Объективті акпараттардық катарына

Адамның сыртқы келбетінің белгілері өзіне тән (кайталануы болмайтын), салыстырмалы өзгермейді және материалдық бейнелерде бекітіле алады, сонымен қатар баска да адамдардың естерінде сақталуы мүмкін.

а) қылмыс субъектілерінің жеке басан тексеру мен куәландыруда;

ә) қылмыстық істін ашылуы мен тергеуіне байланысты сол іс бойынша мүдделі және мүдделі емес тұлғалармен танысу үшін;

б) қылмыс жасап, сот және қылмыстық із кесу органдарынан бой тасалап жүрген қылмыскерлерді, хабар-ошарсыз кеткен тұлғалардың іздеуін ұйымдастыру барысында жеке басы анықталмаған мәйіттердің табылғанында;

в) жазасын өтеу жерінен кашқан кылмыскер тұлғаларды іздеуге (жергілікті, республикалық және ТМД-лық іздеуге) жариялауда және іздестіру кестесін толтыру барысында;

г) мәйіттер мен адамдарды тану үшін көрсету барысында;

д) куәлардың, қылмыс оқиғасын өз көзімен көрген тұлғалардың, жәбірленушілердің айтуы бойынша жеке басы анықталмаған қылмыскерлердің композициялық суреттерін салу үшін;

е) криминалистикалық сараптаманы, сот портреттік сараптаманы және фотосәйкестендіру әдісін қолданып жүргізілетін сараптамаларды жүргізу барысында;

ж) сүйек қалдыктары (бас сүйек) бойынша мәйіттін жеке басын анықтау үшін тірі күйіндегі қалпына келтіру (реконструкциялау) барысында.

Криминалистикалық габитоскопияның пәні:

-адамның сыртқы келбеті туралы криминалистикалык ілімнің түсінігі, оның касиеттерін, белгілерін және элементтерінің жайттары туралы мағлұматтарды толығымен оқып үйрету;

- адамның сыртқы келбетінің түрлі бейнеде суреттелініп калуының заңдылықтарын окытып үйрету;

- адамның сыртқы келбеті туралы мағлұматтарды жинау, айкындау зерттеу және қолданудын жалпы заңдылықтарын кажетті әдістер мен кұралдарды пайдалану негізінде мағлұматтарды толығымен оқып үйрету;

- криминалистикалық сараптаманы, сот портреттік сараптаманы және фотосәйкестендіру әдісін, адамнын бас сүйек қалдықтары бойынша алғашкы келбетін калпына келтіру.

Адамның келбетінің белгілері өзіндік жөне ілесіп алынып ғана болып бөлінеді. Өзіндікті ашып айтатын болсақ, оларға мыналар жатады: ол адамның жеке өзіндік қасиеттері, оның сыртқы түріне, бет әлпетіне тән белгілер, ал ілесіп алынылғандардың катарына — адам келбетінің айырғысыз болып табылмайтын, бірақ онын ерекшеліктерін сипаттай алатын белгілерді алуға болады. Мысалы, адамның көзінің көру кабілетінің нашарлауына қатысты көзілдірік киюі, яки болмаса киімнің ерекше заттары және т.б. Өздік болып табылатын белгілер өзінің ішінде екіге жіктеледі, олар: морфологиялық және функционалдық. Бұл жіктелу түрі бірте-бірте шешуші болып бара жатыр. Бірақ тәжірибеде бұл жіктелуді функционалды және анатомиялық деп атап кеткен.

Адам жасын білдіретін белгілердің қатарына: жастығын, орта буында екендігін, ұлғайған және өте карт жаста екендігін көрсететін белгілер, яғни бет қыртысынын, түсі, әжімдері, басындағы, бет-аузындағы шаштүсі, оның тығыздығы (коюлығы, сиректігі), дене бітімінің пішіні (фигурасы) және козғалу дағдылығын көрсететін белгілер, мысалы, адамның абыржуы, я болмаса күйгелектеніп қысқа өлшемдегі кадам жасауы, аяғын әлсіз басып, кей жағдайларда сүйретіп, сылтып басуының ерекшеліктері жатады.

Нәсілді-этникалық таптық белгілеріне — адамның антропологиялық нәсілдік, ұлттық топқа жататындығын білдіретін бет пішінінің белгілері (азиат, европейд, монголид, кавказдық сияқты белгілері) кіреді. Бұл белгілер тәжірибеде кеңінен колданылады, мысалы, жәбірленуші сипаттау барысында кавказ нәсілді деп кылмыскердің сипатын берген жағдайда іздеуге катысты шеңбер азаяды.

Конституциялық қалыптасу белгілері - бүл белгілердің тарапына атлетикалық дене бітімі, эстетикалық дене бітімін және әдеттегі дене бітімі көрсететін белгілер жатады.

Адамның сыртқы келбетінің анатомиялык белгілері тұрпаттары шығыңқы, кіріңкі, тегіс, дөңгеленген болады, жобасы және кескін үйлесімі адамның бет-аузын жанынан карастыру арқылы айқындауға болды. Ауқымы бойынша: биіктігі, терендігі, ұзындығы, енінің өлшемі толығымен кіреді, дәлірек айтканда үлкендігі, кішілігі, орташа өлшемде болуы және басқа да өлшемдерімен пропорционалдығы кіреді.

Анатомиялық белгілеріне токталатын болсақ, олар ерекше топтама құрып, адамның дүниеге келгенінен бастап пайда бо-ған кемістіктермен ұштасады немесе ауру сыркаттармен, төтенше, аяқ-асты күтпеген жағдайдың салдарында пайда болған, патологиялық немесе т.б. жағдайлардың салдарынан пайда болған белгілермен үштасады. Кейбір жағдайларда оларды ерекше (айрықша көзге түсетін) белгілер деп атайды. Бұл белгілер ерекше түрде тергеу кезінде жүзеге асырылатын тануға ұсыну секілді тергеу әрекеттерін жүргізу барысында қылмыскерлерге іздеу салғанда, сонымен қатар сараптамалық зерттеулер жүргізу барысында орасан зор орын алады. Олардың тарапына келесі физикалық кемістіктер жатады:

-дене бөлшегінің болмауы;

- көздің, колдың, аяктың, тістін орнында протездердің болуы;

-омыртқасының қисайып орналасуы, бір қолының, я болмаса аяқ-колдың бір-бірінен қыскалығы басқа да кемтарлығы т.б.

Сонымен катар адам денесінің теріс қабат қыртысының беткі кабатында орналасқан белгілердің де маңызы өте зор. Бұл белгілер қатарына пигментті дактар жатады, мысалы, қылмыскердің қолында сүйелдің болуы, күйіп қалғандықтан калған дақтары, қол саусақ іздерінің папеллярллы дақтардың морфологиялық, өзіндік ерекшеліктері, денеге бастырылып жазылған мәтіндер, суреттер мен таңбалар /мәселен, олардың түсі, орналаскан жері/, адамның тері кыртысының үстінгі қабатының күйі /қатпарлануы, әжімділігі және т.б.

Адамның өмір сүру барысында қызметтік, яки болмаса функционалды белгілері калыптасады. Олар адамның жүріс-тұрысын, дене бөлшектерінің белгілерін және олардың элементтерінің статикалық жағдайының және олардын /морфологиялық/ сырткы пішінінің кұрылымын айқындауда ықпалын тигізеді. Функционалды белгілердің катарына келесілер жатады:

- қалпы (орналасуы) — /бастың, мойынның, кеуденің, йықтың, колдың, аяктың бітімі және адам денесінің басқа да бөліктерінің орналасуы, отырған, тұрған жатқан да адамның дене бітімінің орналасуы және т.б.; жеке жағдайларда адамның мүсіні (сымбаты) — түзу, бүкір, әдетпен калыптасқан кеудесіне екі қолын айқастыруы; басын артқа тастап немесе кәдімгі қалыпта ұстауы; столда отырудағдысы жәнет.б. жатады;

- жүрісі — /жүру барысында адамның денесінің козғалу жағдайы; кадамының ұзындығы — үлкен, кіші, орташа; адамның жүру барысында колын жан-жағына лактырып, я болмаса денесіне жакын ұстап, кісенделген тәрізді жүруі; адам жүрісінің сипаты — тез, баяу, жеңіл, ауыр, секіріңкі және аяғын сүйреп басуы т.б./;

- ишаралануы (ымдауы, қол сермеуі) — біреумен дидарласу, сөйлесу барысында колымен иығымен қозғалтуы; мәнерлік дәрежесі - жігерлігі, салбырлығы және т.б./;

- (мимикасы) — эмоционалды жағдайларда бет етінің тыржиюы, таңдануында, куанғанында, ренжуінде және т.б. мәнерін тез арада не болмаса баяу түрде өзгертуі/;

- әдеті — /темекі шегу барысында папиросты, сигаретті ұстау дағдысы, алақанын укалауы, бір аяғынан екінші аяғына қүбылуы/;

- фотосуреттерден алу (адамның сыртқы келбетін сипаттаудың кеңінен тараған түрі);

- кино-бейне таспаларынан алу (бұларда адамның келбеті туралы деректерді жинақтаудың маңызды ақпараттың көзі болып есептеледі);

- рентгенограммаларын алу (негізінде мәйіттердің дәрігерлік және криминалистикалық зерттеулерін жүргізу үрдісінде пайдаланып, адамның тірі кезіндегі және каза болған мезеттегі рент-гено суреттерін салыстыру негізінде жүзеге асырылады);

- жабысындыларды алу (адам келбетінің жеке бөлшектерінің белгілерін, тұлғадан алынған гипс қүймаларымен ұқсастыру негізінде айкындау мен аныктау маңызында жүзеге асы-рылатын үрдіс);

- фономатериалдарды алу /дыбыс жазбалар/ (бүл жерде барлығымызға мәлім кеңінен тараған фоно материалдан магнитті таспалардағы жазылған дыбыстар. Осы материалда оның ше-шендігі, физикалық кемістіктері және мәнерлеуі жайлы ақпарат көздері болуы мүмкін);

-хат материалдары (бұл жерде жоғары аталып кеткен белгілерден басқа, тұлғаның келбетін сипаттауға бағытталған акпараттардың кездері болуы мүмкін).

ОБЖ карау барысында қылмыскерге қатысты мәліметтерді алу өзінің ішінде келесідей жіктеледі: тергеліп отырылғын оқиғаның мән-жайы; қол саусақ іздері; аяқ пен аяқ киім іздері; тістің іздері; басқа да іздер; киімнің іздері болып жіктеледі.

Соңғы бағыты сүйек қалдықтарын зерттеу мен жеке басы аныкталмыған мәйіттерді карау барысында каза болғаннын келбеті жайлы деректерді жинақтау. Бұл бағытта жұмыс жоғарыда керсетілген мәйіттер табылған мезетте, олардың сыртқы келбеті жайлы мәліметтер мен деректерді анағүрлым тез арада айқындап бекітуден тұрады. Себебі адамның бұзылу үрдісінен кейін ақпараттық деректерді толығымен қамтып жинақтау қиыншылыққа түседі.
4. Қазіргі таңдағы колданып жүрген криминалистикалык тіркеудің жүйесі уақытпен тексерілген тарихи жетілдірудің нәтижесі. Алғашқы кылмыскерлерді тіркеудің түрлеріне тоқталатын болсақ, онда тіркеу адам затына таңба салу мен мүгедектеу арқылы жүзеге асырылған. Тарихи деректерде 17 ғасырларда, адам ұрлық жасаса оның алдымен сол құлағын кесіп, егерде ол қылмысты қайталаса, екінші қүлағынан айырған. Сөйтіп қылмыскерді мүгедектеу арқылы жасаған қылмысының дәрежесі мен қайталануын көрсеткен. Адамды таңбалаудың тәсілдері мен нысандары уақыттың өтуіне катысты өзгеріп отырылған. Мәселен Ресейді алатын болсак, ондай тәсілдер 1863 жылдарға дейін сақталған. 1845 жылы каторгаға айдалғандардың мандайына К-әріпің, оң бетіне А-әріпің, сол бетіне Т-әріпі тәрізді таңба басқан, егер тұлға диуана, каңғыбас, мүсәпір болса, оң колының білегіне Б-әріпінің таңбасын басқан.

Алғаш рет қылмыскерлерді тіркеудің ғылыми негізделген әрекетін 1870 жылы, адамдарды антропологшлық тәсілмен тіркеуді Париж каласының жандарм қызметкері Альфонс Бертильон бастаған. Оның әдісінің мәні — адам денесінің бөлшектерін белгілі бір жағдайда өлшемдер жасау арқылы жүзеге асырған. Сөйтіп, антропологиялық тіркеу жер жүзіне жариялы болып, 1880 жылы Ресейде ең бірінші антропологиялық бекеті ашылған. Бірақ, кылмыскерлерді антропологиялық белгілері арқылы тіркеу әдісі көпке ұзамай өзінің қылмыстылықпен күресудегі дәрменсіздігін көрсетті. Себебі адамның дене бітімі 24-25 жасқа дейін өсіп, сүйек жүйесінің қалыптасуы өзгеретіндігі анықталынды. Антропологиялық тіркеудің орнына дактилоскопиялық тіркеу қалыптасты. Ол уақытта қылмыстық жауаптылыққа тартылған тұлғалардың тіркеуі жүргізіліп олардың жасалған қылмыстары ғана тіркелген. Кылмыстылықты тіркеудің нәтижесінде «қылмыстық техника мен қылмыстық тактика» деген ұғымдар пайда болды. Ал тіркеу — «кылмыстық тіркеу» деп калып койды. Ғылыми жетістіктердің дамуымен байланысты тіркеулердің саны да өсіп отырды. Қазіргі танда тіркеудің қатарына: қылмыстың қолсұғу заттары, қылмыстың жасалу тәсілдері мен құралдары, кылмыс іздері және тағыда басқа объектілер кіреді. Тіркеу түрлерінің көбеюіне байланысты оның объектілерін сипаттайтын ақпараттарды жинаудың криминалистикалық әдісі мен құралдары да өзгерді, Осы себептен «қылмыстық тіркеу» деген ұғым өзгеріп «криминалистикалық тіркеу» -деп қалыптасты. Атақты орыс криминалисі Р.С. Белкин 1987 жылғы «Криминалистика: Проблемы, тенденции, переспективы» атты еңбегінің 165-бетінде «Учение о криминалистической регистрации» атты тақырыбында тереңірек ашып көрсеткен.

Казіргі таңда криминалистикалық тіркеу - қылмыстар туралы криминалистикалық мәнісі бар қылмыстық әрекеттердің тәсілдері мен құралдары жайлы ақпараттарды жинақтау мен өндеу, кылмыстарды ашу, тергеу және олардың алдын алуда қолданылатын ғылыми негізделген қызмет жүйесі.

Криминалистикалық тіркеудің объектілері дегеніміз - қылмыстық ізге түсу немесе жедел іздестіру шараларының шеңберіне түскен ақпараттар жүйесі. Оны қолданудың арқасында қылмыстарды тергеу, қылмыскерлер мен дәлелдемелік заттарды іздестіру, түрлі жағдайларды анықтау және кылмыстың алдын алу жүзеге асырылады.

Қоршаған ортадағы объектілердің индивидуалды тұрақтылығы, олардың шағылысуының, қактығысуының, өзара әрекеттесу қабілетімен байланысты іздерді қалыптастырады. Олар кейіннен идентификациялау мүмкіндігімен бйланысты криминалистикалық тіркеудің ғылыми шарттарымен корытындыланады. Бұл шарттар криминалистика іліміндегі іздерді айқындау туралы, адамның сыртқы келбетінің белгілері туралы криминалистикалық жеке даралықтеориясында байқалады. Тіркеу объектілерін ұқсастыруға және іздеу үшін сілтеме жасауға жәрдем беріп негізделеді.

Тіркеудің құқықтық негізі ретінде: Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының ҚІЖК, Казакстан Республикасынын ҚҚО-дары туралы заңы, жедел-іздестіру әрекеттері туралы заңы, заңнамалар, ішкі заң актілері жатады.

Қазақстан Республикасының ҚІЖК-де криминалистикалық тіркеуді жүзеге асыруға тікелей сілтеме жасайтын баптар жоқ. Бірақ, осы заңның 8-бабын қарастырсақ:8-бап. Қылмыстық процестіц міндеттері

Тіркеу мәліметтерін қолдану және жүргізудің техникалық ұйымдастырылуын жүзеге асыру, ішкі заң актілерімен, жекелеп айтқанда Қазақстан Республикасының ІІМ-нің және Бас Прокуратураның бұйрықтары мен нұсқауларының негізінде реттеледі.

-қамауға алу, бұлтартпау шарасын қолдану туралы тергеушінің, анықтаушынын қаулысы бойынша;

-айыпталушы ретінде жауапка тарту туралы қаулы болса;

-сезіктіні ұстау хаттама болса;

-соттың үкімі бойынша;

-басқа да іс жүргізу кұжаттары бойынша (ОБЖ карау хаттамасы, тінту, алу хаттамалары және т.б.).

Бұл жерде тіркеуді жүргізу үшін тиісті органдар арнайы кұжаттар (карточкалар) толтырып, мысалы (карточкалар Ф.1.0, Ф.1.1, Ф2.0, Ф.2.1, Ф.3.0, КАК-іздестіру акпараттық карточка (ИПК)тағы с.с.) оларды ҚСжАЕК (Құқықтық статистика және арнайы есептер комитетіне) және КАБ (Криминалды акпарат басқармаларына) жолдайды. Осы жолмен криминалистикалық тіркеулердің бір қатары жүзеге асырылады.

Криминалистикалық тіркеудің объектілеріне төмендегілер жатады:

- хабар-ошарсыз кетіп іздеу жарияланған белгілі адамдар, кылмыс жасаған тұлғалар, кылмыс жасап бой тасалап кеткендер, ұсталғандар, қамауға алынғандар;

-мәйіттер (үстінде қылмыс іздері бар мәйіттер және жеке басы анықталмаған мәйіттер);

- қарулар (жоғалтылған, ұрланған, алынған, табылып алынған аңшылық және ойық ұңғылы сонымен қатар қолдан жасалған атыс қарулары, суық қарулар);

- ұрланған объектілер, автокөліктер және басқа да шығу тегі мен кімдікі екені белгісіз заттар, мәселен кылмысты жасауға пайдаланған бұзу күралдары;

- іздердің кейбір түрлері (мысалы ашылмаған қылмыстар бойынша окиға болған жерден алынған кол саусақ іздері, көлік құралдарының іздері, аяқ іздері, бұзу қүралдарының іздері, атыс қаруларының іздері);

-құжаттар (мысалы жасанды, кұнды қағаздар және т.с.с);

- жануарлар (ұрланған, табылған және қанғып, адасып жүрген иесі жоқ малдар);

- ашылмаған кылмыстар туралы акпараттар.

Тіркеудің түрлері оның объектілеріне қатысты пайда болады, мысалы дактилоскопиялық, не болмаса жасанды ақшалардың, хабар-ошарсыз кеткендердің, суық қаруының тіркеуі.

Криминалистикалық тіркеу түрлерінің кайсысы болмасын бәрінің негізінде ақпараттарды жинау, тіркеу, жіберу, жинақтау, жүйелендіру, өңдеу, сақтау мен керек болған жағдайда оны қолданушыларға тиімді, қарапайым түрде беруінде.

Қазіргі танда криминалистикалық тіркеудің келесі анықтамалық коллекциялары кұрылған:

• қылмыстарды жасау барысында қылмыс құралы ретінде пайдаланған құрал-саймандар;

• аяқкиімдер мен аяқкиім табанынын өрнектері;

• бұзу іздері;

• суық қарулар мен атыс қарулар;

• есірткі заттар.

Технологиялық жағынан тіркеу, әр түрлі объектілердің құрылымы мен белгілерін тіркеуден тұрады. Осыған орай объектіні тіркеудің бір немесе бірнеше тәсілдері арқылы тіркелуі мүмкін.

Қазіргі таңда криминалистикалық тіркеу объектілерді күрылымы мен белгілеріне қатысты қолданылып жүрге тіркеудің төмендегі тәсілдері бар:

-сипаттау (демографиялық мәліметтері, қылмысты жасау тәсілі, адамның сыртқы пішіні, ұрланған заттардың белгілері бойынша және т.б.);

-дактилоскопиялық (ашылмаған қылмыстар болған жеріне алынған, белгісіз қылмыскерлердің қол саусақ іздері, жеке бас анықталмаған мәйіттердің қол саусақ іздері және т.б.);

-фотографиялық, санды фотосуреттеулік немесе бейнежабалық (адамның келбетінің белгілерін бекіту, әр түрлі дәлел, заттарды бекіту, қол саусақ іздерін бекіту және т.б.);

-аралас тәсілдер (жоғарыда көрсетілген тәсілдердің бірнеше түрлерін комбинацияда колдану. Мысалы: кылмыс жасаған тұлғаны фотосуреттеу, бейнежазбаға түсіру, дактилоскопиялау).

Жергілікті криминалистикалық тіркеулер келесі түрде жүзеге асырылады, олар: картотекалар, дактилотекалар, оқ-гильзатекалар, бұзу кұралдар іздерінің коллекциясы, альбомдар бейнежазбалар және т.б.).

Тіркелген объектілер бойынша ақпаратты жедел түрде алу мақсатында тәжірибеде бұрын алды тіркелген ақпараттар мен жаңадан қалыптасқан мәліметтер біріктірілуде. Бұл тіркеу барысында компьютерлік техниканы колдану мүмкіндігі туады. Компьютерлік тіркеу мен катар картотекалық тіркеу де жүргізілуі қажет. Арнайы техниканы пайдалану аркылы жүзеге асырылатын акпараттар АІЖ (акпараттық-іздестіру жүйесі) немесе ААІЖ (автоматтандырылған ақпараттық-іздестіру жүйесі) деп аталады. Криминалистикалық тіркеуді автоматизацияландыру ғылым мен техниканың дамуымен байланысты енуде. Ішкі істер органдарындағы криминалистикалық тіркеуі жалпы жүйеленген әрекеттерге өтуде.

Осы жүйенің бір элементіне қылмыстылық туралы жүйелендірілген тіркеуі жатады. Оның негізгі міндеті қылмыстылықтың талдауын камтамасыз ету.

Жедел-анықтамалық тіркеулер алфавитті-анықтамалы және дактилоскопиялық карталар нысанында жүзеге асырыла ды. Алфавитті-аныктамалық тіркеулер келесі тұлғаларға қатысты толтырылады:

-жергілікті теңіректе кылмыс жасаған тұлғаларға;

- сотты болғандарға (бұл жерде оған қатысты соттың үкімінде бас бостандығынан айырылғандарға ғана емес жалпы сотта болған тұлғаларға катысты);

- іздеу жарияланғандарға (орталандырылған және жергілікі тіркеулер);

-жедел-іздестірушілік қызметінің шенберіне түскен тұлғалар (нашақорлар, жезөкшелікпен айналысатындар, әкімшілік қадағалаудағы тұлғалар т.б.);

- ауыр қылмыстар үшін сотты болғандар.

Криминалистикалық тіркеулердің деректері жедел іздестіру мақсатында және қылмыстық іс бойынша кылмыскердің кінәсін дәлелдеу барысында колданылады.

Тіркеулердің нысандарына коллекциялар, картотекалар, альбомдар, бейнежазбалар санды фотосуреттер, фототекалар, бейнежазу корлар ЭЕМ (ЭВМ) жиынтыктары т.с.с. жатады.

Объектілерді тіркеуде негізінен келесі тәсілдер: сипаттау дактилоскопиялық, фотосуреттік, коллекциялық және араласқан тәсілдер қолданылады.