јлеуметтік ќўбылыстармен байланысы

2. Білімніѕ ежелгі тїрлері.

3. Білімніѕ јлеуметтік функциялары.

4. Білім жјне єылым, мјдениет, тјрбие.

Білім беру жїйесі - јлеуметтік институттардыѕ еѕ маныздыларыныѕ бірі функционалды кґзќарас бойынша білім жїйесі жеке адамдардыѕ јлеуметтендірілуін ќамтамасыз ететін институтционалды жўмыс істеу їшін ґмір сїру арќылы сапасын дамыту процесі. Јлеуметтендіру мјдениеттіѕ сабаќтастыєын оныѕ ўрпаќтан – ўрпаќќа берілуін ќамтамасыз етеді. Алєашќы јлеуметтендірудіѕ (баланыѕ јлеуметтендірілуі) алып жїруші агенттер болып отбасы табылады, јлеуметтендіруді кґбінесе стихиялыќ сипатта болады. Осылармен ќатар јлеуметтенуші агенттер ќоєам ќўрлымдары болып табылады. Бўл жерде јлеуметтендіру басымдылыєы бойынша маќсатты баєытталєан сипатта болады.

Ќазіргі ќоєам саналы јлеуметтендірудіѕ шешуші ќўралы білім жїйесі болып табылады. Олардыѕ јрекет етуі процесінде сонымен ќатар јлеуметтік процесініѕ екі жаќты ќызметі туындайды:

1.Мјдениетті жетілдіру.

2.Тўлєаныѕ дамуы.

Маќсаты баєытталєан јлеуметтану тарихи институтционалды ќўрылымы осы кезеѕге дейін ќоєамныѕ азєана бґлігі ќамтылады, жјне біртўтас саяси, діни, јскери жјне экономикалыќ элитаны ќалыптастыру маќсатын кґздеді. Ќазіргі кезде білім беру жїйесі озініѕ маныздылыєын, мазмўныѕ , кґлемі жаєынан ќоєам ґткен єасырларда жетістігі тарихи экономикалыќ табыссыз, біраќ элита тобыныѕ ґкілдерініѕ мјртебелі ќўрамында болса , ќазіргі кезде ќоєам ґѕдіріс маманданєан білімініѕ кен таралєанымен аныќталады. Ќазіргі демократиялыќ саяси жўеніѕ басшы талабына бўќаралыќ білімніѕ шаралауы жатады.

Білім , толєаныѕ дамуына ґзін - ґзі кґрсетуіне кґмектеседі . сонымен бірге білім тјжірибесін жјне нышандыќ сипаттаєы маѕызды міндеттерініѕ орындалуын ќамтамасыз етіп , ќоєам їшін шешуші манызды орын алады .

Мјдиениетті жеткізу ќызметі ќўндылыќтарды арнайы емес тиісті білім беру жїесінде саќтау жјне оларды жоєалтып алуды толєандыратын тарихи баєыт алєан сана сезім ашыќ кґрінетін ќоєамдарда кґрініс береді . білімніѕ бўл ќызметініѕ жїзеге асуы гуманитарлыќ жиынтыќ пјндерініѕ – ќоєам тарихыныѕ тілдік, јдиебиеттін , географияныѕ, діѕ жјне философияныѕ ќолдануынан кґрінеді.

Білім беру жїйесі ќоєам бірігуіне маѕызды їлес ќосады. Ќазіргі кґптеген елдерде этникалыќ, діѕи нјсілдік топтармен сипатталады. Білім тарихыныѕ тарихыныѕ таєдырын ќауымдастыќ сезімін, осы бір тўтас ќоєам ќатарына жататыныѕ ќалыптастыруєа ґзініѕ їлесін ќосады жјне осындай топтардыѕ ўлттыќ мјдени ерекшеліктерін саќтай отырып мјдени ыќпалдасу шеѕберіндегі ортаќ ќўндылыќтарды, ќалаларды, мўраттарды жјне ўмтылыстарды жасап шыєаруєа кґмектеседі. Білім жїйесініѕ рухани ґмірдіѕ маѕызды ќўрамдас бґлігі болып табылады . Ол жастардыѕ алєан білімі негізінде ґмірге дайындыєын іске асырып, ќалыптасќан ќоєам институттарды іс- јрекетін ќамтиды.

Бїгінгі кїні жастардыѕ кґп бґлігі білім алуда (орта, жоєары). Осы јлеуметтік институт білім беру социологиясын зерттейді, ол социологиялыќ білімніѕ білім беру жїйесініѕ јлеуметтік жїйе ретіѕце ќалыптасуыныѕ жјне дамуыныѕ, сондай-аќ оныѕ ќоєаммен ґзара јрекеттестігініѕ заѕдылыќтарын зерттеу мјні болып табылатын саласын білдіреді.

Ќазіргі білім берудіѕ ќалыптасуыныѕ ўзаќ тарихы бар. Адамзат ќоєамыныѕ јр тїрлі даму кезендеріѕде наќты јлеуметтік-мјдени контекске негізделген білім берудіѕ јр тїрлі їлгілері ќўрылєан. Ќўл иеленушілік ќоєам екі їлгімен кґрінді: антикалыќ жјне римдік. Бўлар јртїрлі їлгілер болды, олар їшін білім берудіѕ элитарлыєы жалпы болып табылды, єылыммен жјне ґнермен айналысу еркін туєандардыѕ артыќшылыєы болып саналды.

Антикалыќ їлгіде ежелгі гректер білімніѕ практикалыќ ќосымшасын лайыќты емес сабаќ деп ќарастырєан кезде јр тїрлі ґнер мен философияны оќуєа басымдыќ берідді. Антикалыќ білім алуда білім алудыѕ еріктілік жјне еркінділік принциптеріне ерекше мјн берілді.

Білімніѕ римдік їлгісініѕ утилитарлыќ сипаты болды жјне ґзіндік нормативтік-ќўндылыќ баєдарымен ерекшеленді. Римдік білім беру тјртіп сияќты јлеуметтік нысанєа мјжбїрлеп оќыту басымдыєын берді. Білім берудіѕ басты маќсаты јскери басшылар мен мемлекеттік ќайраткерлерді даярлауєа байланысты болды.

Білім берудіѕ ќазіргі заманєы жїйесі XVIII єасырдыѕ соѕында жјне XIX єасырдыѕ басында ќалыптасты, ол классикалыќ деген атќа ие болды. Білім берудіѕ классикалыќ парадигмасы еуропалыќ мјдениет пен ґркениет жетістігініѕ кепілі болып табылды. Міндетті бастауыш жјне орта білім беру принципі јлемніѕ кґптеген дамыєан елдері їшін наќты факт болды. XX єасырдыѕ соѕындаєы јлем халќыныѕ 80 процентініѕ сауатты болуы факт болды.

Ќоєамныѕ јлеуметтік ќўрылымы ґзініѕ ішкі даму зандылыќтарыныѕ јсерімен жјне сол сияќты білім беру жїйесініѕ јсерімен ґзгерсе де білім беру ќоєамды пайда ќылмайтыны, ал ќоєам білім беру жїйесін ґзгертетіні негізгі объективті заѕдылыќ болып табылады.

Мамандар білім беруде байќалєан ќазіргі заманєы їрдістердіѕ бірќатарын атап ґтеді: білім берудіѕ негізіі парадигмасын ауыстыру (білім берудіѕ классикалыќ їлгісі мен жїйесініѕ даєдарысы, білім беру философиясы мен социологиясыныѕ маѕызды жаѕа идеяларын јзірлеу, экспериментті жјне балама мектептер ќўру жјне т.б.), білім беруді тереѕдету, бўл оќытудыѕ ќарќынды јдістемелерін енгізуді жобалайтын ірі аќпарат массивініѕ ґсуініѕ жјне жинаќталуыныѕ салдары болып табылады; білім беру интернационализациясы (бірлескен халыќаралыќ єылыми зерттеулер, студенттер мен оќытушылардыѕ алмасуы); їздіксіз білім беруді дамыту (аќпараттыќ шу, сондыќтан жоєары оќу орнында 4-5 жыл оќытумен шектелмеу керек). Тўтас алєанда білім беру адам ґмірініѕ бґлігі сияќты оныѕ ажырамас ќўќыќтарыныѕ бірі ретінде танылады.

Адамдарєа білім беру — білім берудіѕ басты функциясы; білім беру адамзат їшін мјдени жјне тјрбиелік сияќты маѕызды функцияларды орындайды. Жеке тўлєаны јлеуметтендіру факторларыныѕ бірі ретінде бола тўрып, білім беру ќоєамныѕ бір адамнан немесе топтан басќасына ќўндылыќтарды, шеберлікгі жјне білімді ґткізетін (коммуникативтік функция) процесгі білдіреді.


Таќырып 4: Білім беру жїйесініѕ негізгі тїрлері.

Білімдік процестіѕ негізгі субъектілері.
1. Ежелгі ќоєамдардаєы білім жјне білім беру жїйелері. Діни білім.

2. Білімніѕ ўлттыќ тїрлері.

3. Мїєалім білім берудіѕ негізгі субъектісі ретінде.

4. Отбасыныѕ білім беру жїйелерімен байланысы.

1997-1998 жылдардыѕ басында Республикада 133 жоєары оќу орны болды (62 мемлекеттік жјне 71 мемлекетгік емес). Олардыѕ 22-і тек 1998 жылы пайда болды, олардыѕ барлыєы негізінен мемлекеттік емес. Барлыќ жеке білім беру ќўрылымында 269 мектепке дейінгі мекемелер, 124 жалпы білім беретін мектеп, 4 кјсіптік техникум, 61 колледж жјне 71 жоєары оќу орны бар. Оќуєа жаѕада тїскен 73 мыѕ студенттіѕ 19 мыѕы мемлекеттік емес жоєары оќу орнында оќиды. Жоєары оќу орнында оќитындардыѕ саны ґткен жылмен салыстырєанда 4,5 процентке ўлєайды.

Бїгін 300 мыѕ ќазаќстандыќ жастар жоєары оќу орындарында ќазіргі заманєы білім алуда. Олардыѕ 52 проценті ќыздар. Студенттердіѕ їштен бірі оќу мен жўмысты ќоса алып жїруде, себебі студенттер їшін стипендия ўєымы іс жїзінде жоєары мектептіѕ лексиконынан шыєын ќалєан. Білім беру вице-министрі атап кґрсеткендей, елдіѕ білім жїйесініѕ 1998 жылєа бюджеті 72 млрд. теѕге болды (еѕ тґменгі ќажеттілік 105 млрд. теѕге).

ЌР студентер контингентін ќалыптастыру 1999 жылдан бастап кадрлар даярлауєа мемлекетгік тапсырыс беру арќылы (мемлекеттік білім беру кепілдері жјне мемлекеттік білім беру кредиттері), сондай-аќ студенттердіѕ ґз ќаражаты есебінен жїзеге асырылуда.

Ќазаќстанныѕ жоєары оќу орындарына мемлекеттік бюджет ќаражаты есебінен оќуєа ќабылдау їш кезеѕде жїзеге асырылады:

1. ЌР Єылым жјне жоєары білім министрлігініѕ Республикалыќ тестілеу орталыєы кешенді тестілеу нысанында емтихан жїргізеді. Тесттен ґткен талапкерлерге мемлекеттік сертификат беріледі.

2. Тестілеу жґніндегі республикалыќ комиссия мемлекеттік білім беру гранттарын (МБГ) таєайындауєа конкурс ґткізеді немесе мемлекеттік білім беру несиесін (МБК) алу ќўќыєын береді.

3. Комиссияныѕ мемлекеттік білім беру грантын немесе мемлекеттік білім беру несиесін алу ќўќыєын беру туралы шешіміне сјйкес ќалауы бойынша кез келген жоєары оќу орнын таѕдауына жјне 10 тамыздан бастап 25 тамызєа дейін осы жоєары оќу орныныѕ ќабылдау комиссиясына тапсыруына болады.

Тестілеу Єылым жјне жоєары білім министрлігі белгілеген мерзімдерде Ќазаќстан аймаєы бойынша барлыќ облыс орталыќтарында, Астана, Алматы, Арќалыќ, Жезќазєан, Жетісай, Семей, Талдыќорєан, Тїркістан ќалаларында жїргізіледі.

Мемлекеттік білім гранттары тестілеу жїргізілместен ерекше белгідегі аттестаты бар жјне «Алтын Белгі» омырау белгісі бар тўлєаларєа беріледі.

1999-2000 оќу жылы жоєары білімді мамандар даярлау їшін барлыєы 9179 білім гранттары кїндізгі оќуєа, 2000 сырттай оќуєа; 7598 мемлекеттік білім беру гранттары берілді.

1999 жылы 170 мыѕ мектеп бігірушілердіѕ 43 мыѕы гранттар мен несиелер алуєа ниет білдірді, олардыѕ жартысы гранттар мен несиелердіѕ арќасында оќып жатыр. 2000 жылы оќуєа тїсушілер їшін жаѕа ереже енгізілді: барлыќ жоєары оќу орындарына тїсушілер їшін бірыѕєай кешенді тестілеу. Бўл ережелерде тґрт пјн бойынша емтихан тапсыру кґзделген: Ќазаќстан тарихы, ана тілі (ќазаќ немесе орыс) жјне салалыќ пјн, бірінші рет математикадан міѕдетгі емтихан тапсыру енгізілді.

Енді меншік нысанына ќарамастан жоєары оќу орны тестілеудіѕ жаќсы нјтижесін кґрсеткеѕді єана оќуєа ќабылдайды. Балл ќанша кґп болса, таѕдаєан мамандыќты алуєа їміт соншалыќты кґп болады.

2000-2001 оќу жылына студент ќайтармайтын 12360 грант жјне ќайтарылатын, біраќ жеѕілдікті шартпен 9610 несие бґлінді. 1999-2000 оќу жылымен салыстырєанда мемлекет кґрсетілетін кґмекті 3200 студентке кґбейтті. Ауыл жастары їшін республиканыѕ јлеуметтік-экономикалыќ дамуын айќындайтын мамандыќќа 30 проценттік квота бар.

Мемлекет инженерлер, мўєалімдер (бїгінгі кїні мектеп педагогтерініѕ 60 процентініѕ жоєары білімі жоќ), ауылшаруашылыќ мамандарын даярлауєа мїдделі. Мамандар їшін мемлекеттік тапсырыс министрліктердіѕ, ведомостволардыѕ, компаниялардыѕ жјне јкімдіктердіѕ болжам перспективалары негізінде жасалды. Бўдан диплом иеленушілер еѕбек нарыєына бес жылдан кейін талап етілетін болады.

Жоєары оќу орнына оќуєа тїсудіѕ жаѕа ережелері бойынша «Алтын Белгі» белгісін иеленушілер бўрынєыша тестілеуден босатылады. Ауыл мектебініѕ ќалєан барлыќ бітірушілері 26 шілдеден бастап 2 тамызєа дейін 33 базалыќ жоєары оќу орындарыныѕ бірінде тестілеуден ґтеді. Емтихан тапсырудыѕ барлыќ процесі толыќ автоматтандырылєан, жауаптардыѕ кодтары бір мезгілде ЎЌК арнайы байланыс жїйесіне енгізіледі. Тестілеу нјтижесін тест тапсырєан кїні кешкі 6-єа жуыќ іліп ќояды. Одан кейін барлыќ грант пен несие иеленушілердіѕ аты-жґні балдары кґрсетіле отырып республикалыќ газеттіѕ біріне жарияланады.

Тесттер жинаєы барлыќ жоєары оќу орындарында бар. Јрбір пјн бойынша 2 мыѕєа жуыќ жауап бар. Тесттер їнемі жаѕартылады. Јрбір талапкерге јрбір пјн бойынша 30 сўраќќа жауап беру їшін (бес жауаптыѕ бірін таѕдап) їш саєат береді. Осылайша, бір сўраќќа 1,5 минут беріледі. Сарапшылар бўны біздіѕ талапкерлер їшін жеткілікті деп санайды жјне АЌШ-та 40 секунд берілетіні ќоса айтады. Тесттер кїрделілігіне ќарай ажырылатылады: тестердіѕ 30 проценті А ќиыѕдыєыныѕ, яєни «орташаларєа» арналєан, 50 проценті — Б ќиыѕдыєыныѕ, яєни «жаќсы оќитындарєа» арналєан, ќалєаны — «озаттарєа» арналєан С деѕгейініѕ сўраќтары.

БАЌ-ныѕ деректері бойынша 2000 жылы ЌР орта мектептерініѕ 189 мыѕ бітірушілерініѕ 100 мыѕы тестілеуге ґтініш берді.

Біздіѕ еліміздегі жоєары оќу жїйесі екі дјрежелі оќыту сатысына кґшті: бакалавриат жјне магистратура. Бірінші дјреже тґрт жылда аяќталады жјне белгілі бір мамандыќ бойынша жоєары білім береді, екінші дјрежені бір жарым жыл ішінде жоєары оќу орнын бірушініѕ кјсіби білімін жоєарылату маќсатында оќиды жјне аяќтаєаннан кейін ґз саласында єылым ќызметпен айналысуєа ќўќыќ береді.

Біздіѕ еліміздегі ќазіргі заманєы заѕгерлік жоєары білім берудіѕ алпыс жылдыќ тарихы бар. Ќазаќстанныѕ ќарт заѕгері, «Јділет» жоєары ќўќыќ мектебініѕ профессоры Л.В. Дюковтіѕ еѕбегінде атап кґрсетілгендей, алпыс жыл бўрын Ќазаќстанда ешќандай жоєары заѕгерлік оќу орны болмаєан, ал ќўќыќ ќорєау орындары ќызметкерлерініѕ 50 процентінен астамыныѕ мїддем заѕгерлік білімі болмаєан. Јсіресе жергілікті ўлт — ќазаќтардыѕ ґкілдері арасынан заѕгерлер даярлау ґте нашар болды. Соѕдыќтан 1938 жылєы 28 сјуірде їкіметтік деѕгейде Алматы кеѕес ќўрылысы институтын Алматы мемлекеттік заѕ институтына (АГЮИ) ґзгерту туралы шешім ќабылданды, ол 1955 жылы Ќазаќ мемлекеттік университетініѕ (ЌазМу) ќўрамына оныѕ факультеті ретінде енгізілді. Ќазаќстан ўзаќ уаќыт бойы екі заѕ факультеті (ЌазМУ жјне Ќараєаѕды университеті) заѕгер мамандарын даярлаумен шўєылданды. Јрине, КСРО-да болєан білім беру жїйесі Ќазаќстаннан тысќары жерлерде мамандар даярлау мїмкіндігін берді. Болашаќ заѕгерлер Мјскеуде, Ленинградта жјне Одаќтыѕ басќа ќалаларында оќыды.

Бїгінгі кїні ЌР-да кўкыќ мамандарын даярлау мемлекеттік (ЌазМЎУ, ЌазМЗУ, АМУ жјне т.б) жјне сол сияќты мемлекеттік емес («Ќайнар», «Тўран» университеттері, КИМПО, «Јділет» жоєары ќўќыќ мектебі, «Дјнекер» халыќаралыќ ќўќыќ жјне халыќаралыќ бизнес институы жјне басќа) білім беру жїйесінде жїзеге асырылады.

Заѕгер мамандыєы барлыќ јлемде талап етіледі, оларды кґптеген оќу орындарында даярлайды. Мысалы, АЌШ-та барлыєы 200 заѕ мектебі бар, онда АЌШ-тыѕ заѕгерлік білім беру жїйесі шоєырландырылєан. АЌШ-тыѕ заѕгерлік білім беру жїйесінен біздіѕ жїйеніѕ негізгі айырмашылыќтарыныѕ бірі ќандай да болмасын университет колледжін бітірген жјне бакалавр дјрежесі бар адам єана заѕ мектебініѕ студенті болуєа ќўќыєы бар. Жјне де колледжде ќандай білім алєанына ќарамайды: студентгердіѕ арасында биология мен саясаттану єылымдарыныѕ бакалаврын да, ауыл шаруашылыќ білімін де кездесгіруге болады. Алєан білім заѕгерлікпен шўєылдануєа жеткіліксіз. Болашаќ адвокаттар кјсіби ќоєамдастыќ — Америка адвокатгар ќауымдастыєыныѕ алдында сынаќтан ґтуі тиіс, тек осы ќауымдастыќтыѕ аймаќтыќ бґлімшесінен емтиханнан ґткеннен кейін єана заѕгерлік практикаєа ќўќыќ беріледі. Жјне де бір штатта тапсырылєан емтихан басќасынан практикадан ґтуге мїмкіндік бермейді.

АЌШ-та ез азаматтарына білім беру їшін едјуір мемлекеттік ќаражат жўмсалады (90-жылдары 300 млрд. доллардан астам, бўл он жылдан бўрынєыдан екі есе кґп).

Бўл елдегі жоєары білім берудіѕ бўрыннан келе жатќан дјстїрлері мен тјжірибесі бар. Гарвард университетівде оќу беделді деп санау ќалыптасќан. Гарвардты бітірушілердіѕ арасынан 6 ел президегаі, 27-сі белгілі Пулищер журналистика сыйлышныѕ иегері (кезінде бўрынєы президент Дж. Кеннеди марапатталєан), 30 Нобель сыйлыєыныѕ лауреаты шыќты. Бір есте ќаларлыєы осы жоєары оќу орны жаќсылардыѕ арасынан бірінші орын алмады, оны Йель жјне Принстон университетгері иеленді.

Университеттердіѕ беделі ондаєы оќу їшін аќы тґлеу деѕгейіѕде кґрінеді. Еѕ жоєары беделді универеритеттерде бір жылдыќ оќу аќысы 30 мыѕ долларєа дейін жетуі мїмкін, мемлекеттік университеттерде жылына 50 доллар. Еѕ беделді, Остонда орналасќан университеттерініѕ бірі шетелдік їшін шамамен 8,5 мыѕ доллар болады. Остон университеті орналасќан Техас штатыныѕ тўрєыѕдары їшін тўтас жеѕілдік жїйесі бар. Принстон университетінде оќу жылына 13 мыѕ долларєа тїседі. Кґптеген студенттер, оныѕ ішінде бай отбасыларынан шыќќандары оќудан тыс уаќытта жўмыс істей жїріп оќу аќысын ґзі тґлейді.

Жетекші университеттерге конкурс ґте жоєары (Принстоѕда 1 орынєа он адамєа дейін). Калтектіѕ (Калифорния технологиялыќ институты) жаратылыс тану єылымдары факультетініѕ тїсушілерге арналєан конкурс бір орынєа жеті адамєа дейін жетеді. Физиктер, химиктер, астрономдар мен инженерлер арасында 21 Нобель сыйлыєыныѕ иегері бар.

Германиядаєы жоєары білім жїйесініѕ де ґзіѕцік дјстїрлері мен ерекшеліктері бар. Германияда емтихандар, тестілер жјне тіпгі јдеттегі, біздіѕ еліміздегідей јѕгілемелесу де жоќ. Бўл елдіѕ азаматтары, егер отандыќ университетте оќуєа ниеті бар болса, ол біріншінен жоєары оќу орнын жјне ондаєы ґзі ќызыєатын пјнді таѕдайды, ґтініш жазады да студент болады. Шыѕдыєыѕда, тїсуі кїрделі бір ќатар мамандыќтар бар (біздегі сияќты юриспруденция, экономика, саясаттану беделді болып саналады). Бўл жаєдайда студенттерді іріктеу — јрбір жоєары оќу орныныѕ ґз ісі, жалпы ереже жоќ. Не бірден ќабылдайды, не кезегі келгенше тоса тўруєа тура келеді.

Неміс университеттерінде лекциялар мен семинарларєа ќатысудыѕ ќатаѕ есебі жїргізілмейді, онда сессиялар да жоќ. Келесі курсќа ґту їшін студенттіѕ емтихаѕды ќашан тапсыратынын ґзі біледі. Еѕ бастысы, егер жеке жоєары оќу орны болса — оќу аќысын дер кезінде тґлесе болєаны.

Студенттік уаќыт 10-12 жылєа созылуы мїмкін, бўл ешкімді де таѕ ќалдырмайды. Неміс студенттерініѕ орта жасы — 30-35 жыл. Студенттердіѕ басым кґпшілігі — ересек жастаєы адамдар (біздіѕ ґлшем бойынша).

Германияда заѕгерлерді 41 университетте даярлайды. Жјне заѕгерлік білім алуєа ниет білдіргендердіѕ саны арта тїсуде. Мысалы, егер 1992 жылы елде 90 мыѕ заѕгер студенттер оќыса, 1995 жылєы жазєы семестрдіѕ соѕында — 110 мыѕ болды. Дегенмен, оќып жатќандардыѕ барлыєы бірдей бітіру емтихандарын ойдаєыдай тапсыра алмайды. Оќуєа тїскендеріѕ жартысы єана мемлекеттік емтихан тапсырады. Бўл ќарапайым емес оќу жїйесіне жјне емтихан тапсыру рјсіміне байланысты. Германияда заѕгерлерді даярлау ґзініѕ академиялыќ талаптарымен ерекшеленеді, бўл студенттердіѕ білімін баєалаудыѕ ќатаѕ белгілерін белгілеуден шыєады. Германияныѕ мемлекеттік университеттеріне тїсу жјне оќу тегін. Жеке меншік аќылы жоєары оќу орындары ерекшелік болып табылады, дегенмен заѕгерлер даярлау мемлекеттік университеттерде єана жїзеге асырылады. Аумаєы бойынша Германияда бірінші жјне халќыныѕ саны бойынша екінші орыѕда тўрєан Бавариадаєы заѕгерлер оќытуды мысалєа алып ќарайыќ.

Баварияда барлыєы 9 университет бар, олардыѕ 7-де заѕ факультеті бар. Жоєарыда кґрсетілгендей оќуєа тїсу кезіѕде емтихан тапсырмайды, біраќ оќуєа ќабылдаудыѕ белгілі бір шарттары бар, олардыѕ ішіндегі бастылары талапкерлерді орташа баєасыныѕ осы семестрде университетгегі (факультеттегі) ґту балы болып табылатын балєа сјйкес келу болып табылады. Осы балдыѕ беделді университеттерде аса жоєары болып табыла отырып тїрлі жылда жјне семестрде ґзгеріп тўратыны белгілі.

Семестр лекция оќу кезеѕінен жјне студенттер ґздері даярланатын: їй жўмысын жазатын, емтиханєа даярланатын лекциядан бос уаќыттан тўрады, міндетті їш айлыќ практикадан ґтеді — јдетте жылына бір айдан — ќылмыстыќ ќўќыќ, азаматтыќ ќўќыќ жјне басќару органдарында.

Семестрдіѕ ўзаќтыєы оќу процесін ўйымдастыру сияќты јрбір жерде ґзінше айќындалады. Мысалы, Бавария университеттеріѕде ќысќы семестрдіѕ лекция оќу кезеѕі 1 ќарашадан 28 аќпанєа дейін, ал жазєы 1 мамырдан 31 шілдеге дейін; оќу таѕєы 8-ден басталуы жјне тым кешке дейін созылуы мїмкін (соѕєы «жўп» 20.00-де). Сабаќ арасындаєы їзіліс 30 минут. Студент жїктемесі оныѕ ќандай пјнді жјне арнауы курсты таѕдаєанына ќатысты. Барлыќ университеттер їшін міндетгі болатын пјндердіѕ белгілі бір тізбесі бар. Ќандай да болмасын пјн бойынша оќу ќорытындысы осы пјн жїргізілетін кафедра берген кујлік болып табылады.

Оќу екі бґлімнен тўрады: академиялыќ университеттік оќыту жјне дайыѕдыќ ќызметі. Бірінші бґлімніѕ еѕ тґменгі ўзаќтыєы їш жарым жыл (жеті семестр), екіншісі 2 жыл болып заѕмен айќындалєан. Дегенмен осы мерзім ішінде студенттердіѕ аз саны єана їлгереді. Студенттердіѕ негізгі бґлігі ўзаєыраќ оќиды жјне екі дјрежелі білім алудыѕ жалпы ўзаќтыєы 7-8 жјне одан кґп жылєа созылуы мїмкін. Ќалыптасќан жїйеніѕ жаќтастары университетте академиялыќ даярлыќ алєан жјне екі жылдыќ практикадан ґткен заѕгер Германияда заѕгерлік білім берудіѕ маќсаты болып табылатындыќтан, практикалыќ білімі жоќ заѕгерді тек «жартылай» єана заѕгер деп санайды.

Кґптеген елдер студенттермен алмасуда, алыс шетелдегі жоєары оќу орындарына ќабылдау ережелерін жеѕілдетуде. Ешќандай артыќ себептерсіз бір-бірініѕ ќўжаттарыныѕ тїпнўсќалыєын тану туралы келісім бар Гаага конвенциясына 56 ел ќол ќойды. Шындыєында кейбір елдер (негізінен алыс шетелдер) јлі де аттестаттыѕ немесе дипломныѕ тїпнўсќалыєын кујландыратын, енді консулдыќта емес, Білім министрлігінде ќойылатын арнайы белгі туралы талаптарды саќтап отыр.

Жыл сайын 4 мыѕнан астам ќазаќстандыќ жастар шетелде јртїрлі білім деѕгейінде оќиды. Мысалы, Ресейде «Светоч» ќайырымдылыќ ќоєамыныѕ баєдарламасы бойынша Ќазаќстанныѕ 2,5 мыѕнан астам азаматы оќиды; Тїркияда 1 мыѕнан астам; Полынада 500 адам, біздіѕ азаматтарымыз Египетте де оќиды; жјне АЌШ-та (200 адам — мектептен бастап зерттеушілікке дейінгі тїрлі баєдарламалар бойынша); Ќытайда 20 адам оќиды. Біздіѕ республикамыздан бїгінгі кїні Англияда оќып жїргендері ґте аз (шын мјнінде санаулы єана, бўрыныраќ 10 адамєа дейін оќыєан).

Оќу шетелдік студенттер їшін барлыќ елдерде бірдей аќылы емес. Мысалы, Германияда, Швецияда шетелдік студенттер їшін білім алу тегін, біраќ (!) Германияда жјне сол сияќты Швецияда олардыѕ (студенттердіѕ) несие тґлеуге ќабілетгі екенін растайтын ќўжаттар ќажет: Швецияда бўл сома ай сайын 800 доллар, Германияда 1100 дойчемарк болады. Францияда АЌШ-пен салыстырєанда оќу аќысы ґте тґмен, біраќ онда да студент їшін жауап беретін кепіл — адам немесе їйым ќажет.

Осылайша, јрбір елдіѕ білім беру жїйесіндегі ґзініѕ дјстїрлері бар: біздіѕ еліміздегі ќайта ќўру жјне реформа кезінде осы ґзіндік ерекшеліктерді ескеру, осы дјстїрлердіѕ еѕ ќўндысын жјне жаќсысын алу ќажет.

Соѕєы жылдардыѕ экономикалыќ жјне ўйымдыќ ґзгерістері жоєары білікті жас мамандар даярлау мјселесіѕде оќу жоєары орындары мен кјсіпорындар, соѕдай-аќ мемлекеттік жјне мемлекеттік емес ўйымдар арасындаєы ґзара ќатынастардыѕ сипатындаєы ґзгерістерге јкелді. Бїгін іс жїзінде жоєары оќу орындарын бірушілерді мемлекеттік бґлу жїйесі жоќ, ал жўмыс берушілер ґздерініѕ кадр саясатын ґздері айќыѕдайды. Бўл бір жаєынан жўмыс істеушілер саныныѕ ќысќаруына, ал екінші жаєынан жўмысќа ќабылданатынєа жоєары талаптар ќоюєа јкеледі.

Еѕбек нарыєындаєы ќатаѕ жїйе батыс елдерінде бўрыннан бар. Мысалы, Германияда мемлекеттік ќызметке кіру їшін беделді жоєары оќу орнын бітіру аз, їш жылдыќ практикадан ґту жјне таєы да емтихан тапсыру керек. Їкіметтегі арнайы ќўрылымдар жас мамандарєа еѕбекке орналасу орындарын іздеуге кґмектеседі. Бўл ќызметтер белгілі бір саланыѕ жаѕа кадрларыныѕ ќажетгілігін айќындауда жјне сол сияќты жўмыс істейтін мамандардыѕ біліктілік деѕгейін арттыру жґніндегі жўмыстыѕ ќажеттілігі болєанда наќты жјне уаќтылы шаралар ќабылдайды.

Оќу орнын бітірген студентке бастапќыда кґмектесу їшін, АЌШ-та, мысалы, жоєары оќу орындарында психологиялыќ кеѕестер беретін, ќоєамдыќ ўйымдармен байланыс орнатылатын жјне студенттер ґз кїштерін пайдасына ќарай жўмсайтын учаскелер бґлінетін Мансапты жоспарлау кабинеттері бар. Олар, мысалы, мектептерде репетитор немесе аудармашы болып жўмыс істейді, шўєыл кґмек телефондары бойынша жауап береді, ќалалыќ ќоќыс тґгетін жерлердегі ортаныѕ ластану деѕгейін баќылауєа кґмектеседі, клиникаларда жјне т.с. жўмыс істейді.

Јдетте бўл жўмыс їшін аќы тґленбейді, ол толыќ ґтеледі, біріншіден, орнатылєан байланыстар мен таныстыќтардыѕ арќасында жастарєа наєыз жўмыс іздеу жеѕілірек болады, ал екіншіден студенттердіѕ ґздері тїрлі іс-јрекеттер жасап кґруге жјне олар нені ќалайды жјне не істей алатынын аныќтай алуєа, жеке икемділігін жјне ќабілетілігін баєдарлай алуєа мїмкіндігі болады.

Тјжірибе негізінде, Мјнсапты жоспарлау кабинеті студенттерге ґздері їшін мынадай сўраќтарды тўжырымдауды ўсынады: «Маєан ќайсы жаќсы — адамдармен немесе ќаєазбен жўмыс істеу ме?», «Мен басќаны тындай аламын ба?», «Мен тетіктерді байќаймын ба?», «Мен берілген нўсќаулармен дјл жїремін бе?», «Мен тґтенше жаєдайда сабыр саќтай аламын ба?». Мјнсапты жоспарлау кабинеті мамандарыныѕ пайымдауынша, осыѕдай сўраќтарєа жауап беру студенттерге жўмыс іздеу кезінде ґздеріне сенімді болуєа кґмектеседі.

Студентгердіѕ резюме жазуды їйренуі, жўмысќа орналасуы ќатысты болатын адамдармен сауатты жјне сенімді јѕгімелесуге дайын болуы ґте маѕызды. Сондыќтан Мјнсапты жоспарлау кабинетініѕ кеѕесшілері студенттерді ўйымныѕ ґкілдерімен јѕгімелесуге (интервью алуєа) дайындау жґніндегі сабаќтар жїргізеді. Осы маќсатта студенттер кезекпен интервью алу жјне берушініѕ рґлінде ойнайтын «ойын» сабаќтары жїргізіледі. Жаєдайєа «дайындалу», оны ойнау мамандардыѕ пайымдауынша студенттерді наќты интервьюге артыќ бейімділіктен босатады жјне сонымен бірге «сґз сґйлеудіѕ» тиімділігін арттырады.

Резюме ќысќа, шын жасалуы тиіс, оєан, јдетте, їміткердіѕ азаматтыќ жаєдайы (аты-жґні, мекен-жайы, отбасылыќ жаєдайы); білімі (ЖОО-ныѕ, колледждіѕ, факультеттіѕ аты, бітірген жылы); кјсіби тјжірибесі жјне ќўзыреті туралы мјліметтер енгізіледі.

Бўл бґлім ґте маѕызды, бўл жерде білімі мен кјсіби ќызмет кезінде алынєан тјжірибесі сипатталады, бірінші кезекте ізделіп отырєан мамандыќ бойынша немесе оќу кезінде (мысалы, фирмада жарты ставкамен хатшы болуы). Даєдысы жјне ќўзыреті: ќайырымдылыќ ќорындаєы, тїрлі акциялардаєы, студенлік газеттегі жјне т.с. жўмыс.

Ермегін де кґрсетуге болады: суда жїзу, гитарада ойнау, туризм. Ґзініѕ пайдаланєысы жјне дамытќысы келетін жеке ќасиеттері туралы айтуына болады: шет тілдерді білуі, жїргізуші кујлігін иеленуі.

Осылайша, мамандар бітірушілерді еѕбекке орналасу мјселелерін шешу кезінде олардыѕ еѕбек нарыєындаєы наќты субъектілер болуы їшін жас мамандардыѕ белсендігі мен бастамасьш арттыруєа назар аудару керектігін баса айтады. Осыєан байланысгы ЖОО-ныѕ міндеті — оларды тым ерте жјне осы жїйеге енгізу негізуін ќамтамасыз ету.

Ќазаќстанныѕ еѕбек нарыєыныѕ мониторингі ЖОО-ын бітірушілерді еѕбекке орналастыру біліктілік деѕгейімен жиі байланысты, бітірушілердіѕ теориялыќ жјне практикалыќ даярлыєына ќойылатын талаптардыѕ басымыраќ екенін кґрсетеді. Јсіресе осы аталєан ґлшемдер бойынша жоєары талаптарды банктер ќояды. Коммерциялыќ фирмалар мен жеке кјсіпорындар тарапынан аздап тґмен болса да бірдей жоєары. Осы ќўрылымєа, јдетте конкурстыќ негізде тек ќазіргі заманєы дипломдары бар мамандар єана емес, сонымен ќатар ќазаќ жјне шет тілдерді еркін меѕгерген, сондай-аќ оргтехниканы жаќсы білетін мамандар шаќырылады. Кґптеген жаєдайда еѕбек стажы жјне жўмыс тјжірибесі бар мамандарєа басымдыќ беріледі. Бўл ЖОО-ын бітірушілердіѕ мамандыќтары бойынша еѕ тґменгі стажы жґнінде ертерек ойлауы туралы айтады, себебі бўл кјсіпкерлік ќўрылымєа жўмысќа ќабылдауєа арналєан міѕдетті шарттардыѕ бірі (3-5 жылдыќ стаж). Дегенмен практика кґрсетіп отырєандай, студенттер ґздерін болашаќ мамандыєына ќатысты студенттік жылдардыѕ уаќытты тып-тыныш ќана ґткізу їшін болмайтыны, еѕ алдымен кейінгі практикалыќ жўмысќа ќажетті білім алу їшін керек екені туралы аса кґп ойламай алаѕсыз ўстайды. Бўл студенттердіѕ белгілі бір бґлігініѕ кјсіби баєдарыныѕ жетілмегендігін айтады.

Еѕбек нарыєындаєы бјсекелестіктіѕ јлі де їлкен екенін ескере отырып, «Ќайнар» университетінде Бейімделу жјне еѕбекке орналастыру орталыєы ќўрылды. Мўнда бітірушілер їшін лекциялар, іскерлік ойындар, «Бейімделу жјне еѕбекке орналастыру» арнайы јдістемелік ќўралын шыєарылды. Орталыќ университетті бітірушілерді еѕбекке орналастыру жґнінде насихаттау, жарнамалау жјне ўсыныстар жасау їшін Республикада жїргізілетін кґптеген іс-шараларєа (ґндірушілердіѕ съездері, ќаржыгерлер ќауымдастыєы, бос жўмыс орны жјрмеѕкесі, јлеуметтік проблемалар жґніндегі конференциялар) ќатысады. Практика кґрсетіп отырєандай, бітірушілердщ 80 процентке жуыєы алєан мамандыќтары бойынша жўмысќа тўрады жјне келіп тїскен пікірлерге ќараєанда, жўмыстарын жаќсы меѕгеруде.


Таќырып 5: Білімніѕ жјне білім беру мекемелерініѕ јлеуметтік мјселелері.