Таќырып 1: «Білім беру јлеуметтануы» пјнініѕ объектісі мен пјні

Менеджерлер, бір жаєынан, меритократикалыќ (meritus — лайыќты деген латын сґзінен шыќќан жјне kratos — билік деген грек сґзінен шыќќан, сґзбе-сґз — еѕбегіне негізделген билік) принцип бойынша, яєни ґзініѕ ролін табысты орындау маќсатында ќўзыретті жјне ќабілетті адамдар тобынан ґздерініѕ табын ќалыптастыруєа ўмтылады. Басќарушы тапќа сондай-аќ бедел мен сенімге ие болуы їшін јлеуметтік ґкілдік ќажет болады. Екінші жаєынан, олар ґз ортасында ґздерініѕ мемлекеттік аппаратпен ќарым-ќатынастарын реттейтін жеткілікті тїрде ыќпалды адамдардыѕ болєанына ќарсы емес.

Менеджерлер бір мезгілде кґптеген топтардыѕ ќысымына ўшырайды, олардыѕ јрбіреуі ўйымды ґз мїдцесіне баєындыруєа ўмтылады. Басќаша айтќанда, олар їнемі ќандайда бір јлеуметтік тартыстыѕ ортасында жїреді.

Еѕбек пен шаруашылыќты ўйымдастыруда айрыќша роль атќара отырып басќарушылар тиісті артыќшылыќтарєа ўмтылады. Ал оєан барлыќ јлеуметтік-экономикалыќ топтар да ўмтылады, алайда менеджерлер оны ќўруєа олардан гґрі наќтыраќ мїмкіндіктерге ие болады.

Ґзініѕ кјсіби функциясын орындау їшін менеджер басќару функциялары ќызметініѕ мазмўнын наќты білуі тиіс. Олар тґртеу: жоспарлау, щымдастыру, ынталандыру (мотив – жете тїсінілген ќўмарлыќ) жјне баќылау.

Жоспарлау фирманыѕ маќсатын жјне оєан жету жолдарын аныќтаудан тўрады. Ол фирманыѕ ќазіргі уаќыттаєы жаєдайы, оныѕ маќсатќа сай аќылєа сыйымды баєыты жјне алєа ќойылєан маќсаттарды жїзеге асырудыѕ тиімді тјсілдері туралы айќын тїсінік береді.

Ўйымдастыру фирма ќандай тїрде ќўрылєан, ќызметкерлердіѕ наќты тапсырмалары ќандай, олар ќандай ґкілеттіктер алады жјне істіѕ нјтижесі їшін ќандай жауапкершілік кґтереді деген сўраќтарєа жауап береді.

Ынталандыру адамдардыѕ ґздерініѕ міндеттерін орындауын, олардыѕ жаќсы жўмыстарын материалдыќ жјне рухани тўрєыѕан ынталандыра отырып ќамтамасыз етеді.

Баќылау – бўл жоспардыѕ ќалай орындалып жатќанын, оныѕ ќўрылымыныѕ ўйымдастыруєа сјйкес келетіндігін мўќият тексеру. Баќылау ќорытындылары тиісті кјсіпорынныѕ ќызметін тїзету жґніндегі ўйымдастырушылыќ тўжырымдар мен іс-шаралар арќылы іске асырылады.

Басќарушылыќ ќызметтіѕ ґзі баєытталєан белгілі-бір объектісі болады. Мўндай объекті оларды ќозєалысќа келтіруші ґндіріс ќўралдары мен адамдардыѕ жиынтыєын білдіретін ўйым болып табылады. Бўл фирманыѕ ќўрылымы жјне оныѕ ќызметкерлерініѕ міндеттері.

Ќазіргі ўйым іс жїзінде ќалай басќарылады деген сўраќтыѕ жауабын ситуациялыќ тјсіл береді. Ол ўйым алдында тўрєан маќсаттарєа барынша тиімді тјсілдерімен жету їшін наќты шарттармен “жасалєан” амалдарды байланыстырады.

Ситуациялыќ тјсіл ўйымныѕ ґзі жјне оныѕ ќўрамдас бґліктері жўмыс істейтін жаєдайлардыѕ айырмашылыќтарын ескеруі тиіс. Ситуациялыќ тјсілді пайдалану басќарушыдан басќару арсеналы туралы барлыќ тереѕ білімді (шешім ќабылдау, жоспарлауєа баќылау жјне т.б. јдістер) білуін, басќаруды кїрделі процесс ретінде тїсінуін талап етеді.

Басшы тек ќана осы немесе басќа јдістіѕ кїшті жјне јлсіз жаќтарын жјне оны наќты жаєдайда пайдалануды біліп ќоймау керек, ол сонымен бірге оны ќолданудыѕ мїмкін болатын салдарларын да білгені жґн, сонымен ќатар, басшы ахуалды дўрыс тїсіндіруі, оныѕ ќандай факторларыныѕ маѕызды екендігін аныќтауы жјне барлыєын аныќтауєа физикалыќ тўрєыдан мїмкін болмаса да бір немесе бірнеше ґзгермелі жаєдайдан ќандай тиімді нјтиже кїтуге болатынын аныќатуы тиіс. Соѕында, ол наќты ахуалдарєа теріс салдары аздау болатын наќты амалдарды ќолдана білуі жјне сол арќылы ўйымныѕ маќсатына еѕ таімді жол арќылы жетуін ќамтамасыз етуі тиіс. Мўндай басшыны менеджер деп атауєа болады.

Зерттеушілер менеджер мен кјсіпкердіѕ бір нјрсе екендігін айтады. Менеджерлер туралы Батыста ґткен єасырдыѕ соѕында айта бастады, ал кјсіпкерлер 300 жылєа жуыќ уаќытан бері ґмір сїріп келеді. “Кјсіпкер” ўєымын айналысќа XVIII єасырда Ришар Кантальон енгізді. Ќазіргі батыс экономистері кјсіпкерді иелігіѕде капиталы бар, ќоєамныѕ ќажеттеліктерін тїсіне алатын жјне ґзініѕ білімін материалдыќ игіліктер мен ќызметтер ґндіруге ўштастыра ўйымдастыра алатын адам деп санайды.

Менеджердіѕ маркетинг саласында тереѕ білімі болуы тиіс. Маркетинг (market – рынок, (нарыќ) деген аєылшын сґзінен шыќќан) сґзбе-сґз аударєанда “нарыќты бґлу” деген маєынаны білдіреді. Ол XIX єасырдыѕ соѕында АЌШ-та пайда болды жјне тауарларды ґткізу проблемасын ќамтыды. Ґткізу, энергетикалыќ ресурстар жјне пайдалылыќ нарыќтарына деген тўраќты кїрес жаѕа идеялар мен тўраќты бейімделулердіѕ алєа шыєуын ќажеттілікке айналдырады. Сондыќтан менеджер жасампаз болуы жјне ахуалдыѕ ґзгеруіне жылдам икемделе білуі тиіс.

Табысќа жетудіѕ негізгі кґзі адамдар болып табылады. Сондыќтан кез келген деѕгейдегі менеджерге ќойылатын маѕызды талапќа ўйымды, фирманы басќару икемі, психолог болуы: адамдарды білуі, тїсінуі олардыѕ психологиялыќ ерекшеліктерін білуі жатады. Мўнда оєан тиісті јдебиеттер кґмек кґрсетуі мїмкін.

Проблеманы зерттеушілер басшыныѕ оны басќаруєа ќабілетті ететін кейбір жеке ерекшеліктерін атайды: сендіру ґнері, айбындылыќ, тектілік, аќылдыѕ икемділігі, салќынќандылыќ, тјуекелді ўнатуы, тапќырлыќ, араќашыќтыќты саќтай білуі, баєыныштыларды білуі жјне т.б.

Аналитиктер сонымен бірге осы ќасиеттердіѕ тек субъективті єана емес, абстрактілі екендігін де атап кґрсетеді. Егер осы талаптардыѕ барлыєын ўстанатын болса, онда јлеуметтік ґмірде істі жїзеге асыруєа ќажетті басшылардыѕ ќажетті санын табу мїмкін болмаєан болар еді.

Менеджерді јр тїрлі жјне оєан жоєарыдан берілген магикалыќ тїрде дереу јсер ете алатын ќабілеттерге ие тўлєа ретінде кґрсететін классикалыќ теория наќты ґмірлік жаєдайларєа келгенде ґміршендігінен айрылып ќалады. Сондыќтан мынадай заттарєа назар аударатын тўжырымдама ґміршеѕдеу болып табылады:

- топтар мен оныѕ басшысы (менеджері) арасында болатын ґзара ќарым-ќатынас;

- менеджердіѕ мјдени їлгісі.

Ўйымды, фирманы, топты басќару їшін, јрине, тиісті ќабілеттерге ие болу ќажет. Сонымен бірге, осы ролді орындайтын адамныѕ ґзі басќарып отырєан топ тап болєан наќты жаєдайларєа, ситуацияєа бейімделе білуі ќажет. Басшы – ґзініѕ тобыныѕ ішінде ґзіне ќауіпсіздік пен сыйласымды ќамтамасыз ететін жаєдайєа жеткен адам. Міне, тап осы роль адамды “јрлейді” јрі їнемі ќызєаныш, кейде сын тудырады. Јсіресе, бўл мўндай жаєдайєа жете алмаєандар тарапынан кґбірек келеді. Сондыќтан сынды (дўрыс) ќабылдау кезінде осы себептерді де ескерген жґѕ. Менеджменттіѕ мынадай їлгілері бґліп кґрсетіледі.

Директивалыќ їлгі. Мўнда бір адам – менеджер басќарады. Тап осы адам шешім шыєарады, топтыѕ ќызметін їйлестіреді жјне баќылайды. Шешімніѕ сапасы кґп жаєдайда менеджердіѕ иелігіндегі аќпаратќа жјне шешімді тандау маќсатында оны дўрыс тїсіндіре алу ќабілетіне байланысты.

Шешім баєыныштыларєа аныќ, ќысќа нысанда жеткізілуі тиіс. Шешім ќабылдау кґп жаєдайда басќарушыныѕ беделіне, оныѕ сеѕдіре білу ќабілетіне, ол билік жїргізе алатын санкцияларєа (кґтермелеу, жазалау) байланысты болады. Шешім ќабылдау ситуацияныѕ ґзіне тјуелді болады. Алайда шешім ќабылдау онымен міндетті тїрде келісімге келуді білдірмейді. Ќазіргі кезде кґптеген шешімдер дау тудырады. Тјжірибе кґптеген баєыныштылардыѕ ґздеріне кїштеп таѕумен келіспейтіндіктерін кґрсетіп отыр, мўны зерттеушілер де дјлелдеуде. Шешімді тіпті ґзін конформистше (conformis – ўќсас деген латын сґзінен шыќќан; мўнда: икемделтіштік, ќалыпты нјрселерге пассивті тїрде ќатысушы) ўстаушылар да маќўлдамайды.

Басќарудыѕ директивалыќ їлгісі сатылы дјрежелерді арттырып, ынтымаќтасуєа кедергі жасайды, бўл ќатаѕ ќадаєалауды кїшейтіп, бюрократиялыќ аішараттыѕ ўлєаюын тудырады. Зерттеушілер осы басќару сталінініѕ формалды емес топтардыѕ пайда болуына алып келетінін атап кґрсетуде.

Кооперативтік басќару їлгісі. Осы їлгіге тјн белгілерге басќарушы мен оныѕ топты ќўрайтын ќызметкерлері арасындаєы белсенді айырбас болын табылады. Шешім бірлескен мјжілістерде ќабылданады.