ұйымдастырушылық құрылым жобалануы тиіс;
– басшылық жұмысқа өзіне-өзі бақылау жасауға қабілетті, мақсат-
кер жəне адалдықты сүйетін, жоғары уəжді біраз жұмыскерлер көтері-
луі мүмкін.
Бұл ұйымдастырушылық мəдениет Х доктринасына сəйкес
келетінін байқауға болады.
Ү доктринасымен басым байланысты органикалық корпоративтік
мəдениет мына стереотиптерге жүгінеді:
– жұмыскерлер негізінен əлеуметтік қажеттіліктердің қамын ойлай-
ды жəне басшының бастамасына қарағанда, өздерінің жолдастарының
істеріне көңіл аударуға көбірек бейімді;
– өндірісті ұтымды ету жəне шағын мамандану, қызметкерлер
өндірістік қызметінің мəнін жұмыстың өзінде емес еңбек үдерісінде
қалыптасатын əлеуметтік қатынастарда көретініне əкеледі;
– егер басшылық өзінің қол астындағылардың əлеуметтік
қажеттіліктерін, бірінші кезекте, қоғамдық танудағы қажеттілікті
ескерсе, жұмыскерлер басшылықтың бастамасына дұрыс қарауға дай-
ын.
Егер кəсіпкерлік ұйымдастырушылық мəдениет басымдық алса,
ұйымды жəне қызметкерлерді басқару келесі стереотиптер негізінде
құрылады:
– қызметкерлер тек өздерінің жеке мақсаттарына көңіл қояды.
Олар ұйымның мол табысқа жету сияқты барлығына арналған жал-
199
пы мақсатына, ерекше міндеттеріне немқұрайды қарайды. Сондықтан
оларды жүзеге асыруда артық қарсылықты туғызбас үшін, олармен бұл
міндеттерді талқылаудың қажеті жоқ;
– ұйымда қызметкерлер қайсар, агрессивті ниеттелген адамдарға
назар аударады, оларға қатысты үнемі өзгеретін сыртқы орта
жағдайларында бақылауды сақтау маңызды;
– қызметкерлерді уəждеудің ең бір тиімді тəсілі, өздерінің көрінуіне
жақсы мүмкіндік ашып беретін – шақыру. Шақыру қызметкердің
əлеуетіне мөлшерлі болуы тиіс, ал менеджерге табыс болған жағдайда,
жақсы сыйақыны қарастыру керек болады;
– жауапкершілік қызметкерге бұйрықпен берілмейді, бірақ ол кім
əртүрлі кедергілерді жеңіп шықса, тəуекелге бел буса соларға беріледі.
Тек осы қасиеттер қол астындағы адамдарда ерекше жоғары бағаланады.
Бұл ұжымда үлкен алаңдаушылық атмосферасын қалыптастырады
жəне жұмыскерлердің бар күшімен еңбектенуін туғызады.
Партисипаттық ұйымдастырушылық мəдениетте (Z доктринасы,
ТQМ – сапасымен жалпылама басқару тұжырымдамасы) басқаруда
негізгі жағдайлар былай болжанады:
– қызметкерлердің көпшілік бөлігі жеке мүдделерінен тыс жатқан
мақсаттарына жету үшін жанталаса еңбектенеді;
– əрбір жеке адам өзінше ерекше, сондықтан стандартты
басқарушылық көзқарас іске аспайды, олар нақты бір адамға жəне осы
жағдайға арналып құрастырылған болуы тиіс;
– көп адамдардың күштерін үйлестіру үшін топ мүшелері арасында
тиянақты байланыс болуы қажет;
– команданың энергиясы олардың жетістікке жетуіне бағытталған,
осыдан барып басшылықтың жаңа түрі жəне басқарушылықты меңгеру,
команданың барлық мүшелерінде дағды болатындай етіп айрықша
мақсаттар құрастырылады.
– команда құру үдерісінде, жалпылама жұмысқа салынған жеке-
ленген күштерді жəне алынған нəтижелерді бағалау (жəне өзіндік баға
беру), бірлескен жұмыстарды жоспарлау, мəселелер мен келешектерді
талдауда команданың барлық мүшелерінің белсенді қатысуы болжана-
№23 ДӘРІС.
ТАҚЫРЫБЫ: Менеджмент жүйесіндегі бақылау және реттеу
ДӘРІСТІҢ ЖОСПАРЫ:
1 Сапа ұғымы және оның мәні
2 Сапаға жетудің принциптері мен тәсілдері
3 Педагогикалық үдеріс диагностикасы ұғымы.

1 Сапа ұғымы және оның мәні


Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін көп деңгейлі реформалаудың қазіргі білім сапасын көтеруді және бәсекегк қабілетті мамандарды дайындып,тиімді қызмет ететін білім беру жүйесінің ұлттық моделін құруға бағытталған.Бүгінгі таңда білім берудің жаңа қағидаларының қалыптасуы мен бекітілу үрдісі қарқынды жүруде,білім саласындағы халықаралық байланыстарды кеңейту мен әлемдік білім кеңістігіне ену жұмыстары атқарылуда. Қазақстандық қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының қазіргі жағдайы мен жарқын келешегіне болжамы еліміздің нарықтық экономикасы кәсіби жоғары оқу орындарының түлектеріне жаңа т алаптар қоятынын көрсетеді. Олар әлемдік білім деңгейіне, әлемдік стандартқа сай білім мен біліктілікке ие болулары керек.Бірінші кезекте ол; -жалпы білім деңгейінің жоғарылығы; -тар кәсіби,бейінді білім негізінде жалпы білім,техникалық,психологиялық,педагогикалық, экономикалық,құқықтық дайындықтың кеңдігі; -кәсіби біліктілік,жоғары кәсіби шеберлік,тәртіптілік пен еңбек сапасы; -өзіндік жоспарлау,өзінің еңбек қызметін жүзеге асыру мен бақылау қабілеті ,әсіресе, заманауи есептеуіш және ақпараттық техника құралдарын пайдалану арқылы;
-өз іс-әрекетіне өзі талдау жасай алу қабілеті, инициатива, шешімді өзі қабылдай алуы мен өз іс-әрекетінің нәтижесіне жауапкершілік арту,әсіресе,экстрималды және тәуелділік жағдайларында; -өзін-өзі білімдендіруге,өзін- өзі оқытуға дайындығы,әдебиеттермен жұмыс жасай алуы;
-еңбекті үжымдық формада ұйымдастыру жағдайында топпен жұмыс жасай алуы;
-мобильдік,коммуникативтілік, -ұжымды басқара алу қабілеті; -әлеуметтік жауапкершілік сезімінің жоғарылығы; -еңбектің интенсивті өзгеру жағдайында жоғары төзімділік пен кәсіби жарамдығы;
-салауатты өмір салтын жүргізе алуы;оның ішінде жүріс-тұрыс мәдениеті,тамақтану,жеке бас гигиенасы.
Ал енді мұндағы «Сапа» деген ұғымды анықтап,содан кейін «Білім сапасы» ұғымына тоқталайық.Сапа өнімнің барлық талаптарға жауап беруі,қойылған мақсат-міндеттер бойынша іске асыруы және жоғары көрсеткішке ие болу. «Білім» са- пасы ұғымын ИСО 9001:2000:халықаралық стандартта қолданылатын анықтамаларға сүйене отырып айқындау керек. Мұнда білім сапасына: -сапа,мемлекет тарапынан қойылатын талапар мен болжамдар; -сапа,жоғары оқу орындары тарапынан айқындалу; -сапа,бітірушілердің қол жеткізгендері; -сапа,қоғам,білім саласында сұранысқа ие болу деген анықтамалар берілген.Яғни,сапа менеджмент жүйесі сапаны жоспарлау,басқару,жетілдіру және сапамен қамтамасыз ету саласындағы саясатты жүзеге асыру мақсатында қолданылытын іс-әрекеттер мен бір-бірімен тығыз байланыстағы үдерістер мен ресурстар жиынтығы. Қазақстан Республикасы әлемге қоғамдастық-нарықтық экономикалы мемлекет ретін- де танылды.Тәуелсіздігіміздің қысқа тарихи кезеңінде еліміз әлемдік қоғамдастыққа ықпалдаса отырып,экономикада айтарлықтай өсуге қол жеткізді.
Қазақстан демократиялық жолға түскен өтпелі кезеңде барлық әлеуметтік-экономикалық өмірдің түбірімен өзгеруі білім саласының да қайта құрылуына қажеттілік туғызды.Бұл орайда жүргізіліп жатқан реформалар бұрынғы қол жеткізген жетістіктерді сақтай отырып,білім беру жүйесін әрі қарай дамыту жолдарын белгілеу қажет болды.Білім беру саласындағы әлемнің алдыңғы қатарлы елдерінің тәжірибесіне сүйеніп,жаңа мемлекеттің даму барысын ескере отырып, жинақталған тәжірбиеге арнайы талдау жасау қажеттігі туды.Осы орайда білім беру ісінің заңдық базасын жасау қолға алынды. Білім туралы заңдар қабылданып,білім саласындағы мемлекеттік саясаттың концепциясы,орта,жоғары білімнің даму концепциясы мен білім берудің мемлекеттік стандарттары бекітілді. Қабылданған нормативтік құжаттар еліміздің негізгі ережелеріне сүйенеді. Білім сапасын көтеруге бағытталған құжаттар қатарына:
-«Білім беру» мемлекеттік бағдарламасы; -Білім беру қызметін лицензиялау Ережес;і -Білім беру ұйымдарын мемлекеттік аттестаттау Ережесі; -Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы; ҚР білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарына арналған мемлекеттік бағдарламасы;
-Сапа жөніндегі ИСО 8401 Халықаралық стандартқа ендірілген Мемлекеттік бағдарлама және т.б. жатады. “Қазақстан Республикасындағы білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасына” сәйкес ғылыми кадрларды даярлау мен аттестаттаудың қолданыстағы жүйеден PhD докторларын даярлау жүйесіне біртіндеп өту жағдайын қамтамасыз етудің жүйелі шаралары белгіленгенін ,ғылыми кадрларды аттестаттау үрді- сін мемлекеттік реттеу жетекші университеттер мен ғылыми ұйымдарда ғылыми дәреже- ні тағайындауға және атақты беруге байланысты біртіндеп өкілеттілігін беру және орталықсыздандыру арқылы сақталуы ұсынылатынын тілге тиек ете келе,тұжырымдама ның негізгі мақсаты әлемдік ғылыми,білімдік кеңістікке кіруге мүмкіндік беретін және ғылымның басым бағыттарын жоғары білікті мамандармен қамтамасыз етуге бейімдел- ген ғылыми және педагогикалық мамандарды даярлау мен аттестаттаудың ұлттық моде- лін қалыптастыру мәселелері көрсетілген. Елбасының Қазақстан халқы мен Үкіметі алдына қойған әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елу елдің қатарына кіру жөніндегі стратегиялық міндетінің оңтайлы шешімін табуына мүмкіндік беретін,ғылым мен білім берудің серпінді және сапалы дамуына жағдай жасайтын ғылыми және ғылыми-педагогикалық кадрларды аттестаттау мен даярлаудың тиімді қызмет атқаратын жүйесі қалыптаспақ. Оқу орындарындағы ең маңызды нормативті құжаттардың бірі-білім берудің мемлекеттік стандарттары болып табылады, солардың негізінде жалпы және кәсіптік білім беру бағдарламалары жасалады.Стандарттар білім беру мекемелерінің барлық түріне міндетті болып саналатын және білім беру ісінің әрбір деңгейінің мазмұнына қойылатын талап- тарды,оқушылар мен тәрбиеленушілердің оқыту жүктемелерінің көлемін,білім сапасын тексеретін мемлекеттік бақылау орындарының ережелерін,оқу бағдарламаларының орындалғанын дәлелдейтін құжаттарды анықтайды. Білім берудің мемлекеттік стандарттарының негізгі қызметтері-азаматтардың толық білім алуы мен оның сапасын жоғарылатуы,Республикадағы оқыту кеңістігі бірлігі қызметтерін сақтау, білімнің гумандық қызметтері мен оны басқару болып табылады.Білім берудің мемлекеттік стандарттары төмендегідей талаптарға жауап береді: -білім алушылардың мүмкіндіктері мен қажеттіліктерін,жалпы мәдени ортаның жағдайын ескеру; -нәтижесін дұрыс анықтау; -білім беру салаларының және сатыларының сабақтастық стандартының ережелерін бұзбау; -жеке тұлғаны дамыту міндеттеріне сәйкес әрбір мектеп сатыларының ерекшеліктерін ескере отырып,білім мазмұнымен қамтамасыз ету; -білім мазмұнының оңтайлы түрін көрсету; -оқушы жастардың қызығушылығы мен бейімділігіне сәйкес мемлекеттің,аймақтық,жоға- ры оқу орындарының білім мазмұнын көрсету; -оқушылардың оқу жүктемесін анықтауға көмектесу; -тексеру жағдайында жылдам қызмет көрсету. Білім беру стандарттары негізінде оқу жоспарлары мен бағдарламалар құрастырылады. Оқу жоспарлары белгілі бір оқу орындарында оқытылатын оқу пәндерінің құрамын оларды оқыту барысы мен ретін,әрбір пәнге берілетін сағат санын анықтайды.Базалық оқу жоспары барлық оқушы жастар үшін ұсынылатын міндетті мемлекеттік білім беру стандартының негізгі деңгейі болып табылады.Бұл орайда мектеп бағдарламасының басқа да түрлері көрсетіледі,ол кейбір мектептерде оқу жоспарының өзгеше түрін құрастыруға мүмкіндік береді.
2 Сапаға жетудің принциптері мен тәсілдері Қазіргі кезде сапа менеджмент жүйесі бойынша негізгі сегіз принцип арқылы сапа көрсеткіштері анықталуда,атап айтсақ: 1.1 тұтынушыға бағытталу 1.2 көшбасшылық 1.3 персоналды қызықтыру 1.4 үрдіс тұрғысынан келу 1.5 жүйелілік тұрғысынан келу 1.6 үнемі жақсарту 1.7 мәліметті негізге ала отырып,шешім қабылдау 1.8 тасымалдаушылармен өзара тиімді қарым-қатынас орнату. Енді бұлардың кейбіреулеріне тоқталып өтелік: Тұтынушыға бағытталу,яғни ішкі және сыртқы тұтынушыларды анықтау;тұтынушылардың талаптары мен сұраныстарын айшықтау;олардың талаптары мен сұраныстарын қызығушы жақтағыларға жеткізу;тұтынушылардың талаптарының орындалуын қадағалау;ішкі тұтынушылардың (студенттердің,қызметкерлердің) белсенділігі мен өзіндік іс-әрекетін ынталандыру;түлектерді жұмысқа орналастыру;сапаны жетілдіру,үнемі түзетулер жасау. Көшбасшылық:сапаны қолдайтынын көрсету;ұтымды мақсат пен міндеттерді анықтау;университеттің болашағын көре білу;ішкі ортаның өзгермелілігіне бейім болу;университет іс-әрекетінің бағыттары мен мақсатын тұтастай қарау;мақсатқа жету барлық жұмыскерлерді тарту;жалпы құндылыққа біріктіру;өзара сенім білдіру;студенттер мен жұмыскерлердің белсенділігін ынталандыру; Персоналдысапа менеджмент жүйесіне тарту:персоналды сапа менеджмент жүйесін дамытудағы өзіндік үлесінің маңыздылығын түсінуі;оның өзіндік белсенділігі;сапаны жақсартудағы мақсат пен міндеттерді өзіндік тұрғыдан бағалай алуы;өзін-өзі жетілдірудің жолдарын іздестіруі;тұтынушыға бағытталуы;кемшіліктерді көре білуі және оны түзетуге атсалысу және т.б. Үрдіс тұрғыдан келу: үдерістерді анықтау;олардың өзара байланысын айшыөтау;сапаны жетілдірудегі мүмкіндіктерді анықтауы және т.б. Жүйелік тұрғыдан келу:білімдендіру іс-әрекетінің құрылымын анықтау; Сапа менеджмент жүйесіне жүйе ретінде модельдеу;мақсатты іс-әрекет ;үдеріс нәтижелерін талдау және өлшеу;және т.б. Үнемі жақсарту:қызметкерлерді үнемі жақсарту әдістері мен құралдарына үйрету;сапаны стратегиялық жоспарлау және жүзеге асыру;әрбір үдеріс үшін сапа көрсеткіштерін анықтау;және т.б.
3 Педагогикалық процесс диагностикасы ұғымы Басқару негізінде ретінде-педагогикалық үдеріс диагностикасының мәні зор.Ұстаз еңбегі психологиялық-педагогикалық тұрғыдан ғана емес,мұғалімнің әдістемелік даярлығында тұрақт жетілдіруді талап етеді.Іс-әрекет нәтижесіне сәйкес қойылған мақсат білім берушінің педагогикалық үдеріс жайындағы ақпараттарды игеру дәрежесіне тікелей тәуелді болады.Міне, осыдан келіп педагогикалық үдерістің өту барысы мен кезеңдері нәтижелері әрі қорытынды көрсеткіштері туралы ақпарат алу мақсатында мұғалім-ұстаздар жоғары оқу орнының педагогикалық үдерісін диагностикалау білімі мен дағдысын меңгеруі қажет. Диагностика ұғымы грек тілінен алғанда «диагноз», аудармасы танып-білу.Психологиялық-педагогикалық зерттеулерде құрылым, функция, міндеттер және педагогикалық диагностика бағыттарын Б.С.Кобзарь,Л.И.Катаева,Е.А.Берулова,Б.П.Битинас,В.П.Симонов және т.б.ғалымдар қарастырған. Мысалы,Б.П.Битинас педагогикалық үдеріс жағдайының оңтайлы жинақталған көрсеткіштерін айқындайтын ғылыми бағыттағы педагогикалық диагностиканың негізгі міндеттерін анықтап берген. Педагогикалық диагностика соңғы оңжылдықта іс-әрекет нысаны және мұғалім мен ұстазды басқару ұстанымы ретінде қарастырылып келеді.Қазіргі педагогика ғылымында ұстаздың іс-әрекет нысаны педагогикалық (оқу тәрбие) үдеріс деп мойындалған.Соған орай ұстаздың жұмыс тиімділігі оның соған орай ұстаздың жұмыс тиімділігі оның іс-әрекет нысаны ретіндегі біртұтас педагогикалық үдеріс теориясын қаншама білуіне және диагностикалау дағдысын меңгеруіне тікелей байланысты. Білімнің қай саласында болмасын,еңбек үрдісі өту кезіндегі жағдайы мен сапасының диагностикасы жетекші рөл атқарады.Қазіргі ғылыми әдебиеттерде «педагогикалық диагностика» терминіне біршама анықтама берілген.Сонымен педагогикалық диагностикаға төмендегідей анықтама беруге болады:педагогикалық немесе басқа да үдерістерді сипаттау үшін аса қажет білім мен іс-әрекеттің жиынтығы және педагогикалық үдеріс жағдайы себеп салдарын анықтау , мақ- арасындағы қарама-қайшылықты және «педагог-шәкірт» жүйесі мүмкіндіктерін айқындау.Яғни,тұтас педагогикалық үдеріске кешенді тұрғысынан сипаттама беру. Көптеген жағдайларда бұл анықтамалар психологиялық көзқарас тұрғысынын беріледі.Сондықтан да педагогикалық диагностика мазмұнында психологиялық үдерісті оқып-үйрену және педагогтар мен шәкірттердің тұлғалық қасиеттерін қалыптастыруға баса көңіл бөлінеді.

№24 ДӘРІС.


ТАҚЫРЫБЫ: Білім беру мекемелерін басқарудың құрылымы.
ДӘРІСТІҢ ЖОСПАРЫ:
1.Білім беру мекемелерін басқарудың құрылымы
2.Білім беру менеджерінің кәсіби біліктілік өлшемі.
Білім беру менеджерінің кәсіби еңбек тиімділігін арттырудың негізгі ӛлшемі мына тӛмендегілер:
-оңтайландыру (қажеттілік пен жеткіліктілік)дегеніміз мақсатка жету жолында кҥш - жігердің жеткіліктіболуы, сондай-ак
қҧралдар мен тиісті мерзімнің шешімді орындауда мҥмкіндіктің мейлінше жасалуы, ол істі оң шешуге әсерін тигізеді; — субъектінің қызмет тәсілдері мен әдістерінің ти- імділігі, олардың біртҧтас азара байланысты болуы; - менеджмент субъектісінің іс-қимылының наңты жолына жумсалуы. Багдарлама мен жҥйелі басқару ісінің ҥйлесімділігі - атқарылатын жұмыстың перспективалық багыттылығы -барлык қимыл іс-әрекеттің ҚОЙЫЛҒАН мақсаттар мен міндеттерге Байланысты актуалдығы (кӛкейкестілігі); -оқу-танымдык процесте оқушылар кызметінің белсенділігі мен дербестігі. Осы ӛлшемдерге сәйкес білім беру менеджерінің кызметін мына тӛмендегі 5 денгейге бӛлмекпіз. І.Репродуктивті деңгей. Мҧнда басшы педагогтар жҧмысы туралы ақпар жинап оны ҧжымга хабарлаумен ғана шектсліп кәсіби оқу-тәрбие жҧмысының кейбір тҥрін ғана атап ӛте алады. 2.Икемделген - басшы педагогтың кейбір істеріндегі мәнді сәттерді ғана анықтауға қабілеті жетеді, соны ҧжымға икемдеп, таратуға тырысады. 3 Оқшауланган улгі - басшы мҧнда педагогикалык қызметтің кейбір аспектілерін ғана ҥлгі етіп алуға қабілетті, оны педагогтармен оқу – тәрбие процесінің бір бӛлігінде ғана пайдалана алады. 4.Жүйеленген үлгі бойынша менеджер білім берудін актуалды мәселелері тӛңерегінде оқу-тәрбие жҧмысын жҥйелі ҥлгі бойынша атқаруга, оны дамытуга қабілеттілігі жетеді З.Экстраполяциялық - мҥнда басшы әлеуметтік прогрестің даму бағытын болжай отырып, педагогикалык ҧжым алдына білім берудің перспективалык моделін ҧсынады. Педагогикалық жҥйенің тиімдІлігін арттыруда менеджердің рӛлі Білім беру мекемесінің басшылық қызметін, қҥрылымын айкындауда білім, беру менеджерінің жеке субъскті ретіндсгі рӛлі, оның жеке кабілеттілік сипаттамалары сӛз жоқ, маңызды мәнге ие. Оған дәлел ретінде мына тӛмендегі оның жеке басына байланысты тҧлғалык қабілеттсрін айтсақ та жеткілікті.
- жоғарғы оқу орнын, кәсіптік білім беру мекемесін, фа- культет, кафедра, оку тобын сол салада арнайы білімі бар ма- маннның басқаруы
- жаңа жағдайларға байланысты басқару тәжірибесі мен ҧжыммен тіл таба білу кабілеттілігі:-әрбір қҧрылым жҥйесіндегі басшылардың жеке компоненттерін қалыптастыру;- кәсіби білім мекемесі басшысының сол салада жетекшімаман болуы; -педагогикалык және окушылар ҧжымының баскару ерекшелігін білу:басшының педагогикалық творчество мен инновацияға кӛзкарасы;басшының қҧрылымды басқарудағы иерархиялык дең- гейі:
Менеджер кызметінде жетістіктері жету мҥмкіндіктерін тежейтін факторлар да жиі кездеседі, олардың катарында:-кӛп жағдайда ӛзін баскара алмауы.Ӛз уакытынтиімді пайдалана алмайды, кҥш куатын мардымсыз нәрселергежҧмсайды, бойындағы стресс жағдайларды жеңс алмайды, карамағындағылармен жиі кикілжіңге келеді, кейде тіпті кьіз- балыққа салынады. -жеке қҧндылықтарын жайып жіберу. Ӛзінің жеке касиеттері мен іжтің максатын дҧрыс тҥсінбеу.
- жеке максаттарын жете тҥсінбеу. өз жеке басының ісіне, максатына деген тҥсінігінің жоқтығы. өзін - өзі дамытуды тоқтату. Жаңа ӛмірге,жҧмыс жағдайына, тҥрлі өзгерістерге құлқының жоқтығы, бейімде-луге әрскеттенбеуі.келесі мәселеге тірелу сәттерінде дҧрыс шешім қабылдай алмауы. Кҥрделі жағдаяттарда дҧрыс шешім қабылдауға стратегиялық мҥмкіндігінің тӛмендігі, педагогикалық та, басшылык жасау да қабілетінің жетіспеуі. -творчестволык мүмкіндігінің жетімсіздігі.Жаңаидеяларды іске асырудагы қабілетінің жетпеуі.Оны ӛздігіненжҥзеге асыра алмауы. -адамдармен тілтабысуы қиын .Ӛзін қоршаған адамдарга әсерете алмайды,ол олардың шешімдеріне мән бергісі келмейді. баскару жҧмысының ерекшеліктсрін жеткілікті дәрежеде ҧғынбауы. Ескі авторитарлық, ӛктемшіл әдіспен басқару шырмауынан шыға алмайтын, карамағындағыларды жаңа жағдайда жҧмыс істеуге жҧмылдыруға қабілетсіздігі.
- Басшылык дағдысының жетімсіздігі. Қарамагындағылардың кызметі мен іс-әрекетін баскаруда практикалык дағды мен икемділіктің жетіспеуі.
- Үйретуге қабілетсіздігі .Қарамағындағыларды тиісті талап тҧрғысында ҧйретуге, кӛмек беруге кҧқықсыздығы, я кабілетінің жоқтығы.
- Ұжымды қалыптастыру кабілетінің төмендігі. Оқу топтары мен педагогикалық ҧжымды тиімді басқару мен дамытуға дәрменсіздігі.
- педагогикалык және әкімшілік басқару кабілетінің жоқтығы. Білім беруді ҧйымдастыру менеджерінің басқару,оқыту мен тәрбиелеу ісінен мҥлдем бейхабар,кездейсоқ тағайындалған қызметкер.
Педагогикалық менеджмент баскару заңдарына негізделеді, сондай-ақ психология және педагогика ғылымдары заңдылықтарына да арқа сҥйейді, яғни ғылыми негіздемесі бар 2.Білім беру ісінің менеджері қызметін тиімді ҧйымдастыру- оның жеке мінездері мен педагогикалық шеберлігімен, басқару қабілеттілігімен де сипатталады. З.Ғылыми негізде басқару, психологиялық және жеке адамгершілік касиеттер білім беру менеджеріне оны оқу тәрбие жҧмысына колдануға,кӛшіруге толық мҥмкіндік береді. Бҧл педагогикалык менеджменттің әрі ғылым, әрі ӛнер екендігін дәлелдейді.
-Кәсіптік мектеп менеджері,ӨЗ карамағындағыларымен кикілжіңсіз. әрі тиімді істсй алуы үшін оның кажетті білім коры болуы керек. -Кәсіптік мектеп менеджері жоғары білікті педагог болуы қажет -Басқару теориясын менгермей-ақ,менеджер қызметіне жаксы басшы болса жеткілікті.

№25дӘРІС.


ТАҚЫРЫБЫ: Басқарудың гумандылығы.
1.Басқарудың демократиялылығы.
2.Ұжымжы үздіксіз қолдап отыру.
3.Диагностикалық әдістер: оқушылар мен педагогтарды тестілеу, педагогикалық бақылау, интервью алу, әңгіме өткізу.

Мектептіњ іс-єрекетін басќару єдістерін ‰йлесімді етіп шеберлікпен пайдалану ж±мысты басќарудыњ стилін аныќтайды. Басќару стилі-б±л жеке адамдарѓа жєне ±жымѓа єсер ететін єдістер мен тєсілдердіњ жиынтыѓы.


Стиль объективтік жєне субъективті факторлардыњ єсер етуі арќылы ќалыптасады. Объективтік фактор - ±жымныњ ±йымшылдыѓы, іс ќабілеті, басты міндеттерді шеше білуі, ±жым м‰шелерініњ салауаттылыѓын жєне сапалылыќ дењгейі. Субъективтік фактор басшысыныњ жеке басыныњ ќасиеттері. Мысалы, іскерлік, мінез, т.б. Демек, педагогикалыќ жєне басќару ісін жете білушілік.
2. Єлеуметтік психология жєне мектепті басќару теориясына с‰йеніп, басќару стилініњ ‰ш т‰рін атауѓа болады; µктемдік стиль, демократиялыќ стиль жєне ымырашылдыќ стиль.
¤ктемдік стиль – б±л єкімдікке ќ±мар, шексіз билеуге ќ±рѓаќ беделге ие болу, басшысыныњ ролін кµтеру, ±жымыныњ м‰мкіншіліктерін баѓаламау. М±ндай басшы ќарамаѓындаѓы ќызметкерлерімен ќ±рѓаќ ресми сµйлеседі, сынды кµтермейді, µз пікірін зорлап міндеттейді.
Демократиялыќ стиль – б±л стильмен µз ж±мысын басќаратын мектеп директоры басќару міндеттерін µзара орынбасарларымен бµліседі, ±жым м‰шелерініњ кєсіби µсуіне жаѓдай жасайды, оќу-тєрбие процесін жетілдірудіњ негізгі жолдарын іздестіруді, ж±мысты наќты жоспар бойынша істеп, ±жым м‰шелерініњ ќатысуымен мєселелерді шешу ‰шін дєлелді шешімдер ќабылдайды.
Директор µзініњ іс-єрекетін осылай ±йымдастырѓанда ѓана уаќытын тиімді пайдаланады, білімін, іс-тєжірибесін мектептіњ басты мєселелерін зерттеуге, шешуге ж±мсайды.
Ымырашылдыќ стиль бойынша іс-єрекетін басќаратын мектеп директоры оќу-тєрбие процесініњ мєніне жете т‰сіне бермейді, сондыќтан басќару ісінде білмеушілік байќалады. Ымырашыл басшы ењбек б±зушы адамдармен µзініњ ќатынасын б±збау ‰шін ж±мыстаѓы кемшіліктерді байќамайды, кейде болып жатќан теріс іске де біле т±рып жол береді.
Ќарамаѓындаѓы адамдардыњ шыѓармашылыќ ењбегін баѓалауѓа оныњ ќабілеті жетпейді.
Мектеп ж±мысын осындай стильмен басќару ±жым м‰шелері іс-єрекетініњ нашарлауына єсерін тигізеді, олардыњ арасында директордыњ байымсыз ісіне сенбеушілік, наразылыќ туады.
3. Оќу-тєрбие ж±мысыныњ сапасын, тиімділігін жаќсарту, жетілдіру єрбір мектеп директорыныњ, оныњ орынбасарларыныњ, педагогикалыќ ±жым м‰шелерініњ білім дењгейіне, кєсіби шеберлігіне, іс-тєжірибесіне, ынтымаќтастыѓына, бірлігіне байланысты. Сондыќтан мектеп басшылары, єрбір м±ѓалім оќу-тєрбие ж±мысына жањалыќ енгізу ‰шін педагогика жєне психология ѓылымдарыныњ теориялыќ жєне практикалыќ мєселелерін, жањашыл м±ѓалімдердіњ ењбектерін терењ оќып игерудіњ, оларды т±тас педагогикалыќ процесте шыѓармашылыќпен пайдаланудыњ тєсілдерін іздестірулері ќажет. Сонымен бірге білім мен тєрбие беру ісі жµніндегі егеменді Ќазаќстан ‰кіметініњ ќаулы-ќаралары мен шешімдерініњ жетекші баѓыттарына с‰йене отырып мектептіњ оќу, тєлім-тєрбие, ѓылыми жєне єдістемелік ж±мыстарын ойдаѓыдай ±йымдастыра білуді ќамтамасыз ету керек.
Міне, осы т±рѓыдан мектеп басшылары педагогтармен жєне оќушылардыњ ќоѓамдыќ ±йымдарымен бірігіп, оќу-тєрбие ж±мысында іргелі µзгерістер жасау маќсатымен негізгі мєселелерді зерттеу елегінен µткізіп, нєтижесін б‰кіл м±ѓалімдер мен ата-аналар ж±ртшылыѓыныњ игілігіне айналдыруы тиіс.
1.Т±тас педагогикалыќ процесті демократияландыру, ізгілендіру, гуманитарландыру идеяларын басшылыќќа алып халыќ педагогикасымен ќабыстыра ж‰ргізуді ќамтамасыз ету.
2.Мектепшілік баќылауды д±рыс жолѓа салу, оќушылардыњ іс-тєжірибесін зерттеу, жинаќтау, олардыњ нєтижесін оќу-тєрбие процесіне енгізу.
3.Озат м±ѓалімдердіњ тєжірибесімен танысу, оны мектеп ж±мысында кењнен пайдалану.
4.Мектеп басшылары оќу-тєрбие процесін басќарудыњ єдістерін, тєсілдерін игеруді, ж±мыс стилін заман талаптарына сай жетілдіруді іздестіреді.
5.М±ѓалім ењбегін ѓылыми негізде ±йымдастырудыњ ‰демелі жолдарын ќарастырып, бірізділік ж‰йеге келтіру.
6.¦лт жєне ±лтаралыќ тєрбиеге ерекше ерекше кµњіл аудару, оны іске асыру процесінде ±лттардыњ, ±лыстардыњ достыќ жєне бірлік тілектеріне сєйкес ‰йлестіре басќару.
7.‡йелмен оќу мен тєрбие ж±мысындаѓы мектептіњ одаќтасы. Сондыќтан оныњ этикалыќ ќ±рамын жєне ќ±рылымын (толыќ, толыќ емес ‰йелмен, бір±лттыќ, кµп±лттыќ ‰йелмен т.б.) еске алып отырѓан жµн.
8.Оќушылардыњ µзін-µзі басќару ±йымыныњ іс-єрекетіне кµмектесу, олармен ынтымаќтасып ж±мыс істеудіњ тиімді жолдарын ќарастыру.
Басќару негізі ретінде – педагогикалыќ процесс диагностикасыныњ мєні. ¦стаз ењбегі психологиялыќ – педагогикалыќ т±рѓыдан ѓана емес, м±ѓалімніњ єдістемелік даярлыѓында т±раќты жетілдіруді талап етеді. Іс – єрекет нєтижесіне сєйкес ќойылѓан маќсат м±ѓалімніњ педагогикалыќ процесс жаѓдайы жайындаѓы аќпараттарды игеру дєрежесіе тікелей тєуелді болады. Міне, осыдан келіп педагогикалыќ процестіњ µту барысымен кезењдер нєтижелері єрі ќорытынды кµрсеткіштер туралы аќпарат алу маќсатында м±ѓалімде мектептіњ (сыныптыњ) педагогикалыќ процесін диагностикалау білімі мен даѓдысы болуы ќажеттігі туындайды.
Білімніњ ќай саласында болмасын, ењбек процесі µту кезіндегі жаѓдайы мен сапасыныњ диагностикасы жетекші роль атќарады. Ќазіргі ѓылыми єдебиеттермен “педагогикалыќ диагностика” терминіне біршама аныќтама берілген. Кµптеген жаѓдайларда б±л аныќтамалар психологиялыќ кµзќарас т±рѓысынан беріледі. Сондыќтан да педагогикалыќ диагностика мазм±нында психологиялыќ процестерді оќып ‰йрену жєне педагогтар мен оќушылардыњ т±лѓалыќ ќасиеттерін ќалыптастыруѓа баса кµњіл бµлінеді.
“Диагноз” грек тілінен аударѓанда танып білуді білдіреді (б±л ѓылымѓа ортаќ термин). Психологиялыќ-педагогикалыќ зерттеулерде ќ±рылым, функция, міндеттер жєне педагогикалыќ диагностика баѓыттары аныќталады (Б.С. Кобраз, Л.И. Катаева, Е.А. Берулова, Б.П. Битинас педагогикалыќ процесс жаѓдайыныњ оњтайлы жинаќталѓан кµрсеткіштерін аныќтайтын ѓылыми баѓыттаѓы педагогикалыќ диагностиканыњ негізгі міндеттерін аныќтап берген.
Педагогикалыќ диагностика соњѓы онжылдыќта іс-єрекет нысаны жєне м±ѓалімді басќару ±станымын ќарастырып келеді. Ќазіргі педагогика ѓылымында м±ѓалімніњ іс-єрекет нысаны педагогикалыќ (оќу, тєрбие) процесі деп мойындалѓан. Соѓан орай м±ѓалімніњ ж±мыс тиімділігі оныњ іс – єрекет нысаны ретіндегі бірт±тас педагогикалыќ процес теориясын ќаншама білуіне жєне диагностикалау даѓдысын мењгеруіне тікелей байланысты. Сонымен, педагогикалыќ диагностикаѓа мына тµмендегідей аныќтама беруге болады: “Сипаттама ‰шін аса ќажет білім мен іс – єрекет жиынтыѓы жєне педагогикалыќ процесс жаѓдайы себеп – салдарын аныќтау, маќсаттар арасындаѓы ќарама ќайшылыќты жєне “педагог – оќушы” ж‰йесі м‰мкіндіктерін айќындау” (В.К.Омарова).
2. Педагогикалыќ аќпараттар. Басќару нысаны туралы мєлімет – мектептіњ (сыныптыњ) педагогикалыќ процесінде, отбасында ќашанда єрќилы. Сол себепті аќпараттардыњ педагогикалыќ мєнін екінші кезекті не оѓан ќатысты жаќтармен бµле білу ќажет. Педагогикалыќ аќпараттар – басќару нысаны туралы єрќилы мєліметтерден шектеу. Б±л шектеулердіњ µз шекаралары бар, олар мына тµмендегілер:
- аќпарат ±заќ мерзімді (жылдыќ, жарты жылдыќ,тоќсандыќ) перспективті жоспарлаудыњ негізін ќ±руы тиіс;
- аќпарат м±ѓалімге жекелеген оќушылармен, сынып ±жымымен ж±мыс ж‰ргізудіњ міндеттерін реттеуге м‰мкіндік тудыруы ќажет;
- аќпарат оќушылармен ж‰ргізілетін ж±мыс мазм±нын с±рыптаудыњ негізін салуѓа лайыќ болуы шарт;
- аќпарат м±ѓалімді іс-єрекеттіњ ќандай т‰рін оќушыларды неге ‰йрететінін т‰сінуге жетелеуі тиіс;
- аќпарат єрбір мектеп оќушысын наќты іс-єрекетке ‰йретуге, наќтылауѓа ќызмет етуі керек.
Б±л жаѓдайлар саќталса ѓана аќпарат басќару нысаны мен ќоршаѓан єлем туралы д±рыс маѓл±мат береді, соныњ негізінде оњтайлы басќару шешімдерін µњдеуге м‰мкіндік туады. М±ѓалімге аќпараттын ‰ш т‰рі аса ќажет:
1.Бастапќы аќпарат, ол оќушылар туралы алѓашќы мєліметті алуѓа кµмектеседі. Бастапќы аќпарат жеткілікті ±заќ мерзім бµлігінде (1-3 жыл жєне одан да кµп) ќалыптасады жєне жеткілікті ±заќ мерзімді єрекеттегі
( сынып оќушыныњ мєртебелік ережесі, оќушылардыњ білім, білік, даѓды сапаларын) педагогикалыќ процестіњ тенденциясын кµрсетеді.
2.Тактикалыќ аќпарат, ол оќушылармен ж‰ргізілетін ж±мыс формаларын (жекелеген шаралар µткізу) д±рыс ќ±растыруѓа жєрдемдеседі. Тактикалыќ аќпарат м±ѓалімніњ наќты бір кезењді µткізу кезіндегі (сабаќта ж±п жєне топ ќ±рамы, мектеп спектаклін єзірлеуде рµлдерді бµлу, т.б.) педагогикалыќ процестіњ кейбір мєселелерін оњтайлы шешу м‰мкіндіктерін кµрсетеді.
3.Жедел (аѓымдаѓы) аќпарат, ол алдыњѓы екі т‰рді толыќтыруѓа, педагогикалыќ процесс жаѓдайы туралы наќтылы мєлімет алуѓа жол ашады. Аќпараттыњ б±л т‰рі ќысќа мерзім бµлігінде (к‰н, апта) толыѓып отырады. Дегенмен оныњ мєні тез жойылады (оќушыныњ сабаќтан ќалу себебін жою, материалды т‰сінбей ќалѓан жаѓдайда кµмек кµрсету, т.б.).
Мынаны т‰сінген абзал: аќпараттар сипаттамасы кµбейген сайын педагогикалыќ процестіњ жаѓдайы наќтылана т‰седі. Сондыќтан аќпаратты с±рыптауѓа іс-єрекеттердіњ барлыќ т‰рлері мен оныњ кµрсеткіштерін талдау негізге алынады. Сонымен, педагогикалыќ аќпарат дегеніміз-‰йренілетін нысан туралы барлыќ мєліметтер емес, керісінше оныњ мєнді єрі керекті педагогикалыќ процесті кµрсететін негізгі сипаттамалары.
3. Негізгі сипаттамалар (ауыспалы) жєне педагогикалыќ процестіњ кµрсеткіштері. Аќпараттыќ кµздер педагогикалыќ процестіњ негізгі сипаттамаларын (ауыспалы) талдау материалдары мен олардыњ кµрсеткіштері: оќушылардыњ ‰лгерімі, оќушылар колективініњ ќалыптасќандыѓы, оќушылардыњ ќоѓамдыќ (єлеуметтік) белсенділігі, оќушылар отбасыныњ єлеуметтік психологиялыќ портреті, психологиялыќ ±жымныњ жєй к‰йі (Хмель Н.Д.).
Педагогикалыќ процестіњ аталѓан бес сипаттамасыныњ (ауыспалы) єрќайсысыныњ бір ќатар кµрсеткіштері бар, олардыњ негізгілері тµмендегідей:
1.”Оќушылардыњ ‰лгерімі” сипаттамасыныњ кµрсеткіштері: оќушылар ‰лгерімініњ жалпы пайызы; ‰лгерім сапасыныњ пайызы; орта тоќсандыќ балл; оќушылардыњ оќу- танымдыќ біліктерді мењгеру сапасыныњ пайызы (оќу баѓдарламасыныњ бµлімі, таќырыбы бойынша); оќушыныњ сынып ±жымындаѓы мєртебесі.
2.”Оќушылыр ±жымыныњ ќалыптасќандыѓы” сипаттамасыныњ кµрсеткіштеріне мыналар жатады: сыныптаѓы сайланѓан жєне шынайы белсенділердіњ сєйкес келу пайызы; “оњашаланѓан” балалар пайызы, теріс тєрбие алѓан балалар пайызы; ќоѓамдыќ міндеттерін орындайтын оќушылар пайызы.
Б±л сипаттама бойынша материалдарды талдау сынып ±жымы ішіндегі т±лѓа аралыќ ќатынастар, белсенділердіњ мєртебесі туралы маѓл±мат алуѓа жол ашады. Тєжірибе кµрсеткендей, ±жым неѓ±рлым ±йымшыл болса, солѓ±рлым ондаѓы формальді емес кµшбасшылардыњ сєйкестік пайызы жоѓары, “ешкіммен араласпайтын” балалар аз болады, демек “ќиын балалар” да аз.
3.”Оќушылардыњ ќоѓамдыќ (єлеуметтік) белсенділігі” сипаттамасыныњ кµрсеткіштері: ќоѓамдыќ міндеті бар сынып оќушыларыныњ пайызы, µз бастамасы бойынша ќоѓамдыќ міндеті бар сынып оќушылар пайызы; міндетті орындауда есеп беретін оќушылар пайызы; міндеттердіњ сипаты (оќу, оќудан тыс, сыныптыќ, мектептік, т.б.); есеп беру т‰рі жєне ќоѓамдыќ міндетін орындалуы туралы есеп беруді кім ќабылдайтыны (м±ѓалім, сынып жетекшісі, сынып, сынып белсенділері).
Б±л сипаттама кµрсеткіштерін “ оќушылардыњ ‰лгерімі”, “оќушылар ±жымыныњ ќалыптасќандыѓы” сипаттамаларымен µзара байланыста зерттегенде аныќталады; ќоѓамдыќ белсенділік жоѓары болѓан сайын оќушылар ±жымыныњ ќалыптасу дењгейі де, “‰лгерім” сипаттамасыныњ барлыќ кµрсеткіштері де жоѓары болады.
4.”Оќушылар отбасыныњ єлеуметтік-психологиялыќ портреті” сипаттамасыныњ кµрсеткіштері: отбасы ќ±рамы (толыќ, толыќ емес); ата-аналардыњ мамандыѓы, ќоѓамдыќ жаѓдайы, ќызыѓуы (кітап оќуы, кµніл кµтеруі, бос уаќытын µткізу т‰рі); толыќ емес отбасынан шыќќан оќушылар пайызы; сыныптыњ, мектептіњ ќоѓамдыќ µміріне ќатысатын ата-аналар пайызы; µз бастамасымен мектепке келіп т±ратын ата-аналар пайызы.
М±ѓалім осы маѓл±маттыњ бєрін білуі тиіс, өйткені, мектептің педагогикалық ұжымы отбасының педагогикалық процесімен өзара тығыз байланысты. Мектеп пен отбасының тәрбиелік мақсаттары сәйкес келеді, себебі, отбасы – қоғамның кішкентай “ұясы”, бірақ отбасы мен мектептің міндеттері үнемі үйлесе бермейді, оның үстіне, ата-аналардың бәрінің мамандығы педагог болмауы мүмкін. Сондықтан, мектептің педагогикалық процесі отбасының педагогикалық процесіне оң ықпал етуі қажет. Аталған сипаттаманың жоғарыдағы барлық көрсеткіштері боынша жағымды нәтиже алынған болса, сол отбасының жағдайын да жағымды деп есептеу керек.
5.Педагогикалық ұжымның жағдайы сипаттамасының көрсеткіштері: мұғалімнің өз әрекетінің және басқару ісінің объектісін осы заманға лайық ұға білуі; педагогикалық процесті басқаруға мұғалімнің теориялық және әдістемелік даярлық деңгейі; оқушылар ұжымын қалыптастыру әдістемесін білу; педагогикалық процесті диагностикалауға дайындық; оқушының отбасымен жұмыс істеуге дайындық; дарындылармен және тәрбиесі нашар балалармен жұмыс істеуге дайындық, мұғалімнің өздігінен білім алу жұмысы.
Педагогикалық процестің барлық сипттамалары (ауыспалы) бойынша шынайы диагностикалық мәліметтер алу үшін ғылыми-педагогикалық зерттеу әдістерін, оқушы әрекетінің өнімін зерттеуді, сауалнаманы, сабақты, оқу мен оқудан тыс әрекеттің басқа да түрлерін талдау мен өз бетінше талдауды, әр түрлі диагностикалық карталар толтыруды, тестілерді, т.с.с кешенді түрде пайдалану қажет. Педагогикалық зерттеу әдістерімен алынған мәліметтер салыстырмалы түрде талдануы маңызды, яғни, уақыт жағынан бөлек нәтижелерді (үлгерімнің диагностикалық “кесінділер”, сыныптағы жылына екі реттік социометриялық зерттеулер, т.б.) салыстыру керек. Бұл шарт орындауда диагностикалық процесті әр түрлі кезеңдерінде жөнге келтіруге, сондай-ақ, мектеп әкімшілігінің, сынып жетекшісінің, мұғалімнің жұмыс жоспарының барлық түрлерін түзетуге негіз болып табылады. Педагогикалық процестің сипаттамаларын зерттеп, мектеп әкімшілігі мен педагогтар ұжымы оқу-тәрбие процесінің қызметі мен жай-күйін өзгертуге бағытталған тиісті басқару шешімдерін әзірлеу үшін ақпаратты іріктейді.
Осылайша, педагогикалық процестің диагностикасы оқыту теориясы мен практикасында педагогикалық процесті басқарудың қазіргі деңгейінің негізі ретінде қарастырылады. Сондықтан, қазіргі мұғалімнің жетекші міндеттерінің бірі педагогикалық процесті диагностикалау болып табылады, ол үшін ақпараттың негізгі түрлерін (бастапқы, тактикалық, жедел) білу қажет. Педагогикалық процестің барысы, жағдайы, нәтижесі туралы жеткілікті ақпарат жинау үшін негізгі сипаттамаларды (ауыспалы) және олардың көрсеткіштерін білу керек. Педагогикалық зерттеу әдістерін кешенді қолдану диагностикалық мәліметтерің толықтылығын және дәлелдігін қамтамасыз етеді. Диагностикалық мәліметтер педагогикалық процесті басқаруға мезгілінде түзету енгізуге, педагогикалық процесті басқарудың алдағы жоспарларын сапалы етуге жол ашады

№26 ДӘРІС.


ТАҚЫРЫБЫ: Басқарудың тәжірибелік негіздері
1.Басқару іс- әрекет.
2. Басқару- бір жүйенің екінші жүйеге әсері.
3. Басқару- субъектілердің өзара әсері.
4. Білім беру мекемелерін басқарудың мәні.
5.Білім беруді басқару жөніндегі ғылымды дамыту
Білім беру мекемесінің басшылық қызметін, құрылымын айқындауда білім, беру менеджерінің жеке субьекті ретіндегі рөлі, оның жеке қабілеттілік сипаттамалары сөз жоқ, маңызды мәнге ие.
Мектепішілік басќару єдістерін жєне формалаларын іске асыру кµптеген факторларѓа байланысты. Олар: мектептіњ алдына ќойѓан маќсаттары мен міндеттері, кадрларды іріктеп алу, оларды тєрбиелеу, оќу - тєрбие ж±мысыныњ дењгейі, єсіресе мектеп директорыныњ, оныњ орынбасарларыныњ теориялыќ дайындыѓы, педагогикалыќ шеберлігі, ж±мыс стилі т.б.
Мектеп басќару ЄДІСТЕРІ – б±л барлыќ ±жым м‰шелерініњ бірлесіп т±тас педагогикалыќ процестіњ маќсаттарын, принциптерін жєне мазм±нын іске асыруда басќару тєсілдерініњ ж‰йесі.
Басќару єдістерініњ жетекші функциялары: педагогикалыќ іс-єрекетті тиімді ±йымдастыру, оѓан дем беру, ±жымныњ ыќпалдыќ єсері. Єдіс педагогикалыќ жєне оќушылар ±жымыныњ, ата-аналар ж±ртшылыѓыныњ к‰шін, олардыњ ынтымаќтастыѓын біріктіруге игі єсер етеді.
Ќазіргі кезењде мектепті басќару єдістері негізінен екі баѓытта іске асырылып келеді. Бірінші баѓыт бойынша мектепті басќару єдістерін Т.М.Куриленко 3 топќа бµледі.
4. Психологиялыќ- педагогикалыќ єдістер – б±л ±жым м‰шелерініњ оќушылардыњ тапсырѓан іске жауапкершілік сезімін арттыруѓа, µз борышын орындауѓа байланысты. Б±ѓан сендіру, т‰сіндіру, µнеге, кєсіби єњгіме, кадрламен дербес ж±мыс т.б. єдістер жатады.
5. Педагогикалыќ-±йымдастыру єдістеріне ж±мыс міндеттерін µзара бµлісу, мектепте іс-єрекетініњ т‰рлеріне сєйкес т‰рлі ережелерді, іс тєртібін аныќтау жєне жасау, ±жым іс-єрекетін іріктеу, оќу-тєрбие процесін жетілдіру мєселелері жатады.
Автордыњ пікірі бойынша, б±л мєселелер т‰рлі ±йѓарым, ресми жарлыќ, б±йрыќ, жєне басќару шешімдері арќылы орындалуы тиіс.
6. Єлеуметтік-психологиялыќ єдістерге келешек баѓыттарды белгілеу, наќты міндеттер ќою, жалпы тапсырмаларды орындауда м±ѓалімдердіњ ынтымаќтастыѓын ±йымдастыру, м±ѓалімдер мен оќушыларѓа ќойылатын бірыњѓай талаптарды саќтау, дєст‰р т.б. кіреді. Б±л басќару єдістері мектеп ±жымындаѓы микроклиматтыњ ќалыптасуына ќолайлы єсер етеді. Сонымен бірге м±ѓалімдердіњ шыѓармашылыќ ењбегі оќу – тєрбие поцесін тиімді ±йымдастыруѓа кµмектеседі.
Б±л барлыќ топтардаѓы ќолданылатын басќару єдістерініњ нєтижелеріне оќу жылы аяѓында талдау жасалынады. Олардыњ тиімділігі, маќсатќа сєйкестігі еске жасалынады. Олардыњ тиімділігі, маќсатќа сєйкестігі еске алынып, жања оќу жылында ќолданудыњ тєсілдері белгіленеді.
2.Басќару єдістерін жіктеудіњ жєне пайдаланудыњ кейбір тиімді жаќтары педагогикалыќ жєне психологиялыќ принциптер негізінде жазылѓан. Ал мектепті басќару ісінде педагогикалыќ - ±йымдастыру єдістерін єкімшілік жолымен ќолдану басым айтылѓан. Демек, µктемдік басшылыќ ±жым м‰шелерініњ пікірімен санаспай т‰рлі тапсырманы ресми жарлыќ, тікелей б±йрыќ арќылы орындау орын алѓан. Єрине, демократияландыру жєне жариялылыќ жаѓдайда мектепті єкімшілік єдістерімен басќару барлыќ педагогикалыќ процесті ±тымды ±йымдастыруѓа теріс єсер етеді, керек десе ±жым м‰шелерініњ арасында алауыздыќ туѓызады.
Мектепті басќару єдістерін демократиялыќ принцип негізінде пайдалану – б±л екінші баѓыт. Б±л жерде мектепішілік басќару єдістерініњ екі тобын ќарастырѓан жµн. Олардыњ бірі – мектеп ж±мысын ±йымдастыру жєне басќара білу єдістері – кадрларды тањдау, орналастыру, тєрбиелеу, мектеп ж±мысындаѓы бірыњѓай к‰н ырѓаѓы, ішкі тєртіп ережелері, педагогтар, оќушылар жєне ата-аналарымен бірігіп істелетін ж±мыстарды ‰йлестіру, оќушылар сарайы жєне басќа да мектептен тыс балаларѓа білім жєне басќа да мектептен тыс балаларѓа білім жєне тєрбие беру мекемелерімен педагогикалыќ ынтымаќтастыќты дамыту, жетілдіру.
Б±л єдістер оќу – тєрбие процесіне ќатысушылардыњ іс – єрекетін дєл мерзімде орындалуын талап етеді. Мектеп директоры µз ќ±ќыѓын пайдалана отырып, педагогтардыњ, оќушылардыњ, ата-аналар ж±ртшылыѓыныњ пікірлерімен санасады. Ж±мысты осылай басќарудыњ нєтижесінде ±йымдастыру жєне басќара білу єдістері ењбекті мµлшерлеу єдістеріне айналады.
Мектепті басќару ж±мысы халыќ шаруашылыѓын жєне єлеуметтік µмірді ќайта ќ±ру кезењінде экономикалыќ єдістерді екінші топ ќолдануды ќажет етеді. Б±л єдістерді ќолдану халыќтыњ т±рмыс – халініњ, єл – ќуатыныњ ‰здіксііз µсуіне игі єсер етеді. Сонымен бірге шєкірттерді ењбек тєсілдеріне ‰йрету, оларды шаруашылыќ іс – єрекеттерін игеруге ынталандыру – басты міндеттердіњ бірі.
Экономикалыќ єдістерге оќушылардыњ µндірістік бригадасы, жалѓа алу, оќу - µндірістік комбинаты т.б. кіреді.
Білім беруді ұйымдастыру менеджерінің басқару, оқыту мен тәрбиелеу ісінен мүлдем бейхабар, кездейсоқ тағайындалған қызметкер.
1.Педагогикалық менеджмент басқару заңдарына негізделеді, сондай-ақ психология және педагогика ғылымдары заңдылықтарына да арқа сүйейді, яғни ғылыми негіздемесі бар.
2.Білім беру ісінің менеджері қызметін тиімді ұйымдастыру –оның жеке мінездері мен педагогикалық шеберлігімен, басқару қабілеттілігімен де сипатталады.
3.Ғылыми негізде басқару, психологиялық және жеке адамгершілік қасиеттер білім беру менеджеріне оны оқу тәрбие жұмысына қолдануға, көшіруге толық мүмкіндік береді.

№27ДӘРІС.


ТАҚЫРЫБЫ: Мектептегі білім беру процесін басқарудың технологиясын құрастырудың негіздері.
ДӘРІСТІҢ ЖОСПАРЫ:
1.Басқару теориясында қалыптасқан түрлі ұстанымдар тұрғысынан білім беру процесін басқарудың логикасы.
2. Басқаруды қараудың тұрғылары: функциональдық, жүйелілік, ситуациялық, оңтайландыру және зерттеушілік.

Мектеп - ќоѓамныњ єлеуметтік ±ясы. Онда демократияландыру, ізгілендіру негізінде педагогикалыќ ±жым ныѓаяды, ќалыптасады, идея жаѓынан шыныѓады. Осыѓан орай, мектеп басшысы жања ойлармен, жања идеялармен ќаруланады, оќу-тєрбие ж±мысына заман талабына сай жања кµзќарастармен ќарайды, басќарудыњ жања демократиялыќ стилі пайда болады. Жањашыл директор м±ѓалімніњ шыѓармашылыќ ынтасын, ќ±зіретін, дербестігін, ынтымаќтастыѓы мен жауапкершілігін баѓалайды. Сондыќтан м±ѓалім мектеп басшысына баѓынышты болмайды, ол ќажымайтын ізденуші, шындыќ ‰шін к‰рескер адам.


Ізгілендіру барлыќ мектеп µмірін демократияландыру жаѓдайында ж‰зеге асырылады. Ізгілендіру – б±л балаѓа деген зор ќамќорлыќ, ќайырымдылыќ, оныњ маќсатын, тілегін, м‰ддесін ќабылдау, баланы ќоѓамныњ белсенді, саналы теориялыќ жєне практикалыќ білім негізімен ќаруланѓан м‰шесі етіп дайындау.
К‰рделі жєне жауапты мєселелерді шешуде мектеп директорыныњ оќу-тєрбие ж±мысын басќарудаѓы дењгейін сипаттайтын кµрсеткіштер: шыѓармашылыќ, педагогикалыќ шеберлік, білімдарлыќ, жоѓары идеялыќ ±жымшылдыќ. Сонымен бірге оныњ бойындаѓы ќ±зіреттілік, шешімділік, тапќырлыќ сияќты ќасиеттердіњ де болуы тиіс. Директордыњ м±ндай болымды ќасиеттерін м±ѓалімдер, ата-аналар жоѓары баѓалайды.
Таѓы да бір еске аларлыќ жаѓдай, мектеп директоры м±ѓалімдерімен, оќушыларымен, ата-аналар ж±ртшылыѓымен ±ласу єдістерін, ынтымаќтастыќ принциптерін ж‰зеге асыруда негізгі рухтандырушы жєне ±йымдастырушы. Єрине, м±ндай жоѓары адамгершілік ќасиеттері сауатты, тєжірибелі, µмір елегінен µткен, сыналѓан, тіс ќаќќан мектеп директорыныњ бойынан табуѓа болады десек артыќ болмайды.
Міне, сапалы ќасиеттердіњ негізінде мектеп басшыларына кєсіби жєне адамгершілік-психологиялыќ талаптар ќойылады.
Кєсіби талаптар – б±л кєсіби баѓытта ѓылыми білімді жєне педагогикалыќ іскерлікті кешенді игеру ќажеттілігі. Демек, мектеп директоры педагогика, психология, жас ерекшелік психологиясы, социология, жас ерекшелік физиологиясы, мектеп гигиенасы, мектеп ж±мысын басќару теориясы салаларындаѓы білімді шыѓармашылыќпен пайдалануы ќажет.
Тоќырау жылдарында мектеп директоры оќу-тєрбие ж±мысын ќорќып ±стамдылыќпен басќарды. ¤йткені, олар б‰кіл мектептіњ ж±мысын жоѓары орындардыњ б±йрыќ-жарлыќтарына с‰йеніп ж‰ргізді. Сондыќтан єкімшілік-ємірлік єдістерді ќолдануѓа мєжб‰р болды. Міне, осыныњ нєтижесінде µз бетінше ізденуге кєсіби дайындыќ дењгейін кµтеруге, шыѓармашылыќ баѓытта педагогикалыќ іс-єрекеттерін ж‰зеге асыруѓа ќолайлы жаѓдайлар болмады.
Ќазіргі кезењде халыќќа білім жєне беру ж‰йесін ќайта ќ±ру жаѓдайында мектеп директорыныњ кєсіби ќ±зіретті ролі кенет µзгере бастады. Осыѓан орай, ж±мысты ѓылыми игеру оќу-тєрбие процесініњ даму жолдарын алдын-ала болжай білу, м±ѓалімдердіњ шыѓармашылыќ ењбегін ±жымды ±йымдастыру мектеп басшыларына зор талаптар ќояды. Оларды ж‰зеге асыру ‰шін мектеп басшылары педагогикалыќ шеберлікті игереді, µз µнегесіне, іс-тєжірибесіне ‰йретеді. Олар м±ѓалімдер мен оќушылар ±жымдарыныњ даму жолдарын зерттейді, талдайды, баѓалап, ќорытынды жасайды. Осы т±рѓыдан єрбір мектеп басшысы µз іс-єрекетін маќсатќа сєйкес, шыѓармашылыќ баѓытта ±йымдастыруы ќажет.
2. ¤негелі талаптар – б±л басшыныњ жеке басындаѓы адамгершілік ќасиеттерді кµрсетеді. Мысалы: ±стамдылыќ, єділеттілік, кішіпейілдік, ќайырымдылыќ, тіліктестік ќарым-ќатынас, талап ќойюшылыќ т.б. Осындай ќасиеттерді кейде б±зушылыќ сезілсе, онда ќарамаѓындаѓы ќызметкерлер тарапынан басшыѓа сенімсіздік туады, беделіне н±ќсан келеді, кейбір жаѓдайларда ±жым м‰шелерініњ арасында теріс пікірлер ќалыптасып, алаусыздыќтыњ да байќалуы м‰мкін.
М±ндай жайттарды еске алып, жеке адамды басшылыќ ќызметке таѓайындау ‰шін, оны мєдениеті жєне адамгершілік дењгейі жоѓары, тєжірибелі ±стаздардыњ ішінен тањдап алу ќажет.
Мектеп басшысыныњ жеке басындаѓы болымды ќасиеттер (тєртіптілік, µзін-µзі ±стай білушілік, єдеттілік т.б.), оныњ м±ѓалімдерге, оќушыларѓа жєне мектептіњ басќа ќызметкерлеріне де єділетті талап ќойып отыруына игі єсер етеді. А.С. Макаренконыњ сµзімен айтќанда, адамѓа неѓ±рлым кµбірек талап ќойылса, оѓан соѓ±рлым кµбірек ќ±рмет сезімін білдіру керек.
Жалпы білім беретін орта мектептіњ ж±мысы µте к‰рделі жєне кµп ќырлы. Мектеп µмірінде ќуанышпен бірге ренжушілік те болады, кейбір ќиын жаѓдайлар да кездеседі. Осындай жаѓдайларда мектеп директоры єрбір мєселені терењ ойланып, ашуланбай, ренжімей, µзін-µзі игеріп, іскерлікпен шешуі ќажет. Оныњ мінезінде дµрекілік, кекшілдік, мењмендік болмауы тиіс. Теріс мінез адам баласыныњ абыройын тµгеді.
Сондыќтан мектеп директоры µз ісіндегі жауапкершілік сезімді дамытады, ±жымшылдыќ, ізгілендіру принциптерін басшылыќќа алады. Ол µзініњ басќару єдістерінде ењ алдымен ќоѓамныњ, халыќтыњ м‰ддесін мектеп ±жымыныњ ќажеттігін ќанаѓаттандыруды еске алады.
К‰нделікті іс-єрекетінде ±жымѓа с‰йену, ќоѓамдыќ пікірлермен санасу, ќабылданѓан шешімніњ жариялылыѓы – мектеп директоры ж±мысыныњ жемісті болуыныњ басты жаѓдайы.
Мектептерде педагогикалық озат тәжірибені зерттеу, жинақтау ісі күрделі және шығармашылық мәселелердің біріне жатады. Педагогикалық тәжірибе – оқыту мен тәрбиенің практикасын жан – жақты зерттеу объектісі, фактілер мен ғылыми мәліметтерді жинақтаудың негізгі көздерінің бірі. Сондықтан, педагогикалық озат тәжірибе оқу – тәрбие жұмысын үнемі дамыту мен жетілдіруде үлкен орын алады. Осыған орай, әрбір мұғалім еліміздегі жаңашыл ұстаздардың бай тәжірибесін, белгілі педагогтар мен психологтардың ғылыми еңбектерін терең зерттеп, өз ісінде шеберлік пен пайдаланудың жолдарын қарастырады.
Мұғалім өз мектебіндегі немесе көршілес мектептердегі тәжірибелі мұғалімдердің тәрбие жұмыстарымен танысады, сабақтарына қатысады. Олардың оқыту мен тәрбие әдістерін өзінің қолданып жүрген әдістерімен салстырады, тиісті қорытынды жасайды.
Зерттеу жұмысына байланысты құжаттарды мұғалім бірте – бірте жинастыра береді. Оларға: сабақ жоспары, бағдарлама тақырыптары бойынша жасалатын тақырыптық перспективалық жоспар, оқушылардың жазба бақылау ж±мыстары, және кестелік жұмыстары, дәптерлері, сынып жетекшісінің оқу – тәрбие жұмысының жоспары, түрлі тақырыптарға жазылған оқушылардың баяндамалары жатады. Осы құжаттардың негізінде мұғалім өз жұмысына талдау жасайды, жүйеге келтіріп жинақтайды. Әрине, мұғалімнің өз тәжірибесін өзі зерттеп, жинақтап жазып шығуы оп – оңай жұмыс емес. Оған ең кемінде бір немесе екі жылдай мерзім керек.
Зерттеу жұмысы аяқталғаннан кейін оның мектеп мұғалімдерінің ғылыми – практикалық конференцияснда талқылайды, құнды деп тапса, аудандық “Педагогикалық оқуларға” ұсынады. Сөйтіп, мұғалімнің бұл шығармашылық еңбегі бірте – бірте облыстық, Республикалық талқылардан өтіп, көпшіліктің игі ісіне айналады.
Педагогикалық жұмыста зор табыстарға жетіп, өзін – өзі іс жүзінде көрсете білген шебер мұғалімдердің жұмыс жүйесін зерттеп, жинақтау – озат тәжірибенің кеңінен таратудың басты формасына жатады. Бұл жұмысты педагогикалық кеңестің шешімі бойынша әдістемелік пән бірлестігі басқарады. Жоспар бойынша зерттеу жұмысы ең алдымен танысу жєне бақылау этаптарынан өтеді:
1. Іс – тәжірибесі зерттелетін мұғалімнің өзі мен, сабақ беретін сыныптарындағы сынып жетекшілері мен оқушылардың үлгерімі және тәртібі, олардың қоғамдық жұмысы мен қоғамдық пайдалы еңбекке қатысу және белсенділігі туралы әңгіме жасалады, зерттеуші кейбір мәселелерді анықтайды.
2. Оқу – тәрбие жұмыстарына байланысты соңғы екі үш жылдардың ішіндегі құжаттар зерттеледі. Олар: сабақ жоспары, тақырыптық- күнтізбелік жоспар, сынып жетекшілерінің тәрбие және үйірме жұмыстарының жоспары, сынып журналы, оқушылардың дәптері, рефераттары, техника және көркем шығармашылық жұмыстары, мұғалімнің әдістемелік және педагогикалық тақырыптарға жасалған баяндамалары, журнал беттерінде жарияланған мақалалары мен басқа еңбектері.
3. Алдын ала тәжірибесі зерттелетін мұғалімнің сабақтарына кіріп, тәрбие жұмыстарына қатысып бақылау жүргізіледі.
4. Зерттеу жүргізілетін сыныптардағы басқа мұғалімдердің сабақтарына немесе тәрбие жұмысына қатысып, олардың іс – нәтижелері тәжірибесі зерттелетін мұғалімнің жұмысымен салыстырылады.
5. Басқа сыныптарда немесе басқа мектептерде осы пән бойынша ұқсас тақырыптарға өткізілетін тәжірибелі мұғалімдердің сабақтарына кіріп, олардың жұмыс нәтижесі тәжірибесі зерттелетін мұғалімнің ісімен салыстырады.
Танысу және бақылау жұмыстарын жүргізіп болғаннан кейін тікелей зерттеу басталады. Зерттеу жұмысы өте құнды болса, ғылыми- зерттеу институтының жазба пікірі бойынша “Педагогикалық оқуларға”, егер көлемді болса баспаларда жариялануға ұсынылады.
№28 ДӘРІС.
ТАҚЫРЫБЫ: Білім беру процесіне бағдарлана отырып мектеп басқаруға қараудың тұрғылары.
ДӘРІСТІҢ ЖОСПАРЫ:
1.Адамиорталықтандырылған тұрғыдан қарау (Р.Х. Шакуров, Т.И. Шамова, Н.В. Немова).
2.Мотивациялық тұрғыдан қарау (В. С. Лазерев, Л.М. Перминова, И.К. Шалаев). 3.Олардың негізгі ережелері.

1. Әдістемелік жұмыс - ғылым және озат педагогикалық тәжірибе жетістіктеріне, оқу - тәрбие жұмысының нақты талдауына негізделген, әрбір мұғалімнің, ұстаздың, тәрбиешінің, оқу мекемесі басшысының, білім беру жүйесінің басқа да қызметкерлерінің педагогикалық мамандық дәрежесін және кәсіби шеберлігін көтеруге (педагогтардың кәсіби өзі өзіне білім беруді, өзін-өзі тәрбиелеуді, өзін-өзі жетілдіруді басќару бойынша шараларды да есептегенде), тұтас педагогикалық ұжымның теориялық мүмкіндігін дамыту мен көтеруге және оқушыларға нақты білім беру, тәрбиелеу мен дамытудың үйлесімді деңгейіне жетуге бағытталған өзара байланысты шаралардың, қызметтердің жүйесі.


Әдістемелік жұмыс-педагогикалық кадрлардің, олардың идеялық, ғылыми – теориялық, кәсіби, әдістемелік және мәдени деңгейін көтеру бойынша ұжымдық, топтық, жеке-дара жүйелік жұмысынан құралған күрделі шығармашылық. Ол оқу-тәрбие процесін басқарудың, педагогтарды жоғары әдістемелік мәдениет пен өз еңбегінің сапасы мен нәтижесініњ талабы негізінде тәрбиелеудің маңызды амал-тәсілі болып табылады. Оныњ стратегиялық бағыттарының бірі-білім беру тәжірибесіндегі оқушылардың танымдық, ойлау әрекетін белсендіретін, терең білім, білік және дағдыларды қалыптастыратын ұтымды және нәтижелі әдістерді шығармашылық түрде меңгеру.
Әдістемелік жұмыс педагогикалық тәжірибемен тығыз байланысты. Халық ағартушылығының көрнекті өкілдері Н.К.Крупская, А.В.Луначарский педагогикалық тәжірибені өсіп келе жатқан ұрпақ тәрбиесінің теориясы мен практикасы дамуының бастаулары деп есептеген. А.С.Макаренконың, С.Т.Шацкийдің, С.М.Ривестің, В.Н.Сорока-Росинскийдің және көптеген басқа да көрнекті педагогтардың ұлы гуманистік идеялары негізінде құралған тәжірибелері тәрбиенің теориясы мен практикасының бірлігі, мектептің қоғам мақсат-мүдделері негізінде қызмет етіп, осы мақсат-мүддеге жетудің дұрыс жолдарын табудың үлгісі бола бермек.
Әдістемелік жұмыстың мазмұны келесі бағыттар бойынша нақтыланады: мұғалімнің жалпы мәдени дайындығы, кәсіби – адамгершілік мәдениеті, жалпы мәдениеттілігі, әдіснамалық мәдениеті, зерттеушілік мәдениеті, диагностикалық мәдениеті, басқару мәдениеті ұзақ уақыт аралағында күрделі проблема бола алады. Мұғалімдердің әдістемелік, жаңашылдық іс-әрекетке қатысуы, болашақта жеке педагогикалық жүйенің, іс-әрекеттің дара стилінің қалыптасуына жағдай туғызады.
Қазіргі уақытта педагог-практик ғалымның соавторы бола алады, олардың қатынасы екі жақты құқығы мен міндеттерін айқындайтын арнайы келісім-шартпен анықталады. Зерттеуші педагогтар мен жалпы білім беру мекемелерінің белгілі бір бөлігі арасында жаңа байланыстар орнай бастады. Ғылым мен практика арасындағы ара қашықтықты азайту қажеттігі туындады, ал ол, өз кезегінде, нақты қызмет жасап отырған оқу мекемелерінде ғылыми лабораториялық құру процесіне жағдай жасайды. Сөйтіп, Қазақстанда Ақтөбе қаласындағы №12, Тараз қаласындағы 58 мектеп – лабораториясы, Өскемен қаласындағы дамытушы білім беру Орталығы жанындағы мектеп – лабораториясы құрылды. Осылайша педагогикалық қоғамдастық өз назарын ғылыми бағыттағы практикаға және практикалық бағыттағы ғылымға аударып отыр.
Жаңашыл педагогтар тәжірибесі, ең алдымен, оқыту әдістемесіне ғылыми оқытудың нақты бір бағытының және оны жүзеге асырудың технологияларына үлкен үлес қосады. Дидактикаға бұл тәжірибе, біріншіден, баяндаудың әртүрлілігін нақтылай түсуге, екіншіден, жаңашыл мұғалімнің тәжірибесін зерттегеннен кейін кемшіліктерді түсінуге көмектеседі: оқыту процесінде оқу материалының мазмұны мен оқушылар білімін есептеу мен бақылаудың кері байланысы да бар.
Қазіргі жағдайларда Қазақстандық мектептің жаңа моделін жасау жүріп жатқан кезде өткеннің және қазіргі уақыттың жаңашыл педагогтарының тәжірибесін арнайы зерттеу керек: олардың тәжірибесіндегі жаңа білімнің мазмұны қандай (сапасы, деңгейі), педагогиканың әртүрлі саласы мен тұтас педагогикалық ғылым үшін педагог жаңашылдардың қосар үлесі қандай. Педагогика әдіснамасының, дидактиканың, тәрбие теориясының, педагогикалық психологияның, жеке әдістемелердің жаңашылдық тәжірибелердің басты назарында болуы керектігін анықтау қажет.
Тәжірибеде жаңа білім болса (оқыту теориясы) тәжірибенің мамандандырылған дидактикалық талдауы ғылымды нығайтып, оны анық жетістіктері деңгейінде ұстап тұратынын ескерту керек. Өйткені, ғылымда іске асырылып жатқан, бір біріне қарсы, сондай-ақ бірін бірі толықтырып тұрған әртүрлі тұжырымдар, ғылыми болжамдар, теориялар, принциптер, қазіргі заманға және моральдық тұрғыдан ескірген көзқарастар, ғылыми ережелер және дәстүрлі түсініктер, нақты білімдер мен белгі – шарттары сияқтылар кездеседі. Жаңа педагогикалық құбылыстарды түсіндіріп, негіздегенде терең және кең көлемде ғылымның өзіндік рефлексиясы, шынайы, «әрекеттегі» білімді бекітеді. Бұл орайда, теориямен тиянақталған жаңашылдық тәжірибе дамудың бастауына айналады.
Мектептегі әдістемелік жұмысты ұйымдастыру формалары динамикалық. Олар көптеген факторларға байланысты өзгеріп, жаңарады, олардың негізгілері: мемлекеттің білім беру саласындағы саясаты, заң актілері мен құжаттары; мұғалімдердің педагогикалық мәдениетінің деңгейі, оларды жеке тұлғалық және кәсіби – қызмет көрсеткіштерінің диагностикалық өлшеуімен анықталған әдістемелік сауаттылығы; мектеп ұжымындағы моральдық – психологиялық жағдай, әдістемелік жұмысты ұйымдастырудың материалдық – технологиялық мүмкіндіктері; мектеп ішіндегі педагогикалық тәжірибені зерттеу, мұғалімдердің жаңашылдық ашықтығы мен белсенділігі, мектеп басшыларының әдістемелік жұмысты орындауға кәсіби дайындығының деңгейі; мектеп ұжымындағы нақты моральдық жағдай (мұғалімдер арасындағы, мұғалімдер мен оқушылар арасындағы, мұғалімдер мен басшылық арасындағы қатынастар).
Осылайша, әдістемелік жұмыстың мазмұны қазіргі мектептің өзекті міндеттерімен анықталады. Бұл міндеттер мұғалімдердің әдістемелік жағынан жетілуі және олардың өздігінен білімін көтеруі, маман педагогтардың шығармашылық өсуінің барысында жүзеге асады.
2. Мұғалімдерді мезгіл – мезгіл аттестациялау олардың әдістемелік деңгейінің өсуінің шеберлігіне жағдай жасайды. Аттестациялау – білім беру мекемелері қызметкерлерінің мамандығының, педагогикалық кәсібилігі мен іс-әрекеті деңгейлерінің жалпы бағасы. Аттестация мақсаты-білім беру қызметкерлерінің кәсіби мамандығының өсуіне, еңбегінің нәтижелі болуына жағдай жасайтын, еңбек ақысын дифференцивтік бағалаудың тиімді жүйесін құру. Мұғалімдер аттестациясы педагогикалық еңбектің нәтижелілігі және оқу-тәрбие процесінің сапасының сараптамалық бағасы негізінде жүргізіледі.
Аттестацияның келесі принциптері: сараптамалық бағалардың еріктілігі, ашықтығы, жүйелілігі және тұтастығы, ол педагогикалық қызметкерлерге деген объективті, дұрыс, ұқыпты және игі ниетті қатынасты қамтамасыз етеді.
Аттестация нәтижесінде мұғалімге белгілі бір категория беріледі. Сондай – ақ, мұғалімнің мамандықты көтеру курсындағы педагогикалық білім алуы және ұстаздық іс-әрекеті де ескеріледі
№29ДӘРІС.
ТАҚЫРЫБЫ:

Педагогикалық менеджментте білім сапасының


мониторингісі
Бақылау функция ретінде өзара байланысты, бірақ білім беру
мекемесімен басқарудың бөлек, жергілікті кезеңі болуда. Білім берудің
заманауи жүйесінің алдында тұрған міндеттердің күрделілігі, онда
заманауи менеджменттің идеяларын іске асыруын, сондай-ақ білім
сапасының мониторинг жүйесін құруда жүзеге асырылатын білім са-
пасын қадағалауға деген инновациялық көзқарастар талап етеді.
ҚР-ның «Білім туралы» (2007 ж.) заңындағы «Білім беру са-
пасын басқару» 55-бабында «1. Білім беру сапасын басқару
білім беру саласындағы бірыңғай мемлекеттік саясатты іске
асыруға бағытталған жəне білім сапасын бағалаудың бірыңғай
ұлттық жүйесін құрайтын мемлекеттік жəне институционалдық
құрылымдарын, білім беруді қаржыландыруға бөлінетін қаражатты
пайдалану ұтымдылығын жəне білім беру жүйесі жұмыс істеуінің
тұтастай тиімділігін қамтиды.
128
2. Білім беру сапасын басқару білім беру мониторингінің нəтижелері
негізінде барлық деңгейлерде басқарушылық шешімдерді қабылдау
арқылы жүзеге асырылады.
3. Білім беру мониторингі білім сапасын сырттай жəне ішкі бағалау
əдістері арқылы өткізіледі.
Білім беру сапасын сырттай бағалау білім беру ұйымдарын
лицензиялаудың, мемлекеттік аттестаттаудың, білім беру ұйымдарын
аккредиттеудің рəсімдерін, ұлттық бірыңғай тестілеудің, мемлекеттік
аралық бақылаудың, сондай-ақ барлық үлгідегі жəне түрдегі білім
беру ұйымдарын саралау мен техникалық жəне кəсіптік, орта білімнен
кейінгі ұйымдарда білім алушыларға біліктілік берудің рəсімдерін
қамтиды.
Білім беру сапасын ішкі бағалау сапа менеджменті жүйесін, білім
беру; ұйымдары қызметінің барлық түрлерінің өзін-өзі бағалауының
əртүрлі рəсімдерін, үлгерімді ағымдағы бақылауды, білім алушылардың
білім алу-жетістіктерін бағалауды қамтиды.
Жоғары оқу орындарының қызметін бағалау осы оқу орнындағы
оқыту сапасы туралы студенттердің пікірін қамтиды» деп көрсетілген
[1].
Сонымен, білім сапасының мониторингісі маңызды шарт жəне
сол уақытта білім беру аясындағы менеджменттің құрауышы болады.
Мониторингті өзінің мəні бойынша логикалық даму жəне осы оқулық
басылымында жоғарыда айтылғандай, бақылау функциясын жетілдіру
ретінде ғана емес, бірақ белгілі дəрежеде басқарудың сапалы басқа
функциясы деп қарауға болады.
ΧΧΙ ғасыр үшін жоғары білім туралы Дүниежүзілік декларация-
да (Париж, 1998 жылғы 9 қазан) «жоғары білім аясындағы сапа оның
барлық функцияларын жəне оқу мен академиялық бағдарламалары,
ғылыми-зерттеулер мен шəкіртақылар, кадрлармен, оқушылармен
жинақтау, ғимарат, материалдық-техникалық база, жабдық, қоғам
игілігіне жұмыс, академиялық орта сияқты қызмет түрлерін қамтуға
тиіс көп өлшемді тұжырымдама болуда» делінген [59, 93 б.]. Осының
салдарынан, білім беру жүйесіне сапа мониторинг ұғымы енуде жəне
тек жоғары мектепке ғана емес, білім берудің басқа да деңгейлеріне
өтуде (мектепке дейінгі, жалпы орта, орта кəсіптілік жəне т.б.).
Мониторинг ұғымы педагогика теориясы мен тəжірибесіне табиғи
ғылымдардан келген, онда ол бақылау, болжау, қорғау мақсатымен
қоршаған орта жағдайына (атмосфера, гидросфера, топырақты-
өсімдік жамылғысы, сондай-ақ техногендік жүйелер) деген бақылауды
белгілеген. Қызметтің осы саласында мониторингтің келесі түрлерін
айырады [17, 732 б.]:
129
– жаһандық (биосфера мониторингісі);
– өңірлік (геожүйелік мониторингісі);
– жергілікті (қоршаған орта кейбір құрауыштарының санитарлық-
гигиеналық мониторингісі).
Қазақстан Республикасында 2011-2020 жылдарға арналған
білімді дамытудың Мемлекеттік бағдарламасында, жоғарыда
айтылғандай, бағдарламалық мақсаттардың бірі ретінде білім бе-
румен басқарудың мемлекеттік-қоғамдық жүйесін қалыптастыру
анықталған. Осы бағдарламалық мақсат сондай-ақ білім беруді да-
мыту мониторинг жүйесін жетілдіру, оның ішінде халықаралық та-
лаптарды есепке алумен ұлттық білім статистикасын құру арқылы
іске асырылатын болады деп күтілуде [2, 3 б.]. Көп деңгейлі білімнің
ұлттық жүйесін жаңғыртудың күтілетін нəтижелерінің арасын-
да сонымен қатар, халықаралық статистикалық стандарттарға сай
білімнің статистикалық көрсеткіштерінің жүйесін, мониторинг
жүйесін жəне білім беру жүйесінің дамуын болжау жүйесін құру
аталған.
ISO 9001:2008 «Сапа менеджмент жүйелері – Талаптар» стандар-
тында «ұйым мониторингтің тиісінше əдістерін қолдануға тиіс. Осы
əдістер үдерістердің жоспарланған нəтижелеріне жетуін көрсетуге
тиіс. Жоспарланған нəтижелерге қол жеткізілмегенде, өнім бекітілген
талаптарға сəйкес келеді деген сенімділікті қамтамасыз ету үшін тиісті
түзетулерді жəне түзету əрекеттерін жасауға тиіс» делінген [92, 21 б.].
Танысу үшін педагогикалық əдебиетте келтірілген мониторинг
мəнінің кейбір анықтауларын келтіреміз.
Мониторинг — білім беру мақсаттарының, міндеттерінің
жəне оларды шешудің құралдарын оңтайлы таңдау мақсаттарында
педагогикалық үдерістердің жағдайына, дамуына үздіксіз ғылыми-
негізделген, диагностикалық-болжанған қадағалау үдерісі [18].
Мониторинг — оқу мен тəрбие жағдайына үздіксіз, ұзақ бақылау
жəне осы үдеріспен қатысушыларды қолайсыз сыни немесе жол
берілмейтін жағдайлардың мүмкін болуы жөнінде уақытында хабар-
дар ету жолымен басқару [77].
Мониторинг — басқарудың дербес функциясы. Мониторинг
аясында тексерілген педагогикалық əрекеттерді анықтау жəне
бағалау жүргізіледі, сонда педагогикалық жүйе қызметінің нақты
қорытындыларының оның соңғы мақсаттарына сəйкес келуін хабардар
ететін кері байланыспен қамтамасыз етіледі [117].
Мониторинг анықтамаларының əрқайсысы автор үшін қандай да
болсын маңыздыларды, қойылған міндеттер үшін мəнділерді, бірақ
оның бөлек тараптарын анықтайды
9–7420
130
Көптеген авторлар мониторинг сөзі тар мағынасында басқарудағы
үш маңызды құрауыштарды біріктіреді деп санайды:
– білім беру мекемесі қызметінің əртүрлі тараптарын бақылау;
– олармен басқарудың ақпараттық қамтамасыз ету жүйесі;
– ЖОО, мектеп қызметінің əртүрлі тараптарының сараптамасы.
Мониторинг осы құрауыштарда негізделеді, бірақ оның ешқайсы-
сын алмастырмайды, ол өз бетінше не бақылау жүйесі, не сараптама,
не басқарудың ақпараттық қамтамасыз ету жүйесі бола алмайды.
Əртүрлі дефинициялардың талдауы оның құрауыштарымен, оған
деген талаптармен байланысты мониторингтің негізгі сипаттамаларын
орнатуға мүмкіндік береді:
– сапаның жаңа түсінігіне, оны құрылымдық элементтердің
жиынтығы ретінде ұсынуына сəйкес мақсаттар мен нормаларды
анықтау;
– қойылған мақсаттар мен нормаларға қол жеткізу туралы айтуға
мүмкін болатын межелердің орнатуын жəне межелердің əрқайсысы
бойынша индикаторларды (өлшенетін өлшемдерді) көздейтін
операциялылық;
– жүйелілік/реттілік, оған сəйкес мониторинг эпизодтық түрде
емес, үдерістерге үнемі бақылауды көздейтіндей жүзеге асырылады;
– жинақталған ақпараттың логикалық салдары ретінде қызметтің,
білім беру мекемесінің дамуын болжау.
Білім беру сапасының мониторингісінде осы жүйенің жай-
күйі туралы, мекеме басшыларының негізгі қызметіне жататын,
саланы басқару тетігін жетілдіруге жағдай жасайтын, білім беру
жүйесінің қызметінде кең таралған бағалауы мен бақылауынан қандай
айырмашылығы бар?
Мониторингті енгізу, əсіресе, ол білім беру ұйымында сапа ме-
неджмент жүйесінің (СМЖ) қосалқы жүйесі ретінде қарастырылса,
қандай жаңалықты көздейді? Білім берудегі мониторинг – бұл, сондай-
ақ, уақыттың кез келген мезетінде объектінің жағдайы жөнінде
айтуға мүмкіндік беретін басқарудың ақпараттық қамтамасыз етуіне
бағдарланған білім беру немесе оның кейбір элементтері жөніндегі
ақпаратты жинау, өңдеу, сақтау жəне тарату жүйесі.
Білім беру мониторингісінде келесі түрлері анықталады:
– білім беру мақсаттарының ауқымы бойынша – стратегиялық,
тактикалық, жедел;
– оқыту кезеңдері бойынша – кіріс (іріктеу), оқу (аралық), шығу
(қорытынды);
– уақыттылық тəуелділігі бойынша – ретроспективтік, ескерту
(озушы), жүйелі;
– бақылау объектілерін қамту бойынша – жергілікті, таңдаулы, тұтас;
131
– ұйымдастырушы түрлері бойынша – жеке, топты, жаппай;
– объект-субъектік қатынастар нысандары бойынша – сыртқы
(əлеуметтік), өзара бақылау, өзін-өзі талдау;
– қолданылатын құралдар бойынша – стандартталған, стандарт-
талмаған, матрицалық жəне басқалары [87, 36 б.].
Мониторинг құрамына ақпараттық-сараптау, операциялық-
əрекеттік, бағалау-межелік, уақытша сияқты өзара байланысты жəне
өзара негізделген құрауыштар енеді.
Педагогикалық мониторингісін білім беру ортасының жағдайы
туралы деректерді дəлелдендіру үдерісі ретінде қарастыра отырып,
А. С. Белкин [18] мониторингтік зерттеулер барысында жүзеге асыры-
латын негізгі функцияларды анықтады:
1) тұспалдаушы;
2) конструктивтік;
3) ұйымдастырушы-əрекеттік;
4) түзету;
5) бағалау-болжамдық.
Мониторинг білім беру мекемелер жүйесінде, бірінші кезек-
те, ақпаратты жинақтау, өңдеу, сақтау мен талдауды реттеу жəне
стандарттау арқылы ақпараттық ағыстарды ұйымдастыруға ерекше
көзқарастарды көздейді. Осының салдарынан мониторинг межелерінің/
индикаторларының тізімі білім берудің қадағаланатын сапасына
қатысты валидтік талаптарына жауап беруге тиіс; ақпаратты ұсыну
түрі уақыттың белгілі кезеңі бойында жеткілікте түрде нақты жəне
тұрақты болуға тиіс. Бірақ бұл мониторингтік зерттеулерді өткізуде
қаталдықты, догмалықты білдірмейді, өйткені бірқатар жағдайда
таңдалған межелердің жəне оларға барабар ақпаратты сараптау-
синтетикалық əдістерді түзету қажетті болу мүмкін.
Сонымен, мониторинг барысында алынған ақпарат келесі сапалық
сипаттамаларға ие, тиіс шарттар сақталыну керек [54]:
– шынайлылық – алынған нəтижелер істердің нақты жағдайын
көрсетуге, ал тұлғалық фактор төмендетілуі тиіс;
– дəлдік – өлшемдердің дəлсіздіктері жарамды нақтылықпен дəл
көрсеткіштердің мəндеріне кепілдік беретіндей болуға тиіс;
– толықтығы – ақпарат дереккөздері нəтижелерді алудың ықтимал
өрісін жабуға тиіс немесе түзетіп қайта тұсауын кесу керек;
– жеткіліктілік – ақпарат көлемі басшының қажеттіліктеріне сəйкес
келуге жəне қандай да болсын шешімді қабылдау үшін жеткілікті
болуға тиіс;
– жүйелілік (құрылымдылық) – бір объектіге қатысты əртүрлі
дереккөздерден алынған басқарушы ақпарат көздерінің сапасын жəне
132
басшылардың ақпараттық сұраныстарын есепке алумен құрылымда-
луға жəне жүйеленуге тиіс;
– жалпылау оңтайлығы – ақпарат басқару органы шешетін міндеттер
деңгейіне сəйкес келуге тиіс;
– жеделдік (уақыттылығы) – ақпараттың сапасы ретінде. Ақпарат
көп мөлшерде тарихи құндылық емес, басқарушы құндылыққа ие
болуға тиіс, яғни даму қарқындарына сəйкес келу керек;
– қолжетімділік – осы көрсеткішті екі мағынада түсінуге болады. Бір
жақтан, ақпаратты алу мүмкіндігі жəне нақтылығының мазмұнындағы
қолжетімдік (басшы қандай да болсын бір ақпарат бар екендігін біле
тұра əртүрлі себептердің арқасында оларды ала алмайтын нұсқа болу
мүмкін). Қолжетімділіктің екінші түсінігі басшыға басқару шешімдерін
жылдам жəне тиімді қабылдауға мүмкін болатын ақпарат ұсынудың
осындай түрімен байланысты. Кейде жеткілікті жəне сапалы ақпарат
менеджерге шешім қабылдау үшін жарамсыз түрде келіп түседі (мы-
салы, əлсіз құрылымдалған мазмұны, екінші дəрежелі деректердің көп
болуы, шешімді қажет ететін қорытындылардың жəне/немесе ұйымның
қызметіндегі маңызды проблемаларға сілтемелердің жоқтығы, тым
көлемді, көп бетті есеп беру түрінде, жəне т.с.с).
Көптеген авторлар мониторинг білім беру мекемесінің қызметінде
аясы тар мақсат болуы мүмкін еместігіне сенімді. Оның енгізілуі
«жоғарыдан» да, «төменнен» де басталуы тиіс. Алғашқысы ол басшы-
ның осы мекеменің өзгеруіндегі, өз жетілуінің жолдарын анықтаудағы
қажеттілігін негіздейтін өзгерген білім жағдайына жауабы ретінде
пайда болады. Екіншісі – ең бастысы, осы қажеттіліктер рефлекстел-
ген, тек басшылықпен ғана емес, сондай-ақ қызметкерлер ұжымымен
ұғынған, сонымен бірге, ұжымның кəсіптілік дəрежесі мониторинг
үдерістері мен операцияларын қажетті деңгейде жүргізуге мүмкіндік
береді. Білім беру мекемесінде сапалы жəне сандық ақпаратты жинау
жəне талдау əдістерін игеруінсіз, қажетті ақпараттық-технологиялық
қолдауынсыз мониторингтің жеке алынған қызметін құру - мағынасыз.
Сонымен, сапаны арттыру үшін ішкі өзін-өзі бағалау үлкен мəнге ие
болады, онда мүдделі қызметкерлер осы үдерістің қатысушылары бола
алады жəне міндетті түрде қатысушылары болуға тиіс.
Білім мекемелері қызметінің мақсаттары мен қадағалау мəні туралы
түсінігін өзгерткен білім беру сапасының жаңа түсінігі, бақылау жəне
бағалаудың жеке əдісін ғана емес, сондай-ақ, проблеманы көпаспектілі
өзгеріс түрінде, оның əртүрлі бағыттағы көзқарасын бірлікте
қарастыруға мүмкіндік беретін мекеменің мақсаттарына сəйкес,
таңдалған алуан əдістер мен технологиялар жүйесін пайдалануға себеп
болады. Осының салдарынан мониторинг барысында педагогикалық
133
жəне психологиялық диагностиканың, əлеуметтік мониторингтің əдіс-
тері қолданылады (ең бастысы, əртүрлі сауалнамалық əдістер). Білім
беру мониторингісі пайдалануы ұйымның ішіндегі жəне сыртындағы
үдерістердің өтуіндегі өзгерушілікті анықтауға жəне түсінуге
мүмкіндік беретін математикалық статистика əдістерінің көмегімен
алынған деректерге міндетті түрде негізделеді. «Статистикалық əдістер
деректердің салыстырмалы шектеулі саны болсада, өзгерушілікті
өлшегенде, сипаттағанда, талдағанда, түсіндіргенде жəне үлгілегенде
көмектесу мүмкін» [91, 6 б.]. Соңғы кезде жоғары білім сапасын
бағалауда сапа саласындағы шетел авторларымен ұсынылған сапа ин-
жиниринг əдістері кеңінен таралды (К. Исикавамен, Р. Кэмппен, В. Па-
ретомен, Г. Тагутимен, У. Шухартпен жəне басқалармен).
Білім беру сапасын бағалау жəне оны жетілдіру бойынша шаралар-
ды болжау кезінде пікірлерін ескеру қажет респонденттер аясының ке-
ңеюі мониторингтің ерекшелігі болады. Білім беру мекемесінің қыз-
метіне қызығушылық танытқан тұлғалар аясының кеңеюі, бірінші кезек-
те, қоғамдық, оның ішінде, өндірістік өмірдің барлық аясында ойнайтын
рөлімен, сондай-ақ, сапаның заманауи менеджментінде тұтынушыға
деген бейімделу – негіз болатын ұстанымдардың бірі болуымен байла-
нысты. Сонда тұтынушылар аясына сыртқы тұтынушылармен қатар,
ішкі тұтынушыларда жатады. Сыртқы тұтынушылар қатарына білім
алушылар жəне олардың ата-аналары: қоғам, оның ішінде, жергілікті
қауымдастық, кəсіптілік қауымдастықтары, мемлекет енеді; білім
беру мекемесінің жəне басқалардың қызметкерлері – сапаның ішкі
тұтынушылары.
«Сапа менеджмент жүйелері. Негізгі қағидалар мен сөздік» ИСО
9000:2008 стандартында сапа менеджмент жүйесінің қажеттілігін
негіздеуде «тұтынушыларға олардың қажеттіліктері мен күтулерін
қанағаттандыратын өнім қажет» деп көрсетілген. Осы қажеттіліктері
мен күтулер... өнімге деген техникалық жағдайларда көрсетіледі
жəне əншейінде тұтынушылардың талаптары деп саналады. Талаптар
келісімшартта көрсетілу немесе ұйымның өзімен анықталу мүмкін.
Қайткенде өнімнің тиімділігін, соңында тұтынушы орнатады... Сапа
менеджментіне жүйелі көзқарас ұйымдарды тұтынушылардың талап-
тарын талдауға, тұтынушылар үшін тиімді өнімді алуға ықпал ететін
үдерістерді анықтауға, сондай-ақ осы үдерістерді тиімді қалыпта ұстап
тұруға түрткі болуда. Сапа менеджмент жүйесі тұтынушылармен
қатар, басқа мүдделі тараптардың да қанағаттанарлығын жоғарылату
мүмкіндігін арттыру мақсатымен тұрақты жақсарту негізі болуы
мүмкін [91, 1 б.]. Соңғы кезде көптеген білім беру мекемелері, сапа
менеджмент жүйесін əзірлей отырып, өз құрылымында тікелей білім
134
сапасын бағалау/мониторинг функцияларын атқаратын бөлімдерді
құрады.
«Бақылау» деген 1.4.4-тарауында белгіленгендей, мемлекеттік-
қоғамдық басқару идеяларын жүзеге асырумен байланысты білім беру
үдерісі субъектілерінің (педагогтардың, ата-аналардың, оқушылардың)
білім беру мекемесінің жұмысы туралы пікірлерін талдауымен байла-
нысты ақпарат маңызды болуда. Пікірлердің деректері балабақшаның,
мектептің, ЖОО-ның мықты жəне əлсіз жақтарын түсіну, білімнің
қол жеткізген сапасын бағалау үшін ғана емес, сонымен бірге, даму
болашағын анықтау үшін өте маңызды.
Еліміздің аккредиттелген агенттіктерімен ҚР-ның ЖОО қызметінің
сыртқы бағасы да (ҚР БжҒМ Ұлттық аккредитациялық орталығымен,
Білім беруде сапамен қамтамасыз ету бойынша тəуелсіз қазақстандық
агенттігімен), даусыз, оқу үдерісінің материалдық-техникалық
қамтамасыз ету, оқытушылардың сапалық құрамы, олардың ғылыми-
зерттеу қызметінің тиімділігі, студенттерді оқытудың нəтижелері жəне
т.б. жөніндегі ақпаратты жинақтауда негізделетінін атап кету қажет.
Бірақ сапа бақылауы жүргізілетін дəстүрлі көрсеткіштермен қатар,
жұмыс берушілерде түлектердің дайындық сапасы жөніндегі пікірлері
кеңінен пайдаланылады, студенттердің сауалнамаға жауап беруі
жүргізіледі, кəсіби қоғамдастық өкілдерінің пікірлері жинақталады.
Білім беру жүйесіне мониторингті енгізу бірқатар проблемалардың
шешілуін талап етеді [71]. Жекелеп айтқанда, оларға мыналар жатады:
– қазіргі таңда бүкіл əлемнің жəне Қазақстан Республикасының
білім беру жүйелерінде жүріп жатқан түбегейлі өзгерістердің
концептуалдық негіздерін анықтау. Осы негіздерді ұғыну орта мектеп-
те, орта кəсіптілік оқу мекемелерінің жəне ЖОО түлектерінің кəсіби
дайындығының сапа мониторингісінің барабар тұжырымдамасын
жасауға мүмкіндік береді;
– білім беру сапасы мониторингісінің тиімді технологияларын
түсіну жəне іріктеу, бұл жайт сыртқы жəне ішкі бақылаудың дəстүрлі
əдістерімен қатар, инновациялық əдістерді де (инжиниринг əдістері)
негізді етіп үйлестіретін мониторинг жүйесін құруға мүмкіндік
береді;
Сапаны бағалаудың ұлттық жүйесіне құрамдас бөліктерімен
білім сапасын бағалаудың облыстық жүйелері (БСБОЖ) енеді. «Білім
қорытындыларының жəне əлеуметтік əсерлердің жүйелі мониторин-
гісін жүргізу мақсатымен ұлттық жəне өңірлік деңгейде басқару жəне
даму жолдарын болжаудың ақпараттық базасы түрінде білім монито-
ринг жүйесі енгізілетін болады. Осы мақсатқа жету үшін Білім сапа-
сын бағалаудың ұлттық орталығы Білім статистикасы жəне бағалаудың
135
ұлттық орталығы қайта құрылатын болады (əрі қарай – БСжБҰО) [2,
28 б.]. Білім сапасын бағалаудың облыстық жүйесін енгізу қазіргі таңда
білім мониторингісін жетілдіру бағыттарының бірі болуда.
ҚР білім беруінің заманауи жүйесінде, сондай-ақ əртүрлі
көзқарастардың негізінде жүргізілу мүмкін аккредиттеу білім сапа-
сын бағалаудың маңызды үдерісінің бірі болуда. Сонымен, мысалы,
шетелдердің көпшілігінде аккредиттеу тəуелсіз кəсіби ұйымдары тара-
пынан ЖОО-ның сапалы білім беру қызметтерін ұсыну қажеттіліктерін
растау ретінде қарастырылады. Қазақстанда ҚР ҒжБМ Ұлттық аккре-
диттелген орталық (ҰАО) құрылған, оның функциясына ЖОО-ның
институционалдық аккредиттеуі жəне кəсіптілік білім бағдарламала-
рын аккредиттеуі, сапа бағалауын Болон процесінің шарттарымен
үйлестіру үшін келісілген белгілермен аккредиттеу рəсімдерін əзірлеу,
шетелдік білім беру ұйымдарымен берілген білім туралы құжаттарды
мойындау жəне нострификациялау рəсімдерін жүргізу, сапаны қамту
бойынша халықаралық бағдарламаларға қатысу жəне т.б. енеді.
Сондай-ақ, 2008 жылы Білім сапасын қамтамасыз ету бойынша тəуелсіз
қазақстандық агенттік (БСҚТҚА) құрылған болатын.
Білім сапасының сыртқы бағасына тəуелсіз мамандандырылған
халықарарлық агенттіктер де жұмылдырылған. Қазіргі таңда олардың
қызметі көбінесе ҚР жоғары кəсіби білім жүйесімен байланысты,
бірақ жалпы білім беру аясында бірқатар жылдар бойында оқушылар
дайындығының сапасы бойынша, олардың оқу сауаттылығының,
математикалық, табиғи-ғылыми сауаттылығының деңгейі аясында
жəне басқалары бойынша халықаралық зерттеулер жүргізілуде. Осы
зерттеулердің қатарына PISA, TIMMS, PIRLS жəне басқалары жатады
№30ДӘРІС.
ТАҚЫРЫБЫ: Білім беру мекемесіндегі менеджменттің тиімділігін

жүктеу/скачать 294,96 Kb.

Достарыңызбен бөлісу:
  1   2   3   4



©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз
    Басты бет