Таќырып 1: «Білім беру јлеуметтануы» пјнініѕ объектісі мен пјні

2. «Білім беру јлеуметтануы» пјнініѕ ќарастырылатын мјселелердіѕ ауќымы.

3. 19 єасырдыѕ аяєы 20 єасырдыѕ басында батыс јлеуметтануында білім јлеуметтануыныѕ пайда болуы. Батыстыќ білім беру јлеуметтануыныѕ ерекшеліктері.

4. 20 єасырдаєы Ресейдегі білім беру јлеуметтануыныѕ ерекшелігі.

Білім беру јлеуметтануыныѕ ґзіндік ерекше міндеттері бар:

- білім алудаєы ќажеттіліктерді зерттеу, ќоєам ґмірі мен жеке ґмірдегі оныѕ рґлін тїсініп баєалау.

- Олардыѕ јлекметтік маныздылыќ астарындаєы білім саласын жјне деѕгейін баєалау.

- ќоєам мен білім алушылардыѕ білімге ќатынасы, оныѕ јлеуметтік ќўндылыќтырын зерттеу.

- јсіресе мјртебеніѕ факторы ретінде білімніѕ рґлін кґрсету.

- рухани ќажеттіліктер мен мїдделер јсер ету деѕгейін аныќтау.

Білім беру јлеуметтануыныѕ негізін М. Вебер, Э. Дюргейм ќалаєан. Олар білімніѕ јлеуметтік ќызметтерін оныѕ экономикалыќ жјне саяси процестерімен байланысын ќатар јлеуметтану ќґзќарасы бойынша оќу орындары мен педагогикалыќ процестерді зерттеді, кейінірек Т. Парсонс білімді ќазіргі ќоєамда јлеуметтендіру институты ретінде зерттеді. Оќу орындары мен оныѕ элементтерін јлеуметтік жїйе ретінде ќарастыруды ўсынды. Осы тўрєыдан алєанда мектептер, сыныптар јлеуметтік психологиялыќ орта топтыѕ процестер, жанжалдыѕ шыєу тегі оќыту тјсілі. Јлеуметтік ќўрлымдарєа ие болатын білім алушылардыѕ бейресми топтары зерттелді.

Білім беру жїйесі - јлеуметтік институттардыѕ еѕ маныздыларыныѕ бірі функционалды кґзќарас бойынша білім жїйесі жеке адамдардыѕ јлеуметтендірілуін ќамтамасыз ететін институтционалды жўмыс істеу їшін ґмір сїру арќылы сапасын дамыту процесі. Јлеуметтендіру мјдениеттіѕ сабаќтастыєын оныѕ ўрпаќтан – ўрпаќќа берілуін ќамтамасыз етеді. Алєашќы јлеуметтендірудіѕ (баланыѕ јлеуметтендірілуі) алып жїруші агенттер болып отбасы табылады, јлеуметтендіруді кґбінесе стихиялыќ сипатта болады. Осылармен ќатар јлеуметтенуші агенттер ќоєам ќўрлымдары болып табылады. Бўл жерде јлеуметтендіру басымдылыєы бойынша маќсатты баєытталєан сипатта болады.

Ќазіргі ќоєам саналы јлеуметтендірудіѕ шешуші ќўралы білім жїйесі болып табылады. Олардыѕ јрекет етуі процесінде сонымен ќатар јлеуметтік процесініѕ екі жаќты ќызметі туындайды:

1.Мјдениетті жетілдіру.

2.Тўлєаныѕ дамуы.

Маќсаты баєытталєан јлеуметтану тарихи институтционалды ќўрылымы осы кезеѕге дейін ќоєамныѕ азєана бґлігі ќамтылады, жјне біртўтас саяси, діни, јскери жјне экономикалыќ элитаны ќалыптастыру маќсатын кґздеді. Ќазіргі кезде білім беру жїйесі озініѕ маныздылыєын, мазмўныѕ , кґлемі жаєынан ќоєам ґткен єасырларда жетістігі тарихи экономикалыќ табыссыз, біраќ элита тобыныѕ ґкілдерініѕ мјртебелі ќўрамында болса , ќазіргі кезде ќоєам ґѕдіріс маманданєан білімініѕ кен таралєанымен аныќталады. Ќазіргі демократиялыќ саяси жўеніѕ басшы талабына бўќаралыќ білімніѕ шаралауы жатады.

Білім , толєаныѕ дамуына ґзін - ґзі кґрсетуіне кґмектеседі . сонымен бірге білім тјжірибесін жјне нышандыќ сипаттаєы маѕызды міндеттерініѕ орындалуын ќамтамасыз етіп , ќоєам їшін шешуші манызды орын алады .

Мјдиениетті жеткізу ќызметі ќўндылыќтарды арнайы емес тиісті білім беру жїесінде саќтау жјне оларды жоєалтып алуды толєандыратын тарихи баєыт алєан сана сезім ашыќ кґрінетін ќоєамдарда кґрініс береді . білімніѕ бўл ќызметініѕ жїзеге асуы гуманитарлыќ жиынтыќ пјндерініѕ – ќоєам тарихыныѕ тілдік, јдиебиеттін , географияныѕ, діѕ жјне философияныѕ ќолдануынан кґрінеді.

Білім беру жїйесі ќоєам бірігуіне маѕызды їлес ќосады. Ќазіргі кґптеген елдерде этникалыќ, діѕи нјсілдік топтармен сипатталады. Білім тарихыныѕ тарихыныѕ таєдырын ќауымдастыќ сезімін, осы бір тўтас ќоєам ќатарына жататыныѕ ќалыптастыруєа ґзініѕ їлесін ќосады жјне осындай топтардыѕ ўлттыќ мјдени ерекшеліктерін саќтай отырып мјдени ыќпалдасу шеѕберіндегі ортаќ ќўндылыќтарды, ќалаларды, мўраттарды жјне ўмтылыстарды жасап шыєаруєа кґмектеседі. Білім жїйесініѕ рухани ґмірдіѕ маѕызды ќўрамдас бґлігі болып табылады . Ол жастардыѕ алєан білімі негізінде ґмірге дайындыєын іске асырып, ќалыптасќан ќоєам институттарды іс- јрекетін ќамтиды.

Бїгінгі кїні жастардыѕ кґп бґлігі білім алуда (орта, жоєары). Осы јлеуметтік институт білім беру социологиясын зерттейді, ол социологиялыќ білімніѕ білім беру жїйесініѕ јлеуметтік жїйе ретіѕце ќалыптасуыныѕ жјне дамуыныѕ, сондай-аќ оныѕ ќоєаммен ґзара јрекеттестігініѕ заѕдылыќтарын зерттеу мјні болып табылатын саласын білдіреді.

Ќазіргі білім берудіѕ ќалыптасуыныѕ ўзаќ тарихы бар. Адамзат ќоєамыныѕ јр тїрлі даму кезендеріѕде наќты јлеуметтік-мјдени контекске негізделген білім берудіѕ јр тїрлі їлгілері ќўрылєан. Ќўл иеленушілік ќоєам екі їлгімен кґрінді: антикалыќ жјне римдік. Бўлар јртїрлі їлгілер болды, олар їшін білім берудіѕ элитарлыєы жалпы болып табылды, єылыммен жјне ґнермен айналысу еркін туєандардыѕ артыќшылыєы болып саналды.

Білімніѕ римдік їлгісініѕ утилитарлыќ сипаты болды жјне ґзіндік нормативтік-ќўндылыќ баєдарымен ерекшеленді. Римдік білім беру тјртіп сияќты јлеуметтік нысанєа мјжбїрлеп оќыту басымдыєын берді. Білім берудіѕ басты маќсаты јскери басшылар мен мемлекеттік ќайраткерлерді даярлауєа байланысты болды.

Білім берудіѕ ќазіргі заманєы жїйесі XVIII єасырдыѕ соѕында жјне XIX єасырдыѕ басында ќалыптасты, ол классикалыќ деген атќа ие болды. Білім берудіѕ классикалыќ парадигмасы еуропалыќ мјдениет пен ґркениет жетістігініѕ кепілі болып табылды. Міндетті бастауыш жјне орта білім беру принципі јлемніѕ кґптеген дамыєан елдері їшін наќты факт болды. XX єасырдыѕ соѕындаєы јлем халќыныѕ 80 процентініѕ сауатты болуы факт болды.

Ќоєамныѕ јлеуметтік ќўрылымы ґзініѕ ішкі даму зандылыќтарыныѕ јсерімен жјне сол сияќты білім беру жїйесініѕ јсерімен ґзгерсе де білім беру ќоєамды пайда ќылмайтыны, ал ќоєам білім беру жїйесін ґзгертетіні негізгі объективті заѕдылыќ болып табылады.

Мамандар білім беруде байќалєан ќазіргі заманєы їрдістердіѕ бірќатарын атап ґтеді: білім берудіѕ негізіі парадигмасын ауыстыру (білім берудіѕ классикалыќ їлгісі мен жїйесініѕ даєдарысы, білім беру философиясы мен социологиясыныѕ маѕызды жаѕа идеяларын јзірлеу, экспериментті жјне балама мектептер ќўру жјне т.б.), білім беруді тереѕдету, бўл оќытудыѕ ќарќынды јдістемелерін енгізуді жобалайтын ірі аќпарат массивініѕ ґсуініѕ жјне жинаќталуыныѕ салдары болып табылады; білім беру интернационализациясы (бірлескен халыќаралыќ єылыми зерттеулер, студенттер мен оќытушылардыѕ алмасуы); їздіксіз білім беруді дамыту (аќпараттыќ шу, сондыќтан жоєары оќу орнында 4-5 жыл оќытумен шектелмеу керек). Тўтас алєанда білім беру адам ґмірініѕ бґлігі сияќты оныѕ ажырамас ќўќыќтарыныѕ бірі ретінде танылады.

Адамдарєа білім беру — білім берудіѕ басты функциясы; білім беру адамзат їшін мјдени жјне тјрбиелік сияќты маѕызды функцияларды орындайды. Жеке тўлєаны јлеуметтендіру факторларыныѕ бірі ретінде бола тўрып, білім беру ќоєамныѕ бір адамнан немесе топтан басќасына ќўндылыќтарды, шеберлікгі жјне білімді ґткізетін (коммуникативтік функция) процесгі білдіреді. Мјдени жјне таным институттары сияќты білім беру де белсенді жјне шыєармашылыќ іс-ќимылєа икемді тўлєаныѕ кґпжаќты дамуыныѕ ќалыптасуына баєдарланєан.

Жас ўрпаќтыѕ ґнегелі, ойлау жјне дене даму процестеріне јлеуметтік баќылау жасау білім берудіѕ јлеуметтік маѕызды функцияларыныѕ бірі болып табылады. Осы функция јсіресе бастауыш білім беру кезеѕінде пайда болады.

Адамдар алєан білімді ќўжаттыѕ (диплом, аттестат) кґмегімен кујландырумен ќатар білім адамды алєан кјсіби даярлыєына сјйкес јлеуметтік жїйедегі орнын ќамтамасыз ете отырып јлеуметтік мјртебені ќалыптастыруєа белгілі тїрде јсер етеді. Білім беру осылайша субъектініѕ ќоєамдаєы јлеуметтік ќозєалысына јсер ететін факторлардыѕ бірі болып табылады.

Орта мектеп ґсіп келе жатќан ќозєалмалыќ їшін тепе-теѕ мїмкіндіктер мен жаєдайлар жасауєа мїмкіндік береді, себебі бўл жерде оќудаєы жетістіктер бойынша баєалайды.

XX єасырда жоєары білім жоєары топтыѕ артыќшылыєы болудан ќалуы уаќыттыѕ белгісі болды. Дамыєан елдерде орта мектепті бітіргендердіѕ кґпшілігі колледждер мен жоєары оќу орындарына барады. Статистикада жапон жўмысшыларыныѕ жўмысќа алєашќы орналасќандарыныѕ 93 процентініѕ толыќ орта жјне жоєары білімдері бар екенін ќуаттайды жјне олардыѕ 38 проценті жоєары оќу орнында білім алєан. АЌШ-та барлыќ сатушылар мен жўмысшылардыѕ 25 проценті — жоєары білімді адамдар.

Кезінде КСРО білім бойынша јлемдегі жетекші орындардыѕ бірінде болды (мысалы, бўл 60-жылдары јлемдегі 3-орын болды), 70-жылдары осы елде білім їшін мемлекетік бюджеттіѕ 12 проценті жўмсалды, 80-жылдары білім беру екі есе ќысќарды, ал ел 3-орыннан 53-орынєа тґмендеді. Ресейде 1995 жылы білім беруге мемлекеттік бюджеттіѕ 2 проценті єана кетті, бўл таѕдаушылардыѕ пікірінше, экономикалыќ даєдарысќа єана емес, сонымен бірге мемлекеттік емес жеке білім берудіѕ пайда болуына да байланысты, яєни ќазіргі білім беру жїйесі бўрынєы кеѕестік мемлекеттіѕ барлыќ елдеріндегідей елеулі ґзгеріске ўшырады.

Бїгін транзиттік ќоєам ќажеттілігін сезе отырып жоєары оќу орындары бўрын дјстїрлі тїрде «їнемдеген» мамандарды кґбірек даярлай бастады: заѕгерлер, экономистер, программистер, лингвист-аудармашылар. Контент-талдау ТМД елдерінде экономика жјне юриспруденция саласындаєы жўмыс істеп тўрєан ќўрылындар кадрлардыѕ, јсіресе жаѕа жаєдайларда жўмыс істеуге ќабілетті кадрлардыѕ тўраќты ќажеттілігін бастан кешіруде. Мысалы, ресейлік баспасґз деректері бойынша, бїгінгі кїні еѕ жаќсы сатылатын кесіптердіѕ тізіміне екі аса белгілі бос орын ќызметтері — ќаржыгер жјне программист кіреді. Екінші орында менджерлер, сату жґніѕдегі менеджерлер, сауда ґкілдері жјне жарнама агенттері. Жыл сайын білімдірек бола бастанєан жјне осы уаќытта міндетгі тїрде ќандай да болмасын жоєары оќу орнын бітіруші болып табылатын жјне шетел тілін меѕгерген жјне оргтехникамен жўмыс істей алатын хатшылар да менеджерлерден ќалыспайды.

1. Білім беру јлеуметтануы жјне мјдениет јлеуметтануы, отбасы јлеуметтануы, жастар јлеуметтануы: олардыѕ ґзара байланысы, мјселеніѕ орталыќтыєы.

2. Білім беру јлеуметтануы жјне педагогика, психология, философия, мјдениеттану, саясаттану, дінтану: ґзара байланыс.
Білім беру педагогика, психология, философия, тарих, экономика, јлеуметтану секілді єылымдар ќатарын зерттеудіѕ объектісі мен пјні болып табылады. Олардыѕ јрќайсысы ґздеріне тјн шекарасын зерттеді. Білім беру јлеуметтану білім жїйесі јлеуметтік институты ретінде жјне оныѕ ќоєаммен ґзара јрекеттестігін зерттейтін єылыми пјн. Јлеуметтанудыѕ мўндай ерекше саласынан бґлініп шыєуы бґлімініѕ тарихи ауыспалы жїйесіне жјне шартты дербесшілігіне, оларды тудырушы ќоєамдыќ ќатынастар шеѕберінде ќоєамныѕ дамуы мен ќызмет етуіне белсенді јсер ете алуы ќабілеттілігіне негізделген.

Білім беру јлеуметтануыныѕ пјні јлеуметтік институт ретінде білім (оныѕ ќоєам ќызметі мен басќа институттармен байланысы) јлеуметтік ўйым ретіндегі оныѕ мекемелері мектеп, жоєары оќу орын т.б. Сонымен бірге білім саласындаєы јлеуметтік саясат болып табылады. Білім беру јлеуметтануы сондай – аќ білім жїйесініѕ јлеуметтік институт ретінде ќоєаммен жјне оныѕ негізгі элементтерімен ґзара јрекеттесулермен зерттеледі. Мысалы, ќоєамныѕ ґндіріс элементтері, экономикалыќ ќатынастар элементтері, саяси жїйе элементтері, рухани ґмір элементтері. Білім жїйесі мен оныѕ жеке кіші жїйелер ішінде пайда болатын јлеуметтік мјселелерге (мектеп, кјсіби оќу орны) оќытушы мен оќушы арасындаєы ґзара ќатынастар ўжым мен топ арасындаєы ќатынас, мектеп сыныптары ішіндегі ќатынас саласындаєы мјселелерге келетін болсаќ мўндай мјселелер білім беру јлеуметтануыныѕ саласы ретінде педагогика јлеуметтануын ќалыптастырады.

Білім беру јлеуметтануыныѕ ґзіндік ерекше міндеттері бар:

- білім алудаєы ќажеттіліктерді зерттеу, ќоєам ґмірі мен жеке ґмірдегі оныѕ рґлін тїсініп баєалау.

- Олардыѕ јлекметтік маныздылыќ астарындаєы білім саласын жјне деѕгейін баєалау.

- ќоєам мен білім алушылардыѕ білімге ќатынасы, оныѕ јлеуметтік ќўндылыќтырын зерттеу.

- јсіресе мјртебеніѕ факторы ретінде білімніѕ рґлін кґрсету.

- рухани ќажеттіліктер мен мїдделер јсер ету деѕгейін аныќтау.

Отбасы јлеуметтануы -отбасыныѕ ќўрылуы, жетілуі наќты жјне јлеуметтік экономикалыќ жаєдайларда с.с жјне т.б. некелік -отбасылыќ ќарым – ќатынасты зерттейтін социологияныѕ саласы. Отбасы дегеніміз- туыстыќ байланыстар, неке жјне ќўќыќ нормалары сияќты факторларєа негізделген јлеуметтік ќатынастар жиынтыєы. Отбасы - адамдардыѕ ќандыќ, некелік немесе асырап алуєа негізделген тўрмыстаєы ортаќтыќ пен бала тјрбиесіне ґзара жауапкершілікте бірігуі. Ќазіргі ќоєамныѕ белгісі болып саналатын - шаєын отбасы. Бір еркектіѕ бір јйелмен некесі- моногамия. Экзогамия- белгілі бір топќа жатпайтын адамдармен неке ќўруын талап ететін ереже. Отбасы мїшелері ќўрылымы деп јдетте отбасы мїшелері арасындаєы ќатынас жиынтыєын ўєынады. Отбасы мынадай жаєдай ќажет болєан жаєдайда: отбасыныѕ ґмір салты, оныѕ ќызметі ќазіргі ќоєам ќажеттіліктеріне ќаншалыќты сјйкес келуін аныќтаєанда єана єана јлеуметтік институт ретінде талданады. Эгалитарлы отбасы жїйесі -кїйеуі мен јйелі арасында биліктіѕ теѕ бґлінуі.

Отбасы наќты мјдени жјне јлеуметтік – экономикалыќ жаєдайларда отбасыныѕ, неке – отбасылыќ ќатынастардыѕ ќалыптасуы, дамуы жјне ќызметін зерттейді. Неке дегеніміз ер мен јйел арасындаєы ќатынастыѕ тарихи ауыспалы јлеуметтік формасы, сол арќылы ќоєам олардыѕ жыныстыќ ґмірін реттестіреді, олардыѕ жўбайлыќ жјне ата – аналыќ ќўќыќтары мен міндеттерін ќалыптастырады.

Кеѕейтілген отбасы – балалы жўбайлар жўбы жјне тїрлі жастаєы туысќандар. Отбасы ќўрамы- рухани, адамгершілік жїйесін, сондай – аќ билік, беделді ќоса алєандаєы отбасы мїшелері арасындаєы ќатынастар жиынтыєы. Отбасы мјні -отбасы ќызметі, оныѕ ќўрылымы жјне отбасы мїшелерініѕ ролдік ќызметі. Патриархат дегеніміз- билік кїйеуінде немесе јкесінде болатын отбасы жїйесі. Монополия – бўл бір еркектіѕ бір јйелмен некеде тїруы. Фертильдік - јйелдердіѕ бїкіл ґмір бойында дїниеге јкелген балалар саны. «Когорта» ўєымы бір жылы немесе бірнеше жыл шеѕберінде туылєан барлыќ адамдарды білдіреді.

Отбасы адамныѕ ґз ґмірініѕ негізгі процестерін бастан кешіретін кіші јлеуметтік топ болып табылады. Ондаєы јрбір адамныѕ ґмірі отбасымен тыєыз байланыстылыєы сонша, ол јрбір отбасы мїшесініѕ дамуына шешуші јсер етеді. Ќоєамныѕ негізгі маќсаты-адамдарды баќытты ету, ал мўныѕ ґзі терезесі теѕ, берік отбасына байланысты. Отбасы ќалыптасу їшін неке ќалыптасуы ќажет. Некеніѕ негізі-сїйіспеншілік (махаббат). Махаббат -ґмір кґркі (Абай).

Социологияда отбасы аныќтамасы: отбасы дегеніміз тарихи ґзгеріп отыратын јлеуметтік топ – оныѕ жалпы белгілері – адаммен жыныстыќ байланыс орнату, туысќандыќ ќатынастар жїйесі, адамныѕ јлеуметтік жјне жеке-дара адамгершілік сапаларын ќалыптастырып дамыту, белгілі бір экономикалыќ ќызметті іске асыру.

Ќысќасы, отбасы еркек пен јйелдіѕ табиєи жыныстыќ жјне басќа ќажеттерін (рухани, этикалыќ, эстетикалыќ т.б. ќажеттерін) ґтеп, ўрпаќ ґсіру арќылы ќоєамды ќалпына келтіре дамытушы јлеуметтік топ болып табылады.

Отбасыныѕ жоєарыда келтірілген аныќтамасы бойынша, ол отбасындаєы ќатынастар, оныѕ ќўрылымы мен формасы тарихи ґзгеріп отыратын јлеуметтік топ болып табылады. Отбасы ўсаќ, шаєын (кіші) топ ретінде мынадай негізгі функцияларды іске асырады: репродуктивтік (бала табу арќылы ќоєамды ќалпына келтіру); экономикалыќ (ґндіру жјне тўтыну); ќорєаныс функциясы (отбасы мїшелерініѕ денсаулыєына, материалдыќ игіліктерімен ќамтамасыз етуге, ќауіп - ќатерден ќорєауєа ќамќорлыќ жасау); балаларды оќыту, тјрбиелеу; эмоциялыќ (ерлі- зайыптылардыѕ бірін-бірі сїюі); јлеуметтендіру функциясы (балларды ќоєамдыќ тјртіпке,мінез-ќўлыќќа т.б. баулу).Отбасыныѕ ґзініѕ тарихи ґзгерісіне байланысты бўл функциялардыѕ араќатынасы да ґзгеріп отырады. Отбасыныѕ негізгі функциялары- репродуктивті, тјрбиелілік, шаруашылыќ – тўрмыстыќ, моралды – психологиялыќ ќолдау, баќылаушы, ґзара ќамќорлыќ, бос уаќытты ўйымдастыру мен пайдалану.

Отбасы функциясы сондай-аќ бос уаќытты ўйымдастыру, бірлескен тўрмыс, шўєылданушылыќ. Некеаралыќ отбасы- ересек ата- аналар мен олардыѕ баєуындаєы балалардан тїратын отбасылыќ ќўрылым.

Отбасыныѕ формасы мен атќаратын міндеттерініѕ байланысыныѕ ґзгеруі, сайып келгенде, ґндіргіш кїштерініѕ дамуына яєни адамныѕ шыєу тегін айќындайтын элементтердіѕ дамуына байланысты болады. Ќазіргі ќоєамдаєы отбасы кіші јлеуметтік топ ќана емес, ол сондай- аќ ќўќыќтыќ (праволыќ) институт та болып табылады. Ќўќыќтыќ институт ретінде отбасы – туысќандыќ жјне некелік ќатынастар арќылы ґзара байланысты адамдар тобы, оларєа тиісті ќўќыќтыќ нормаларєа сјйкес белгілі бір ќўќыќтар мен міндеттер берілген.

Адамдардыѕ ґндіріс тјсіліне сјйкес отбасы да јлеуметтік топ ретінде тарихи ґзгеріп, дамып отырады. Отбасыныѕ тарихи шыєуыныѕ єылыми – материалистік теориясын жасай отырып, Ф.Энгельс американдыќ єалым Лиьюис Морганныѕ (1818-1881) психологиялыќ зерттеулерін пайдаланды: Морганныѕ зерттеулеріне негізделген жорамал бойынша адамзат ќоєамы тарихыныѕ бастапќы кезеѕінде адамдар арасындаєы жыныстыќ ќатынастарєа ешќандай шек ќойылмаєан - їлкендер мен жастар, балалары мен ата-аналары ќатынаса берген. Бўл жабайы не жартылай жабайы кез болатын. Морганныѕ жјне басќа зерттеушілердіѕ дјлелдеуіне ќараєанда отбасылыќ ќатынас промискуитет деп аталатын бўл кезеѕнен кейін бір ќандастар отбасы – синдиасмикалыќ отбасы жјне полигамдыќ отбасы кезеѕдерінен ґткен.

Бір ќандастар отбасы группалыќ некеге негізделеді, ал мўнда жыныстыќ ќатынастар тек бір ўрпаќќа жататындар арасында єана рўќсат етіледі. Бір ўрпаќќа жататындардыѕ бјрі, яєни аєа-інілер мен апа – сіѕлілер туысќандыєына ќарамастан бір отбасы ќўрєан.

Мўндай отбасы эндогамдыќ (жаќын туыстар арасындаєы жыныстыќ ќосылу дегенді білдіреді) топ болады, ґйткені оєан бір руєа немесе тайпаєа жататындар кіреді. Ќазіргі кезде мўндай отбасы жоќ, біраќ кейбір халыќтарда аєайынды екі адамныѕ балаларыныѕ їйлену фактілері кездеседі (ґзбектер, арабтар т.б)

Бўдан кейін біртіндеп эндогамдыќ принцип экзогамдыќ принциппен, яєни ру аралыќ некелесу формасымен ауысады. Бўл формада бір рудыѕ бір ќыздары (апалы-сіѕлері) басќа рудыѕ бір топ туысќан жігіттеріне шыєатын болєан. Бўл бір јйел мен бір еркектен тўратын отбасыєа кґшудіѕ алєашќы ќадамы болады.

Бір еркек пен јйелден тўратын моногамиялыќ отбасына ґтудіѕ тарихи типі синдиасмикалыќ отбасы болды - ол жабайлыќтан варварлыќќа ґту кезеѕінде пайда болды, ол полигамия (кґп јйел алу формасында) тек еркектердіѕ єана правосына тиді. Отбасыныѕ бўл формасында баланыѕ шын биологиялыќ јкесі белгілі болатын болды да мўныѕ ґзі рулыќ ќоєамныѕ ыдырап, жеке меншіктіѕ, ќосымша ґнімніѕ шыєуына, сґйтіп моногамды отбасыныѕ тууына жаєдай жасады. Моногамдыќ отбасы патриархалды ќатынастарєа негізделгендіктен отбасыныѕ басшысы еркек болды, отбасыныѕ ажырасуы да еркектіѕ єана еркімен болатын болды.

Ќазіргі заманєы отбасыныѕ негізгі типтері. Ќазіргі заманда бір типті отбасы жоќ. Отбасылыќ ќатынастардыѕ формалары тїрліше болуыныѕ себебі белгілі бір ќоєамныѕ даму дјрежесімен жјне ондаєы ќоєамдыќ ќатынастардыѕ сипатымен аныќталады. Ќазіргі кезде бар отбасыныѕ типтері мыналар: тотемдік ќауым (ру), патриархальды туыс топ, патриархальды отбасы жјне жеке отбасы.

Тотемдік ру біздіѕ заманымызда јлі де болса кездесетін еѕ кґне отбасы формаларына жатады. Мўндай отбасылар Австралиядаєы кейбір тайпаларда кездеседі. Ру мїшелерініѕ жеке-дара есімі болмайды екен, бјрініѕ ортаќ есімі болады. Мўндай отбасыдаєы неке жеке болмай, жалпы (ортаќ) болады екен, баланыѕ јкесіне аныќтау мїмкін емес, бала шешесініѕ есімімен аталады. Мўндай отбасы кейбір кґшпелі тайпаларда кездеседі.

Патриархалды туыстар тобы (туыстыќ отбасы) ґткен замандарда индоевропалыќ халыќтардыѕ бјрінде болєан, ал кейбір халыќтарда ќазір де бар. Бўл отбасында бірнеше ўрпаќќа жататын отбасы мїшелерініѕ бјрі туысќан аєа-іні жјне апа – сіѕілі болып табылады. Отбасыныѕ басшысы біреу – ол отбасыныѕ атасы болады.

Ўрпаќтардыѕ шыєу тегіне ќарай бўл отбасы матриархалды немесе патриархалды отбасы болады. Бірінші – семьяныѕ еѕ кґне тїрі. Мўнда кґп кїйеуі болуы жиі кездеседі. Патриархалды отбасыныѕ басшысы- еркек.

Сондай-аќ баланыѕ тегі бір мезгілде јке жаєынан да, шеше жаєынан да аныќталатын екі жаќты отбасы кездеседі. Бўл жеке отбасыныѕ тїріне ґтетін ґтпенді форма болып табылады.

Моногамды патриархальды отбасында оныѕ басшысы мїліктіѕ бірден бір мїлік иесі болып саналады. Бўл – жеке меншіктіѕ шыєуына байланысты болєан отбасылыќ ќатынас. Бўл отбасыныѕ мїшелері ері (ќўќыќтыѕ бјрі еркектікі), јйелі, ўлдары (јкесі ґлгенше), ќыздары (тўрмысќа шыєып кеткенше.)

Жеке отбасы – бїгін таѕда дїниеде еѕ кеѕ тараєан отбасыныѕ тїрі. Бўл отбасы енді тек јлеуметтік топ ќана емес, сондай - аќ заѕ жїзінде (юридикалыќ тїрде) бекітілген топ.

Енді, ќорыта келгенде, отбасыєа мынадай аныќтама беруге болады: ќазіргі заманєы отбасы – ерлі –зайыпты екі адамныѕ арасындаєы некеге ќўрылєан негізгі јлеуметтік топ, отбасыєа сонымен бірге ўрпаќтары (ўл-ќыздары) да кіреді. Отбасыныѕ бала тауып, тјрбиелеп ґсіру, ерлі-зайыптылардыѕ жыныстыќ, эмоциялыќ сезімдерін жјне басќа (јлеуметтік, экономикалыќ) ќажеттерін ґтеу7

Дін социологиясы - социология пјнініѕ бір бґлігі болып табылады. Ќоєамды тўтастай зерттейтін социология єылымыныѕ ќоєамдыќ жїйеде ґзініѕ алатын орны бар жјне онда атќаратын тїрліше ќызметтері бар дін феноменін елемеуі мїмкін емес. Социология єылымы ґзініѕ пайда бола бастаєанынан бері-аќ жјне ќазіргі кезде де дін атаулыны ќоєамныѕ јлеуметтік жїйесініѕ ґте бір маѕызды элементі деп ќарайды. Социология єылымыныѕ бўл ўстанымыныѕ негізінде ќоєамныѕ практикалыќ ґмірі жатќаны белгілі.

Дін социологиясы XIX єасырдыѕ екінші жартысында Европада, дјлірек айтќанда, Франция мен Германия елдерінде пайда болды. Оныѕ пайда болуы мен ќалыптасуыныѕ јлеуметтік жјне теориялыќ алєы шарттары болды.

Дін бўл елдердіѕ ќоєамдыќ ґмірлерінде сол кезде де їлкен орын ала бастады: діни мекемелер мен діни ўйымдар жјне дін басылары ґздерініѕ насихат жўмыстарын белсенді жїргізді. Дінге деген ќоєамныѕ ынтасы оянды. Сонымен бірге, тарихи-јлеуметтік єылымдар саласында да єылыми-зерттеу жўмыстары ґсті. Тарих, этнология, археология, этнография, мјдениет тарихы саласында кґптеген мјліметтер жарыќ кґрді. Оларды сўрыптау, талдау барысында ол білімдердіѕ астарында, тасасында жатќан дїниетанымдыќ мјселелер кґтеріле бастайды. Осындай алєышарттардыѕ негізінде тарихи-јлеуметтік білімдердіѕ саласында, солардыѕ ішінде, јсіресе, социологияда білімдердіѕ жана бір саласы - дін социологиясы ќалыптаса бастады.

Дін социологиясын социология єылымдарыныѕ арнайы бір бґлігі ретінде ќалыптастырєан єалымдардыѕ ќатарында алдымен Э.Дюркгейм, М.Вебер, К.Маркс, Т.Парсонс т.б. болды.

Эмиль Дюркгейм - 1858-1917 жылдар аралыєында ґмір сїрген француз єалымы, кґрнекті социолог, Париж жјне Бордос университеттерініѕ профессоры. Оныѕ басты шыєармасы: «Діни ґмірдіѕ алєашќы тїрлері. Австралиядаєы тотемдік жїйе» деп аталады. Ол еѕбектегі автордыѕ негізгі пікірлері -дін ґздігінен пайда болады жјне ол адамдардыѕ алєашќы ќауымдастыќтарын топтастыру ќажеттіктерінен туады. Ал ќазіргі кездегі ќоєамдардыѕ кїрделілене тїсуі дінніѕ сол топтастырушылыќ ќызметтерініѕ маѕызын арттыра тїседі деген пікірлер болды.

Макс Вебер-1864-1920 жылдар аралыєында ґмір сїрген неміс єалымы, талантты социолог. Фрайберг, Гейдельберг жјне Мюнхен университеттерініѕ профессоры. Оныѕ басты шыєармасы: «Протестант жјне капитализм рухы», деп аталады. Ґзініѕ осы еѕбегінде ол дінніѕ мјні адамдардыѕ мінез-ќўлыќтары мен іс-јрекеттеріне ой элементтерін, парасат енгізу, осылайша олардыѕ ґмірлеріне биік маќсаттар јкелу екенін айтты. Ол дінніѕ шыєу тектерін шаруашылыќ ќажеттіктеріне байланысты ќарады.

К.Маркс -1818-1883 жылдарда ґмір сїрген, марксизм ілімініѕ негізін ќалаушы, аса кґрнекті философ жјне публицист. Оныѕ дін социологиясы саласындаєы шыєармаларыныѕ ішіндегі еѕ бастысы - «Гегельдіѕ ќўќыќ философиясына сын туралы» атты еѕбегі. Онда К.Маркс дін адамдардыѕ ауыр јлеуметтік жаєдайларына байланысты пайда болды жјне ол жаєдайлар жґнделген кезде дін ґзінен-ґзі жойылады деп ќорытынды жасады.

Толкот Парсонс - 1902—1979 жылдарда ґмір сїрген, американ социологы, профессор. Оныѕ басты шыєармасы: «Социологияныѕ жалпы теориясыныѕ мјселелері» деп аталады. Парсонстыѕ негізгі ойы- дін адамдардыѕ мінез-ќўлыќтары нормаларыныѕ негізі болып табылады, сондыќтан да дінді арнайы социологиялыќ тўрєыдан зерттеу керек дегені.

Осындай социолог-єалымдар, философ-ойшылдардыѕ еѕбектерініѕ негізінде діни социология єылымы дїниеге келді жјне ќалыптасты.

Дін социологиясы ґз алдына жеке єылымєа айналуына байланысты, оныѕ басќа да єылымдар сияќты зерттейтін пјні, іргетасы іспетті категориялар жїйесі, заѕдары мен ќызмет салалары жјне арнайы методтары ќалыптасты. Енді діни социология ќўрылымына келелік.

Діни социологияныѕ єылым ретіндегі пјні — дін мен ќоєам арасындаєы диалектикалыќ байланыстардыѕ жалпы заѕдылыќтары.

Дін мен єылымныѕ байланыстары екі жаќты диалектикалыќ байланыс болєандыќтан, олардыѕ байланыстарыныѕ бірінші жаєы — ќоєамныѕ, ќоєамдыќ ќатынастардыѕ дінге жасайтын ыќпалдары. Ал екінші жаєы — дінніѕ, діни кґзќарастыѕ діни элементтер мен функциялардыѕ ќоєамєа тигізетін кері ыќпалы.

Діни социология бірнеше деѕгейлерден тўрады. Оныѕ бірінші деѕгейі дінніѕ мјнін ашатын, дінніѕ, ќоєамныѕ экономикалыќ базисіне ќатынастарын кґрсететін жјне дінніѕ јлеуметтік тамырларын сипаттайтын іргелі ўєымдар жїйесінен тўрады. Екінші деѕгейі — мазмўны жаєынан сол бірінші деѕгейдегі ўєымдардан јлде ќайда шаєын кґлемді маєыналары бар жїйелерінен тўрады. Біраќ ол ўєымдардыѕ да маѕызы їлкен. Ол жїйеге мынадай ўєымдар кіреді: дінніѕ ќўрылымы, дінніѕ ќызметтерініѕ басты салалары (функциялары), діни сананыѕ деѕгейлері, діни мінјжат, діни бірлестіктер, шіркеу, мешіт, діни секталар жјне сол сияќтылар. Їшінші денгейі — кїнделікті жіті талдауларды жјне эмпирикалыќ жинаќтауларды ќажет ететін кїнделікті ўєымдардыѕ жинаќтарынан тўрады. Ол ўєымдар мыналар: діншілдік, діншілдіктіѕ ґлшемдері, діншілдіктіѕ жаєдайлары, діншілдіктіѕ таралуы жјне таєы басќа ўєымдар.

Діни социология єылымыныѕ бірінші деѕгейдегі мјнін ашатын діни дїниетанымдыќ ўєымдарына тоќталамыз. Бўл тўста дін деген ўєымєа кіретін «дінніѕ мјні» жјне таєы сол сияќты дїниеге кґзќарастыќ мазмўндары бар ўєымдар сґз етіледі.

Дінніѕ мјні — ќоєамдыќ болмыстыѕ, адам ґмірініѕ, суреттеп айтќанда, «тґрт бўрышы тїгел болмауына байланысты», ґйткені, тірі адамды- мысалєа алсаќ, оныѕ жас кезінде арман-тілегі кґп болєанымен, біраќ оны орындауєа тјжірибесі аз болады, ересек кезінде жоспарлары кґп жасалєанмен, біраќ олардыѕ орындалуы кґѕіл толтырмайды, ал кјрілік кезінде - ґмір кґрген тїстей сияќты єана болса керек. Ал енді адамдар ґміріндегі бўндай ірі-ірі белес сатыларды былай ќойсаќ, онда олардыѕ кїнделікті ґмірінде кґретін ауру-сырќаулыќтары, зорлыќ-зомбылыќтары, сјтсіздіктері ќаншама болатындыќтары кґпке аян. Абай атамыз айтќандай: «Адам баласы жылап ґмірге келеді, ґкініп ґмірден кетеді».

Сонымен, ґмір болмысыныѕ жетімсіздігі-адамдардыѕ мїмкіндігінше баќытты ґмірге талпыну маќсаты, оларды кґмектесе алатын бір ќўдыретті кїшті іздеуге јкеледі. Халыќтыѕ санасында ол ќўдіретті кїш, ол абсолют, еѕ алдымен, ылєи да бар болуы керек, яєни ол мјѕгілік болуы керек. Ґйткені ол ќай заманныѕ адамдары болмасын, оны іздемесе де, ол ґзі табылуы керек: ґткен адамдар болсын, ќазіргі адамдар болсын жјне болашаќтыѕ адамдары болсын, бјрі солай тїсінуі керек. Ол абсолют, екіншіден, бјрі есептеуші, бјрін білуші, бјрін кґруші болуы керек. Ґйткені кім жјне ќай жерде мінјжат жасап, тілек айтса, ол оєан жетуі керек. Ол абсолют, їшіншіден, ўлы ќўдірет иесі болу керек. Кім не сўраса да оларды орындауєа кїші жететін болуы керек.

Адамзаттыѕ барлыќ болмысын жетілдіре алатын ондай абсолют бўл дїниеде болуы мїмкін емес. Ол бўл дїниеден тысќары жјне жоєары тўратын тек ќўдай єана болуы мїмкін.

«Ќўдай» ўєымы барлыќ діндердіѕ, соныѕ ішінде јлемдік діндер — Будда дінініѕ, Христиан дінініѕ жјне Ислам дінініѕ еѕ басты ўєымы болып табылады.

Сонымен, дінніѕ мјні бір ќўдіретті кїшті, абсолютті табиєаттан тысќары тўратын ќўдай деп тїсініп, сол ќўдайєа ќўлшылыќ жасау болып табылады.

Дін — тарихи ќўбылыс. Адамзат тарихында дін болмаєан дјуірлер болєан. Ол туралы ќазіргі заманныѕ геология, биология, физиология, этнография, тіл білімі, мјдениет тарихы, логика, астрофизика сияќты єылымдарыныѕ мјліметтері жеткілікті.

Дінніѕ пайда болуы мен ќалыптасуыныѕ ґз себептері, ґз жолдары болєан. Олардыѕ еѕ біріншісі — дін адамдардыѕ кґѕіл-кїйлеріне байланысты шыќќандыєы. Адамдардыѕ кґѕіл-кїйлері ќатып-сеніп ќалєан феномен емес. Адамдардыѕ кґѕіл-кїйлері кездескен жаєдайларєа байланысты бірде ќуанып, бірде кїйініп бірде толќып, бірде ќапаланып тўрады. Сґйтіп, адамдардыѕ кґѕіл-кїйлеріне тірек іздеулері, медеу іздеулері, оны абсолютті бір тылсым кїштен табулары дінніѕ пайда болуыныѕ бірінші себебі, бірінші жолы болып табылады.

Дінніѕ пайда болуы мен ќалыптасуыныѕ екінші жолы - адамдардыѕ ќоршаєан табиєаттыѕ — кїнніѕ кїркіреуі, найзаєайдыѕ жарќылы, судыѕ тасуы, жердіѕ сілкінуі, ґрт, жўт сияќты дїлей кїштерініѕ алдындаєы дјрменсіздігі болып табылады.

Дінніѕ пайда болуы мен кен таралуыныѕ їшінші себебі -адамдардыѕ бўрынєы тапсыз ќауымдастыќ ґміріндегі ќарапайым айырмашылыќтардыѕ ќарама-ќарсы таптардан тўратын ќоєамєа ґтуіне байланысты мїліктік, јлеуметтік, саяси салалары бар айырмашылыќтарєа айналады. Їстем таптардыѕ ґкілдері ґздерініѕ меншік иесі екендігін, олардыѕ істеріне ылєи да сјттілік, табыскерлік жјне мјдени-руханилыќ сипаттар тјн екенін жјне басќару ісі дарыєанын табиєаттан тысќары тўратын бір тылсым айырмашылыєымен тїсіндіруге тырысады. Мысалы, олар жеме-жемге келгенде халыќ ґкілдеріне: «мені ќўдай бай ќылады, ал сені кедей ќылды — оєан ќандай таласыѕ бар» деген сґздер айтады. Дінніѕ ќоєамдаєы тјртіпті саќтаудаєы, ќоєамныѕ тўтастыєын саќтаудаєы кїшін ел басындаєылар, мемлекет басќарушылар — жаќсы тїсінген.

Сонымен, дінніѕ пайда болуы мен таралуы кездейсоќтыќ емес. Олар адамзат тарихыныѕ дамуындаєы заѕды ќўбылыстар болып табылады. Ол заѕдылыќтар ќоєамныѕ ілгерілеп, кемелдену барысындаєы їлкен-їлкен ќажеттіктерден туып отырєан. Енді ќоєамныѕ јртїрлі салаларында пайда болєан, ќалыптасќан сол ќажеттіктерді ќысќаша тўжырымдайыќ. Бірінші реттегі ќажеттіктер адамдардыѕ психологиялыќ ґміріндегі тўраќсыздыќтарєа тіректер іздеу, сол тіректерді аќыр аяєында табиєаттан тысќары тўратын бір тылсым кїштерден-абсолюттен табуында болып табылады. Екінші реттегі ќажеттіліктер-адамдардыѕ танымєа, білімге ќўштарлыќ талпыныстарында ішкі жјне сыртќы ќўбылыстардыѕ шын себептерін аша алмай, олардыѕ јрќайсысыныѕ ґзіндік иесі болады деп ќарап, олар туралы жалєан тїсініктер, сыѕаржаќ ўєымдар жасаулары болып табылады. Їшінші реттегі ќажеттіктер — таптыќ ќоєамдар орнауына байланысты ел билеуші їстем тап ґкілдерініѕ ќоєамдыќ ґмірдіѕ тыныштыєын жјне тўтастыєын саќтау маќсаттарында кґктіѕ јмірі осындай деп, діни тїсініктерді ќолдап, ќолпаштап, оларды кеѕ таратуы болып табылады.

Осы їшінші ќажеттіктерді, оныѕ тїрліше жаќтары мен ќырларын ґз кезінде Э.Дюркгейм, М.Вебер, К.Маркс жјне Т.Парсонс сынды социологтар біршама толыќ баяндаєан болатын. Сонымен, діни социология єылымы дінніѕ шыєуы психологиялыќ, гносеологиялык-танымдыќ жјне јлеуметтік-таптыќ себептерден болатындыєын ашып кґрсетеді.

Дін ќоєамдыќ їлкен жїйеніѕ бір бґлігі болып табылады. Философия єылымыныѕ ќаєидасы бойынша, кез келген ґмір сїретін ќўбылыстыѕ ол їлкен бе, јлде кішіме бјрі бір, ґзініѕ жїйесі болады. Ал дінніѕ де ґзіндік біртўтас жїйесі бар екені сґзсіз. Дінніѕ жїйесі ґте кїрделі келеді. Дінніѕ жїйелілік ќўрылымы ґте кїрделі. Ол негізінен їш тїрлі элементтерден ќўралады: діни санадан, діни мінажаттардан жјне діни ўйымдардан. Дінніѕ ќўрылымы діни санадан(діни тїйсіктен) ќўралады.

Діни сана дінніѕ негізгі элементтердіѕ бірі екені белгілі. Діни сана ќоєамдыќ сананыѕ ежелгі формаларыныѕ бірі екендігі туралы жјне олардыѕ ерекшеліктері ќандай болатындыєы туралы жоєарыда айтылєан. Енді осы діни сананыѕ ґзіне, оныѕ деѕгейлеріне жјне оныѕ ќызметтеріне тоќталайыќ.

Діни сана екі деѕгейдегі ќўбылыстардан ќўрылады. Бірінші деѕгейі діни психология ќўбылыстары, ал екінші деѕгейі діни парасат, аќыл-ой ќўбылыстары, яєни діни идеология.

Діни психология дегеніміз белгілі бір дінге байланысты адамдардыѕ сезімдерініѕ кґѕіл-кїйлерініѕ, мінез-ќўлыќтарыныѕ жиынтыєы. Гегель философияныѕ да, дінніѕ де маќсаты біреу, ол абсолютті тану болып табылады. Ол їшін философия логикалыќ ўєымдарды пайдаланады, ал дін тїсініктер мен образдарды пайдаланады дегеніндей, діни психологияныѕ таным ќўралы негізінен наќты образдар болып табылады. Діни психология ќалыптасќаннан кейін адамдардыѕ жан дїниесініѕ їлкен кїшіне айналады. Стихиялы тїрде ќалыптасќан діни психологияны, оныѕ тїсініктері мен бейнелерін ґѕдеу, жґндеу, баєыттау ете ќиынєа тїседі.

Діни социология єылымы дін иелерін адамныѕ діни психологиясыныѕ осы табиєатын ўтымды пайдалануєа шаќырады. Діни идеология дегеніміз белгілі бір тјртіпке, жїйеге келтірілген діни ойлардыѕ жиынтыєы. Діни идеология діни єўламалардыѕ, діни ќайраткерлердіѕ жасаєан идеяларыныѕ жїйесі. Діни идеологияныѕ ќоєамдыќ болмысты, адамдарды ќоршаєан дїниені тануындаєы ќўралы негізінен діни мазмўнды тїсініктер мен ўєымдар болып табылады. Будданыѕ Бенарес уаєыздады. Иусус Христостыѕ Нагорный уаєызы жјне Мўхаммед Пайєамбардыѕ «Мјдинедегі умма ќауымдастыєы жарєысы» логикалыќ, сабаќтастыќ пен ќарама-ќарсылыќќа ќўрылєан тїсініктер мен ўєымдардан тўрады. Олар кейіннен ўлы діндердіѕ негізгі шыєармаларына арќау болды. Ўлы діндердіѕ діни идеологияларыныѕ жїйесі «Трипитака», «Библия» жјне «Ќўранда» кґрінеді. Діни сана ќоєамдыќ болмысты, адамдарды ќоршаєан дїниені діни психологиядан гґрі тереѕірек жјне толыєыраќ бейнелейді. Сондыќтан ол діни сананыѕ жоєарєы деѕгейі болып табылады.

Діни идеология негізінен саналы тїрде ќалыптастырылып, жетілдіріліп отыратындыќтан, стихиялы тїрде ќалыптасатын діни психологиямен салыстырєанда јлде ќайда ґмірге бейім келеді, ґзгерген ґмірге сјйкес тўрєыда кемелдендіріліп отырады. Біз діни санадаєы ол ґзгерістерді јлемдік діндердіѕ тарихи даєдылыќ пен жаѕашылдыќ баєыттарыныѕ жјне ќазіргі кездегі діндер иелерініѕ реформаторлыќ «ќызметтері» деген таќырыптарда ќарастырамыз.

Діни ќўрылымныѕ келесі элементі — «діни мінјжат» болып табылады. Діни мінјжат діндер ґмірінде, дінді ўстанушылар ґмірінде жјне ќоєам ґмірінде їлкен орын алады. «Діни мінјжат дегеніміз белгілі бір объектілерге (олар ґмірде болулары да мїмкін немесе ойдан шыєарылєан болуы да мїмкін) ыќпал етуге баєытталєан адамдардыѕ жалбарыну сґздері мен практикалыќ дене ќимылдарыныѕ жиынтыєы». Діни мінјжаттарды, діни єибадаттарды дін басылары ретімен ўйымдастырып, ґткізіп отырады. Сонымен ќатар дінді ўстанатын жеке адамдар да ґздерініѕ ќўлшылыќ іс-јрекеттерін орындап отыруєа міндетті. Діни єибадаттыѕ тїрлері кґп болады. Мысалы, јлем діндерініѕ бірі - ислам дінінде намаз оќумен ќатар ораза тўту, ќўрбандыќ шалу, дін єўрыптарын ўстану, діни салттарды орындау сияќты єибадат етудіѕ кґптеген тїрлері бар. Христиан дінініѕ јсіресе, оныѕ католик жјне православие шіркеулерінде єибадат етудіѕ тїрлері сан ќырлы келеді. Олардыѕ ішінде протестант діні єана єибадаттыѕ тїрлерін тек жеке адамдардыѕ ќўдайєа деген кґѕіл-кїйлерін білдірумен шектеуді ќабылдайды. Протестант діні жеке адамдардыѕ ќўдайєа деген ќўлшыныстарына — шіркеу, дін ќызметкерлері тарапынан ешќандай да кедергілер болмауы керектігін ескертеді. Діни єибадатты мїлдем жоќќа шыєаратын діндер болмайды.

Дін ќўрылымыныѕ їшінші негізі элементі - діни ўйымдар. Діни ўйымдарєа еѕ алдымен шіркеулер, мешіттер, храмдар, синагогалар жатады. Сонымен ќатар діни секталар, діни оќу мекемелері, діни мїліктер, діни ќозєалыстар т.с. жатады.

Шіркеулер, мешіттер діндердіѕ біршама дербестігі бар институттары, мекемелері. Шіркеулер мен мешіттер белгілі бір дінді ўстанатын адамдардыѕ мінјжаттарын ўйымдастыруєа кґмектеседі, оларєа жаєдай жасайды, оларды кїнделікті кїйбеѕ тіршіліктен біраз уаќыт болса да босатып, кґѕілдерін ќўдайєа баєыттауєа жол ашады. Адамдар мінјжат кезінде екі дїниеніѕ де ќўдіреті есептелетін ќўдайдан ґздерініѕ кїнјларын кешіруді, алєа ќойєан маќсаттарын орындауєа кґмек беруін сўрайды.

Дінді ўстанатын ќарапайым халыќтар шіркеулерді, мешіттерді «ќўдай їйі» деп атайды. «Ќўдай їйін» дін иелері архитектуралыќ тўрєыдан мыќты жјне эстетикалыќ тўрєыдан барынша тартымды ќўрылысќа айналдырып салады. Дїние жїзіндегі кейбір айтулы шіркеулер мен мешіттердіѕ мыѕ жылдыќ тарихтары бар, олар дїниежїзілік мјдениеттіѕ баєа жетпес ескерткіштері болып табылады. Мысалы, Франциядаєы јйгілі париждік ќўдайананыѕ соборы, Германиядаєы Кельн соборы, Сауд Аравиясындаєы Меккеніѕ ўлы мешіті, Тїркиядаєы Сўлтан Сїлеймен мешіті жјне таєы басќалары сондай.

Секталар - монотеистік діндердіѕ лауазым иелерініѕ діни тїсініктері жјне діни саясаттарымен келіспеушілік негізінде пайда болєан адамдардыѕ діни бірлестіктері. Олар кґбінесе сол ўлы діндердіѕ мемлекеттік ресми діндерге айналуына ќарсылыќ, келіспеушілік кґрсеткендерден, ќуєынєа ўшыраєан діндар адамдардан ќўралып отырєан.

Јлемдік діндердіѕ јр ќайсысында кґптеген секталар бар. Ислам дінінде ертеде шыќќан секталардыѕ бірі, «суфизм» деп аталады. «Суфи» деген ўєым араб тілінде «аќ жїннен шекпен кигендер» деген сґздерден шыќќан. Суфистердіѕ айтуы бойынша, бўл дїние ґзініѕ ґзгермелілігіне жјне тўраќсыздыєына байланысты шын дїние емес, шын дїниеніѕ елесі єана болып табылады. Суфистер алєашќыда араб жерінде, содан кейін Иран жерінде пайда болды. Иран жеріндегі суфистердіѕ кґбі аќын-жазушылар болып табылады. Иран аќыны Жјлелиддин Руми кґрнекті суфист болєан адам. «Адам баласыныѕ маќсаты сїттіѕ ішіндегі ќаймаќтай болып, ќўдай болмысымен араласып кету» деп жырлаєан. Суфизм кейіннен тїркі тектес тайпалар мен халыќтар арасында пайда болады. Тїркі суфизмніѕ негізін ќалаушылардыѕ бірі жјне солардыѕ ішіндегі еѕ кґрнектісі Ќожа Ахмет Ясауи болды. Ол тїркістандыќ аќын. Ол Ќўранды ґзініѕ «Хикмет» деген дастанында ґлеѕ сґзбен жырлаєан адам.

Дін ќўрылымыныѕ басќа элементтеріне діни баспа, діни оќу орындары, јйелдер, жастар діни орталыќтары, діни мїліктер жјне діни саяси-јлеуметтік ќозєалыстар мен олардыѕ партиялары жатады. Діни баспалар, діни кітаптар діни баєыттардаєы газет-журналдар шыєарады. Діни оќу орындары — мектептер, медреселер жјне діни университеттер - діни мамандар даярлайды. Јлемге јйгілі Римдегі Ватикан академиясы, Мысырдаєы Јл-Азхар университеті діни жоєарєы білім ошаќтары болып табылады. Мемлекеттік тјуелсіздік алєаннан кейін Ќазаќстан Республикасында ислам университеті ашылды. Елімізде «Ќазаќстанныѕ мўсылман јйелдері» одаєы ќўрылып, жўмыс жасауда. Сонымен, дін атаулы ґздерініѕ негізгі діни элементтері болып табылатын- діни санаєа, діни мінјжатќа жјне діни ўйымдарєа байланысты «социумныѕ», екінші сґзбен айтќанда, «Ќоєам їйініѕ» басынан аяєына дейін барлыќ ќабаттарына ќатысты болатынын кґрдік. Дінді ќоєамнан бґліп алуєа болмайды - ол ќоєам ґмірімен біте ќайнасып жатќан іргелі ќўбылыс болып табылады.

Дін социологиясы дінніѕ ќоєамдаєы орнын зерттеумен ќатар, ґзініѕ ќоєамдаєы ќызметтерін де зерттейтін єылым екені белгілі. Сґз желісі келгенсін айта кетуіміз керек, философия єылымында мынадай логикалык тїйін бар: дїниеде не нјрсе болмасын, нендей объект болмасын, олардыѕ јрќайсысыныѕ еѕ алдымен дїниеде бар болулары керек, ґмір сїрулері керек, содан кейін єана олардыѕ - ол нјрселердіѕ ќимыл јрекеттері туралы сґз болмаќ. Біздер енді дінніѕ іргелі (субстанциональды) болмысын ашќаннан кейін єана барып дінніѕ функциональды ќызметтерін ашып кґрсетуге кіріскелі отырмыз.

Дінніѕ адам ґміріндегі, ќоєам ґміріѕдегі атќаратын ќызметтері сан алуан, кґп ќырлы жјне кґп баєытты болып табылады.

Діни социологияныѕ негізін ќалаушылардыѕ бірі М.Вебер дінніѕ ќоєамдаєы функционалдыќ ќызметтерін зерттеу, талдау ќажеттіктерін дін социологиясыныѕ арнайы єылымєа айналуынын басты шарты ретінде ќарады.

Дінніѕ ќызметтері негізінен алты салаєа, алты баєытќа бґлінеді. Дінніѕ ќызметтерініѕ бірінші баєыты - дїниеге кґзќарастыќ ќызметі. Дїниеге кґзќарас адамдардыѕ, олардыѕ ќауымдастыќтарыныѕ ќўдай туралы, дїние туралы жјне ол дїниеден алатын адамдардын орны туралы жїйеге келтірілген білімдердіѕ жиынтыєы. Дін - ќўдай дїниені де, адамды да жаратќан алып кїш, теѕдесі жоќ ќўдірет, яєни - абсолют кїш деп тїсіндіреді. Дїние мен адам жјне олардын ґмірлері тек сол абсолюттен туындайды жјне аќыр аяєында сол абсолютке тјуелді болады дейді. Осылайша дін дїниеніѕ діни келбетін, діни бейнесін, діни суретін жасайды. Сол бейне, сол сурет негізінде адамдардыѕ сыртќы дїниеге кґзќарастары ќалыптасады. Олардыѕ јлеуметтік мінез-ќўлыќтарыныѕ сипаты айќындалады. Дїниеге кґзќарас адамдардыѕ рухани ґмірлерініѕ арќауы іспетті. Адамдар маѕызды мјселелерді шешкенде, ґзініѕ дїниеге кґзќарасын басшылыќќа алады.

Дінніѕ ќызметтерініѕ екінші баєыты /функциясы/ баєалаушылыќ ќызметтер болып табылады.

Діни сана, ќоєамдыќ сананыѕ басќа формалары сияќты, айталыќ адамгершілік (этикалыќ) сана, кґркемдік (эстетикалык) сана, ќўќыќтыќ саналар сияќты, ґзініѕ ќўндылыќтар жїйесін ќалыптастырады. Ол жїйеге еѕ алдымен – отбасыныѕ, оныѕ мїшелері мен туєан-туысќандардыѕ ќадірлейтін бейнелері, принциптері, нормалары жатады. Содан кейін тайпаныѕ, елдіѕ, халыќтыѕ, тіпті халыќтардыѕ да ќасиетті деп есептелетін јдет-єўрыптары, арєы-бергі ата-бабалардыѕ сайып- ќыран ерліктері жјне ґткен тарихтыѕ ўлы тўлєаларыныѕ ґнеге-ґсиеттері жатады. Аќыр аяєында, ондай ќўндылыќтар жїйелеріне тылсым кїштер бейнелері - јулие, періште, ќўдай бейнелері жатады.

Ќўндылыќтар жїйесінде ізгілік ўєымы бірінші орында тўрады. Ізгілік деген ўєым ќауымдастыќтардаєы негізгі ўєымдардыѕ бірі болып табылады. Ізгілік мґселелерімен философтар ертеден-аќ кґп шўєылданып келген.

Философия єылымыныѕ данышпандарыныѕ бірі Сократ — ізгілік деген адам, ќоєам ґмірлерініѕ негіздерініѕ бірі болып табылады. Ізгілік ќоєам ґмірініѕ тїрлі салаларында кездесіп отыруы керек. Мјселен, ел билеушілер їшін ол —даналыќ, јскери адамдар їшін - жїректілік, ал ќарапайым халыќ їшін - ќанаєаттыќ деп атап кґрсеткен. Ол ґмірдіѕ еѕ жоєарєы ізгілігі - кґктегі ќўдайдыѕ жјне жердегі ел билеуішініѕ заѕдарын орындау болып табылады деген. Ал јлемдік діндердіѕ ішіндегі еѕ алєашќысы - Будда дінініѕ, негізін ќалаушы Будда ґзініѕ Бенарес уаєызында адамдарды ќайєы-ќасіреттен ќўтќарєан кїш - ізгілік. Дінніѕ ќызметтерініѕ осы саласы адамдардыѕ тїсініктерін, ўєымдарын, ойларын жјне мінез-ќўлыќтарын ќўндылыќтар жїйесіне сјйкестендіріп жјне ќадаєалап отырады. Олардыѕ тїсініктерініѕ мазмўндары мен мінез-ќўлыќтарыныѕ сипаттары осы ќўндылыќтарєа сай келсе, онда олар «жаќсы» деп баєаланып, ал сай келмесе, онда олар «жаман» деп баєаланды.

Дінніѕ ќызметтерініѕ їшінші баєыты (функциясы) — реттеушілік ќызметтері. Дінніѕ функциясы - регулятивтік. Діни сана, ќоєамныѕ ќўќыќтыќ санасы сияќты, адамдардыѕ бірі мен бірініѕ ќатынастарын, адамдардыѕ ќауымдастыќтарєа ќатынастарын, адамдардыѕ ќўдайєа ќатынастарын, адамдардыѕ мемлекетке ќатынастарын, яєни, - адамдардыѕ туєанынан бастап ґлгенге дейінгі барлыќ ќарым-ќатынастарын реттеп отырады. Ол реттеудіѕ негізінде діни ќауымдастыќтардыѕ јлгінде айтылєан ќўндылыќ туралы тїсініктері жатады. Сол діни тїсініктер адамдардыѕ барлыќ ќатынастарын реттеп отыратын ережелерден, нормалардан, принциптерден тўрады. Сол ережелер мен сол нормалар орындалса, «дўрыс» болады деп, ал олар орындалмаса, «бўрыс» болды деп есептеліп отырылады.

Дінніѕ ќызметтерініѕ тґртінші баєыты (функциясы) -ґтемпаздыќ ќызметтері болып табылады. Ќандай дјуірлерде, ќоєамдарда болмасын, адамдардыѕ ґмірлерініѕ тґрт ќўбыласы теѕ бола бермейді. Адамдардыѕ јрќайсысыныѕ ґмірінде міндетті тїрде шешілмеген мјселелер болады. Ол мјселелер біреуде — кедейліктен ќўтыла алмау, екіншісіѕде — єашыєына ќол жетпеу, їшіншісінде - ел билеушілік дјрежеге жете алмау, тґртіншісінде - ауру-сырќаудан ќорлыќ кґруі, енді біреулерде - не мјселені шешуді ќолєа алса да, ылєи да сјтсіздікке ўшырауы таєы осы сияќтылар. Абай атамыз: «Адам баласы жылап туады, ґкініп ґтеді» деп айткаѕдай, јркімніѕ јйтеуір бір шешілмеген мјселелері болады. Сол мјселелерді адам баласы болєасын, оныѕ кґѕіл ќўсы ќўйќылжып, шар тарапќа ўшып жїргенсін, ґркім де шешуге тырысады. Сол тырысушылыќ табиєаттан тысќары тўрады-мыс деген тылсым кїштердіѕ – ќўдайдыѕ, јулиеніѕ кґмегімен шешуге ўмтылыс туєызады. Дін иелері, дінді ўстанушылар бўл ўмтылысты ќолдап отырады. Осылайша дінніѕ ќияли-ґтемпаздыќ ќызметтері жїзеге асады.

Дінніѕ ќызметтерініѕ таєы бір баєыты (функциясы) — топтастыру ќызметтерінен тўрады. Дін, дін иелері діни нанымдаєы адамдарды белгілі бір маќсаттар тґѕірегінде топтастырып, ўйымдастырып жатады. Ол маќсаттар алєашќысында негізінен этностардыѕ ґздерін ґздері саќтау, басќа этностармен араласып жоќ болып кетпеу сияќты ќажеттіктерінен туындайтыны сґзсіз. Соѕєы кездерде дінніѕ топтастырушылыќ ќызметтері оѕ баєыт ала бастады. Јлемдік діндердіѕ тарих бойына жїргізіп келген негізінен кертартпа саясаттары ґзгерді. Ендігі жерде кез келген ќоєамныѕ, кез келген мемлекеттіѕ, тіпті бїкіл адамзат ќауымдастыєыныѕ алдында тўрєан зјру мјселелерді дін иелері оѕ баєытта шешуге араласа бастады. Олар еѕ алдымен ядролыќ соєыс ќаупін азайтуєа, экологиялыќ апаттарды болдырмауєа, алапат аурулардыѕ алдын алып, оларєа кедергі ќоюєа, жер шарын кеулеп бара жатќан кедейлікке ќарсы тўруєа, руханиялыќ пен адамгершілік жўтаѕсуларына, отбасы ќадірініѕ кетуіне ќарсы жјне діни конфессиялардыѕ ґзара араздыќтарын бјсеѕсітуге байланысты ќозєалыстар ўйымдастаруєа кірісті. Осыларєа мысал Ќазаќстан Республикасыныѕ бас муфтиі Јбсаттар Дербісјлі ќажыныѕ сан салалы саясаттарын алуєа болады.

«Мјдениет» ўєымы латын тілінде алєашында «топыраќ ґѕдеу» дегенді білдіреді. Сґйтіп табиєи себептерден туєан ґзгерістерден ґзгеше адам јрекетінен табиєат обьектісінде болатын барлыќ ґзгерістер мјдениет деп тїсінілді. Кейіннен «мјдениет» сґзі адам жасаєанныѕ бјрін білдіретін жинаќтаушы атауєа айналады. Осы тўрєыда алєанда мјдениет адам жасаєан «екінші табиєат», табиєатта жоќ, адамныѕ саналы ќызметінен жасалєан бїкіл дїние ретінде ќарастырылады. Мјдениет дегеніміз – белгілі бір адамдар тобы їшін ортаќ мінез –ќўлыќ нормалары мен їлгілері, сенімдер мен адамгершілік ќўндылыќтарыныѕ жиынтыєы. Мјдениет-бўл адамзаттыќ іс-јрекеттіѕ ерекше тїрі, ќоєамдыќ ґмірдіѕ саласы. Субмјдениет белгілі бір ќоєамныѕ немесе јлеуметтік топтыѕ басќаларынан символдар, ќўндылыќтар, нормалар ерекшеленеді.

Кїнделікті санада мјдениет ўєымы дербес адам, белгілі бір јлеуметтік тўтастыќ сипаттамасы їшін јдетте баєалаушылыќ ќызмет атќарады.

Адам мјдениетініѕ кґрінісі соцология тўрєысынан їш негізгі белгімен аныќталады. Біріншісі –адамныѕ ќоршаєан табиєатќа ќатынасы. Ќазіргі жаєдайда мјдениет пен жеке адам, мјдениет пен ќоєам адам тўрєан ортасына тїзетуге келмейтін зардаптарды болдырмайтын жауапкершілікпен ќатынасуєа тиіс хал- ахуалдыѕ сана деѕгейімен ґлшенеді. Адам ќоєамы мјдениеті –ќоєамныѕ табиєатпен ґзара байланыстарыныѕ еѕ алуан тїрлі аяларынан: ґндірісте, демалыста, тўрмыста кґрінетін їйлесімдікте. Екіншіден, мјдениет – адамныѕ басќа адаммен ќатынасы. Адамдар, мемлекеттер, этникалыќ топтар арасындаєы ќатынастар мјдениетініѕ дјрежесі, ўжымдаєы, кїнделікті тўрмыстаєы, отбасындаєы ґзара ќатынастардыѕ мјдени ахуалы адамдардыѕ ґзара байланысы фактісін жете тїсінуі дјрежесінде тјуелді. Їшіншіден, мјдениет-адамныѕ ґзіне ґзініѕ ќатынасы.

Мјдениет ґз бойына материалдыќ жјне рухани ґндіріс нјтижелерін бейнелендіріп сіѕіреді. Сондыќтан осыєан сјйкес мјдениетті материалдыќ жјне рухани деп негізгі екі салаєа бґледі. Осылайша бґле отырып, мјдениет біртўтас жїйе, оныѕ барлыќ элементтері ґзара байланысты екенін ўмытуєа болмайды. Јрине мјдениеттіѕ материалдыќ жјне рухани салаларєа бґлінуі олардыѕ јрќайсысы ќоєамдыќ ќатынастар дамуында ґзіндік ґзгешелігі болатындыєымен жјне ерекше рґл атќаратындыєымен ґз аќтауын табады.

Материалдыќ мјдениет материалдыќ ќызметтіѕ барлыќ саласын ќамтиды жјне оныѕ нјтижелері ( еѕбек ќўралдары, тўрєын їй, кґлік ќўралдары, тўрмыста ќолданылатын заттар) адам идеалдарыныѕ материалдандырылуы, білімініѕ заттандырылуы болып табылады.

Рухани мјдениет ўєымы ќоєамдыќ сананыѕ барлыќ формалары мен деѕгейлерін , білім мен тјрбие жїйелерін, мјдениет мекемелері жїйелерін ќамтитын кїрделі де кґп жаќты ќўрылым. Таным мен білім берудіѕ барлыќ тїрлері, јдебиеттіѕ, ґнердіѕ, философияныѕ, дінніѕ, єылымныѕ, адамгершіліктіѕ барлыќ формалары мен тїрлері осыєан жатады. проблемасы болып табылады.

Адамдар кґбінесе басќа мјдениеттерді ґз мјдениетініѕ келбеті арќылы баєалауєа бейім. Мўндай баєамдау этноцентризм деп аталады. Этноцентризм сондайлыќ кґп тараєан ќўбылыс. Кез келген миссионерлік ќызмет мјселесін, ґз дінін ґзіне баєынышты елдерге мойындату этноцентризмніѕ айќын бір кґрінісі болып табылады.

Кез келген мјдениеттіѕ абсолютті тїпнўсќалылыєын жариялайтын мјдени релятивизм этоцентризмге ќарсы тўрады. Осы тўрєыдан алєанда кез келген мјдениет егер ол ґзіндік тўтастыєында алып ќарастырылса, ґзіндік байланысында єана тїсінікті болады деген ќортынды шыєады. Бірде бір ќўндылыќ, бірде бір дјстїр, егер оларды тўтастыќтан бґліп алып ќарайтын болса, тїсінікті бола алмайды деу дўрыс.

Мјдениеттіѕ негізгі элементтері.

Мјдениеттіѕ негізгі элементтеріне еѕ алдымен бірінші тіл жатады. Ол- адамзат тјжірибесін саќтау мен болашаќ ўрпаќќа берудіѕ обьективтік формасы. Демек, тіл адамдардыѕ ќатынас ќўралы, ойлаудыѕ тікелей шындыєы бола отырып, олар туралы мјлімет берудіѕ ќўралы болып табылды.

Белгілі бір халыќтыѕ дїниені ќабылдауына тјн ўєымдар, ўєымдар жїйесі тіл арќылы бейнеленеді, ол- кез келген мјдениеттіѕ алєашќы негізі. Барлыќ халыќтар дїниені ґзінше, ерекше тїрде меѕгереді, оныѕ ўсаќ-тїйектеріне дейін ойлайды, белгілейді. Мысалы, ќазаќ халќына, ќазаќтарєа єана тјн болып келетін табиєат ќўбылыстарыныѕ кґптеген тїсініктері мен ўєым атаулары кездеседі. Жыл мезгілдері-ќыс, жаз, кїз, жјне оларєа сјйкес ай аттары мен ауа райындаєы ќўбылыстар (ќызыл шўнаќ аяз, їскірік, бесќонаќ, бес ешкі, ќўралай т.т.) туралы айтуєа болады. Јрине, басќа халыќтарда да ґздеріне тјн осындай ерекшеліктер бар. Бірќатар халыќтар тілдерінде адамды єана «кім» десе, ал енді біреулерінде жандылардыѕ бјрін «кім» деп, жансыздарды «не» дейді. Міне, бўл айтылып отырєандардыѕ бјрі де мјдениет ерекшеліктеріне ќатысты. Ґйткені адам ќоршаєан ортаны ўєымдар арќылы ќабылдайды. «Ќазаќ дјстїрлі мјдениетініѕ энциклопедиялыќ сґздігі» баспадан шыќќанда жазєан ґлеѕім:

Ќазіргі жаєдайда ќазаќ тілі мемлекеттік тіл болып табылатын Ќазаќстанда барлыќ азаматтар тегіне, тіліне жјне басќа да жаєдайларына ќарамастан заѕ алдында теѕ, сондай-аќ тілдер теѕдігіне де кепілдік берілген. Мемлекеттік тілмен ќатар ќолданылатын орыс тілі елімізде ресми тіл болып табылады. Тіл проблемасыныѕ бўлайша ґз шешімін табуы мјдениетіміз дамуына септігін тигізетін дауыссыз. Республикамызда ќазаќ тілі шынайы ґзініѕ мемлекеттік деѕгейіне жетуі їшін алдымен оєан ќазаќ жастары патриоттыќ, отаншылдыќ танытуы ќажет

Екіншіден, ўлттыќ мјдениетті жјне кез келген басќа мјдениеттіѕ негізгі элементтеріне сенім мен білім жатады. Сенімде адамдардыѕ шынайы бейімділігі, кїнделікті ќызметіне нені басшылыќќа алатындыєы айќындалады да, ол мінез –ќўлыќ їлгілерінен, нормалары мен даєдыларынан т. т. кґрініс табады. Сенімдер табиєи обьектілерімен жјне јлеуметтік жаєдайлармен байланысты болады да, ґз бойында белгілі бір єылыми жјне даєдылы мјліметтер мен аќпарат енгізеді.

Їшіншіден, мјдениеттіѕ ќўндылыќ- танымдыќ жїйесі оныѕ маѕызды компоненті (ќўрамды бґлігі) болып алады. Ќўндылыќ дегеніміз-бўл белгілі бір ќоєамдыќ заттыѕ, ќўбылыстыѕ ќажеттілігі, ынтаны, мїддені ќанаєаттандыру ќасиеті. Ќўндылыќтар јлеуметтік субьекті ґз ќажеттерін саналы тїрде сезінуі нјтижесінде, ќоршаєан ортамен олардыѕ сјйкестігінде, демек, баєалау актісінде жїзеге асатын ќўндылыќ ќатынасы нјтижесінде ќалыптасады.

Ќазіргі заманєы аксиологияныѕ (ќўндылыќтар теориясыныѕ) атасы Герман Лотце ќўндылыќ кґзін шындыќтан емес, ќайта адам санасынан іздеуге тура келеді деп кґрсетеді. Бўл жґнінен ќўндылыќ-обьективті. Ќўндылыќ ќажетті ќасиеттерді сўрыптау мен пайдаланудыѕ ґзі адамдар мїделерімен жјне ќажеттіліктерімен айќындалатындыєымен де обьективті. Сірј, ќўндылыќты баєаланатын затпен тепе- теѕ деу дўрыс емес. Ґйткені ќўндылыќ дегеніміз адам їшін заттыѕ маѕыздылыєы. Адамєа ќатынастан тыс ќўндылыќ категориясы- маєынасыздыќ. Мўндай ўєымдаєы ќўндылыќ субьективті.

Ќўндылыќ ќатынас ќўндылыќ баєдар, ќызмет пен ќатынастар ќалыптастыруда ќажетті компонент болып табылады, ал олар ќўндылыќ орнатудан кґрінеді. Ќўндылыќ маќсаттарды ќоєамдыќ- тарихи процесінде ќоєам жасап шыєарады да индивидтер мен келер ўрпаќтар јлеуметтену процесінде: оќу, тјрбие жјне басќа ќызметтерде оларды негізге алып отырады.

Ќўндылыќ маќсаттар адамды јлеуметтік ќызметте баєыттайды, оныѕ ќызметін бейнелейді де ынталандырады. Маќсаттардыѕ кґптеген тїрлерінен аќтыќтарын бґліп кґрсету їшін «идеал» ўєымы ќолданылады. Идеал шындыќты алдынала бейнелеу тїрлеріне жатады. Идеалдыѕ пайда болу мїмкіндігініѕ ґзі адам санасыныѕ маќсат ќою ќабілетінде жатады. Жеке адам, јлеуметтік топ, тўтасымен ќоєам бір нјрсе жасамай тўрып алдымен ґз санасында обьектініѕ пішінін жасайды, белгілі бір маќсатќа жету жолына бїкіл ґз ќызметін баєындырады.

Дјстїрлер –ўрпаќтан ўрпаќќа берілетін жјне белгілі бір ќауымдастыќта, јлеуметтік топта ўзаќ уаќыт бойы саќталатын јлеуметтік жјне мјдени мўра элементтері. Дјстїрлі барлыќ јлеуметтік жїйелерде ќызмет атќарады жјне олардыѕ ґмірлік ќызметініѕ ќажетті шарты болып табылады. Дјстїрге ўќыпсыз ќарау ќоєам мен мјдениеттегі сабаќтастыќты бўзуєа, адамзаттыѕ ќўндылыќты жетістіктерін жоєалтуєа келтіреді. Ал дјстїр алдында кґз жўмып бас ию ќоєамдыќ ґмірдегі керітарпалыќ пен тоќырауды тудырады.

Бўл сипаттамалар бір халыќтыѕ, бір ўлттыѕ, алуан тїрлі ўлттыќ-мемлекеттік ќўрылымдардыѕ, јлеуметтік топтардыѕ жјне сондайлардыѕ мјдениетіне єана емес, сондай-аќ бїкіл адамзаттыќ мјдениетке де ќатынасты болып келеді. Енді мјдениеттен айрыќша орын алатын, ќоєамныѕ јлеуметтік ґміріне ґзіндік їлкен їлесі бар єылымды ќарастырамыз.

Субмјдениет — коєамдаєы їстемдік етуші мјдениетпен байланыса отырып, сонымен ќатар ќўндылыќтар, ережелер, ќимыл іс-јрекеттері мен ґмірлік стилімен ерекшеленетін белгілі бір јлеуметтік топтар мјдениеті. Ќазіргі ќоєамда мўндай мјдениеттіѕ кґптеген тїрлері бар, социологияда бўл ўєым жастар мјдениеті жјне девианттыќ іс-јрекеттер зерттеулерінде ґте жиі ќолданылады Мјселен, кері, ќылмыскерлік болып есептелетін субмјдениет їлкен ќоєамдаєы жолы болмаєан ґз мїшелерініѕ проблемаларын шешетін субмјдениет тїрлері болады. Девианттыќ деп ќарастырылатын жастар мјдениеті ґзіндік айырыќша киім мен музыка стильдері негізінде дамып ќоєамныѕ басќа мїшелерімен ерекшеленеді. Кейбір зерттеушілер субмјдениет практикасын їстемдік етуші мјдениетке оппозиция кґрінісі ретінде ќарастырады. Субмјдениет атрибуттары (белгілері), їрдістері мен іс-јрекет їлгілері їстемдік етуші, мјдениетпен байланыса отырып ерекшеленеді. М. Брейктіѕ айтуынша, субмјдениет маєыналар, кґріністер мен ґмірлік стильдер јдістері жїйесі ретінде јлеуметтік топтарда дамыды. їстемдік етуші топка баєына отырып ќарсы жїйелер маєынасы ґзіндік ќўрылымдыќ ќарама - ќайшылыќтарды шешуге ўмтылады. Субмјдениет ќўндылыќтары бјрі мойындаєан ўлттыќ мјдениеттен бас тартпайды, олар тек сјл єана ауытќиды. Алайда кґбінесе, ереже бойынша, ќоєам субмјдениетке сенімсіз. кїдікпен ќарайды.

Кейде топ їстемдік етуші мјдениеттіѕ нормалары мен ќўндылыќтарыныѕ мазмўны мен формаларына ќарсы шыєады. Мўнда нормалар мен ќўндылыќтар негізінде контрмјдениет ќалыптасады. Контрмјдениеттіѕ белгілі бір тїрі -Ресейдегі 60 жж. хиппи немесе 80 жж. "жїйелер".

Ќазіргі жаєдайда коєамдаєы еѕ жылжымалы барлыќ јлеуметтік процестердіѕ ішінде жастар мјдениеті жас адамныѕ мјдени ќызметінде мјдени дамудыѕ мазмўндыќ жаєыныѕ баєытталу денгейіне теѕ. В.Я.Суртаев жастар мјдениетін келесі факторлармен белгілейді:

1. КСРО ќўлаєаннан кейінгі ќоєамныѕ јлеуметтік ќўрылымындаєы ќайта ќўрудыѕ басталуы мен байланыстыѕ шиеленісін нарыќтыќ экономикаєа ґтудегі жїйелік даєдарыс занды тїрде јлеуметтік бейімделудіѕ дјстїрлі ќўндылыќтардыѕ ауысуына алып келді. Кеѕестік ўлттыќ жјне "батыстыќ" ќўндылыќтарєа деген бўќаралыќ сана - сезім бјсекелестігі тўрєындардыѕ јлеуметтік анемиясы мен ґзгерісіне алып келмеуі мїмкін емес, жастардыѕ ќўндылыќтар јлеміне јсер етіп ќарама-ќайшы. аласапыран јрекеттер кейде болады. Јлеуметтік - экономикалыќ жаєдайдыѕ жаѕа жолдарын ќарастыру мен жылдамдатылєан статустыќ ќозгалыс, бейімделудіѕ жаѕа тїрлері жастар мјдениетіне ґз ыќпалын тигізді.

2. Ќазіргі мјдениеттіѕ институционалдыќ, субъективті ќызметтік деѕгейі коєам секілді даєдарыс жаєдайында. Бір жаєынан тўрєындардыѕ мјдени даму маѕыздылыєы даєдарыстан шыєу жолдарыныѕ јлеуметтік проектілері сјтті жїзеге асуы їшін басќару органдарымен мойындалады, екіншіден -мјдени процестіѕ мјденилігі жоєарєы мјдениеттен орта ашулы мјдениетке ауысты. Оныѕ еѕ кґрнекті тїрі бўќаралыќ аќпарат ќўралдары болып табылады.

3. Мемлекеттік кґлемде гуманитарлы јлеуметтендіру баєдарламасы тўтас орындалуын ќамтамасыз етуге тырысу сјтсіз аяќталды. Бїгінгі ортаќ гуманитарлы тјрбие мїлдем жоќ ал бўл саладаєы жеке мемлекеттік жоєарєы оќу орындарындаєы жастар тобыныѕ ўмтылыстары тек кейбіреулерін єана ќамтиды, Кґптеген мектептерде гуманитарлы јлеуметтену гуманитарлы пјндерді стандартты тїрде шектеп "оќудан тыс" деп аталатын мјдени ќўндылыќтармен жас адамдарды біріктіретін топтар кейде бўзады. Гуманитарлы јлеуметтену коммерциялыќ мінездеме екені кґбінесе жасырын емес, мјселен "элиталыќ білім". Гуманитарлыќ јлеуметтену оќушыныѕ немесе жас адамныѕ ата-анасыныѕ кіріс деѕгейіне мґлшерленген.

4. Жасґспірімдік жас (15-18 жас) белгілі бір деѕгейлі ашушаѕдыќ тілектер тўраќсыздыєы, шыдамсыздыќ, бірбеткейлік мінездерімен ерекшеленіп јлеуметтік статустыќ кґѕіл-кїйіне јсер етуі шиелінісе тїсетін кезеѕ болып табылады (ол бала да емес, есейген де жоќ). Дјл осы кезеѕ ќўрдастар арасында іс-јрекет стилі. мода (сјн) ґзара ќарым-ќатынас, байлыєы ќанаєаттандырылмайды. Ќўрдастар тобы јлеуметтік шеттету кґѕіл - кїйін басынан кешіреді. Јрине, бўл топтарда ґзіндік мјдени нормалар мен дјстїрлер еѕ алдымен эмоционалдыќ-сезімдік ќабылдауы арќылы ерекше ќалыптасады.

5. Ўрпаќтар ерекшелігі жас кґрсеткіші єана емес ќоєамдыќ негізде де байланысты жастар субмјдениетіне јсер етеді. Бўл салада жастардыѕ танымы мен сана-сезімі ќалыптасады.

Жастар субмјдениетін айтќанда аймаќтыќ жјне ўлттыќ ерекшеліктерге де аса мјн беру керек. 1990 жж. жастардыѕ ќўндылыќтыќ жјне мїліктік ќабаттарєа бґлінушіліктері тереѕдеді. Жас «бизнесмен» мен жас "жўмыссыз" арасында ќўндылыќтар айрыќша ерекшеленбесе де ґзініѕ субмјдениет "ядросы" ќалыптасып ґзгешеленеді.

Генерациондыќ аластату психологиялыќ антоним негізінде ("біз" жјне "олар") ќўрылады. Бўл, јсіресе жастардыѕ мјдени стереотиптері деѕгейінде ќарама-ќарсы ќойылады. "Біздіѕ" мода "біздіѕ" музыка, "біздіѕ" ќарым-ќатынас, ал "јкенікі" - бўл гуманитарлыќ јлеуметтанудыѕ институционалдыќ жаєы. Осыдан келіп (јлеуметтік жјне генерациондымен ќатар) їшінші жаќ - жастар субмјдениеті - мјдени аластату пайда болады.

Итальян социологтары арасында "субмјдениет агрессиясы" деген термин бар. Бўл жас ўрпаќтыѕ кґптїрлі мјдени мўрадан бґліну деген маєынаны білдіреді.

Жастар субмјдениетініѕ деѕгейі контрмјдени элементгерден ќўралады. Жас адамдар арасында ґмірлік ќанаєаттану жалпы ќанаєаттануєа байланысты кабылданады. Оќушыєа жалпы білім алу, ал студентке кјсіби білім алудан экономикалыќ ("аќша табу") жјне бос уаќытын ґткізу ("бос уаќыты ќызыќты ґткізу") ќажеттіліктер жоєары тўрады. Жастар субмјдениеті јлеуметтік жјне жас ерекшелігі тўрєысында ќарќындылыќ деѕгейі јртїрлі тараєан.

1. Кґѕіл кґтеру, демалу баєыты. Коммуникациялыќпен ќатар (достарымен ќарым-ќатынас) негізінде рекреатвті ќызметтер атќрады. (Жоєарєы сынып оќушылары арасында сїйікті істері - "ешнјрсе істемеушілік") бўл жерде танымдыќ креативті жјне эвристикалыќ функцяилар жеткілікті деѕгейде жїргізілмейді. Рекреативті функцияларєа бейімделу радио, теледидар арќылы ќатаяды.

2. «Вестернизация» (америкаландыру) мјдени ќажеттіліктер мен ќызыєушылыќтарды осы баєытќа бўру. Ўлттыќ, классикалыќ, халыќтыќ мјдениет жїйеленген стереотиптерге баєытталып "американдыќ ґмір бейнесінін" ќўндылыќтарына бейімделіп енгізілген.

Сауалнама ќорытындысы бойынша «ўзаќ сериалдар» ќыздар їшін) кейіпкерлері мен Рэмбо тїріндегі видеотриллерлер (жігіттер їшін) сїйікті актерлар еліктеу бейнелеріне айналєан. Алайда вестернизация мјдени ќызыєушылыќтарымен ќоса кґркемдік саласын да ќамтиды. Кґркемдік бейнелер жас адамдардыѕ индивидуалды жјне топтыќ іс-јрекеттерінен байќалып јлеуемттік мінездемеге ие болады, олар прагматизм, ќатыгездік, кјсіби дамудан гґрі материалдыќ жетістікке ќол жеткізу т.б. саналады.

Топтыќ стереотиптер мен ќўндылыќтар иерархиясы жынысына, білім деѕгейіне туылєан жері мен ўлтына да байланысты. Жастар ќўндылыєыныѕ мјні біреу: бейресми топтыќ ќатынастаєы мјдени конформизим мен ґзге ќўндылыќтар мен стереотиптерді жаќтырмау. Жастар субмјдениетініѕ бўл тенденциясындаєы соѕєы баєыт оныѕ мїшелерініѕ ќатаѕ рольдері мен статустарыныѕ байланыстары девианттыќ жјне ќылмыстыќ стильдегі ќарым-ќатынас тїріне сјйкес келеді.

Сонымен ќатар этникалыќ мјдениет јлеуметтік мјдени трансмиссия бастамасынын цементі болып табылады. Этномјдени мазмўнындаєы јлеуметтеттену процесін енгізуте ўмтылушылыќ кґбінесе дінмен шектеледі, ал халыќтыќ дјстїрлер бір єана діни ќўндылыќтармен шектелмейді, Этномјдени араласу ґз халќыныѕ дјстїрі. тарихына сїйіспеншілікпен ќарап "отанына деген махаббат" деп аталады.

А.Л.Маршак жјне басќа да єалымдардын кґп жылдар бойы жастар мјдениетіне жїргізген социологиялыќ зерттеулері жастардыѕ уаќыт ґткізу тїрлерін эмпирикалыќ жолмен аныќтауєа кґмектеседі. Осы арќылы жастар субмјдениетініѕ ішкі динамикасын аныќтауєа болады.

Таќырып 3: Білім јлеуметтік ќўбылыс ретінде жјне оныѕ басќа