Қабылдау саласындағы типтік айырмашылықтар

Қабылдау саласындағы типтік айырмашылықтар

1. 
   Ес туралы жалпы түсінік.
   
2. 
   Естің физиологиялық негіздері.
   

Ес- деп, қоршаушы өмірдегі заттар мен қүбылыстардың мида алғашқы із ретінде калыптаса бастап белгілі бір уақыт ішінде сақтала отыра . кезінде қайтадан жаңғыртылуын айтамыз.

Ес-деп, коршаушы өмірдегі заттар мен күбылыстардың адам миында сакгалып, қайтадан жаңғыртылып, танылып, үмытылуын бейнелейтін процесс.

Ес-күрделі психикалық процестерге жатады. Ес- есте қалдыру,қайта жаңғырту, тану, үмыту секілді процестерден түрады. Естің физиологиялык; негіздерін бір кезде И.П. Павловтың жүйке жүйесінің пластикалық қасиеть түралы ілімімен түсіндіретін. Жүйке жүйесінің пластикалылығы дегеніміз- түрлі козулардан қалған осерлердің қайтадан уақытша байланысқа түсе алу қабілеті. Уакытша байланыстардың тікелей тітіркендіргіштер әсер етпеген жағдайда мида жасальтуы онда бүрынғы байланыстардан із қалып отыратындығын көрсетеді. Өйткені адам есінің мимен қалайша байланысты екендігін жөнінде ғылымда әлі нақтылы деректер жоқ.

Мысалы; ес күбылысының табиғатын зерттеуші ғалымдардың тобы оны мидағы электор қүбылыстарымен байланыстырса енді бір зерттеушілер есті мидың нейрохимиясына қарай түсіндіргісі келеді бакыпың өкілдері мидың кейбір клеткаларын (нейрондарын) бір сыдырғы зерттегенмен (мидан нуклейнді қышқылдар комплексінің табылуын) естің бүкілі ми массасынан алатын орнын әлі анықтай алмай келеді.

Бір нәрсені есте сақтау- оны байланыстыру деген сөз. Ес процесінің

негізі болып табылатын байланыстарды психологияда ассоциация деп атайды.

Егер бүрын бірнеше объектіні бір мезгілде немесе бірінен соң бірін елестетсек, не ойласақ, бүлардың арасында байланыс пайда болады. Кейін обектінін біреуін гана елестетсек миымызда калған бөлігін -тудыруға себеп болады. Ассоциациялык принципті алғаш рет ойлап тапқан ежелгі грек ойшылы Аристотель ассоциацияларды тек тікелей елестетумен байланыстырып психикалық әрекеттің калған түрлерін түсіндіруге бүл принципті колданбады.

Ғылымда түңғыш рет ассоциация ілімін шартты рефлекс теориясымен
дәлелдеген, осы негізде көптеген психикалық процестердің табиғатын түсінуге болатындығын көрсеткен үлы орыс ғалымы И.П.Павлов болды. И.П.Павлов психологияда ассоциациялар деп аталатын қүбылыс ми қабығында екі қозу процесінің қабаттасып келуі себепті паида болып, сан рет қайталаудың нәтижесінде бекіп отыратын уақытша байланыстар екенін түсіндірді. “Ұлы ғалым бүл туралы былай деп жазды " Уақытша нервтік байланыс жануарлар дүниесінде
де , біздің өзімізде де байқалатын жан-жақты физиологиялық қүбылыс . Сонымен катар ол түрлі әрекеттерден, әсерлерден күрылса да немесе әріп, сөз, әлде ойдан құрылса да психикалық қүбылыс болып табылады, оны психологтар ассоциация деп атайды." Ассоциациялардың Аристотел заманынан белгілі үш түрі бар. Олар:

1. Іргелестік, аралас

2. Ұқсастық,

3. Қарама-қарсылық ассоциациялар.

катысы бар екінші затты қоса туғызады .

Мысалы: Көктем-шөп, түс-сары, Кремл-қызыл алаң.

2. Үқсастық ассоциациясы деп - нәрсенің бейнелері өздеріне үксас екінші затты (образдарды) ілестіріп еске түсіреді, яғни бір зат жөніндегі елес сол затқа кандай болса да үқсастығы бар екінші затты елестетеді.

Мысалы: Жапырақтың сыбдыры-адамның жайлап сөйлеуін ,

Толқынның шуы - адамның самбырлаған дауысын,

Қарындаш-дәптер.

3. Қарама-қарсы ассоциациясы дегеніміз -бір зат жөніндегі елес оған қатысы-бар қарама-қарсы екінші затты не қүбылысты еске түсіреді.

Мысалы: Ақ-қара , биік-аласа , айқай-шу(тасыр) -тым-тырыс.

Мысалы : біз жаңа танысқан адамның келбетін , атын есте қалдыру үшін белгілі бір атты ол адамның атымен оның сыртқы келбетімен ж/е т.б. ерекшеліктерімен байланыстырамыз, яғни есте сақтау дегеніміз- жаңаны адам санасында бүрыннан бар нәрсемен байланыстыру.

Ес төртке бөлінеді: 1. Қозғалыс есі .

2. Бейнелік(образдық) З.Сөз логикалық ес. 4.Эмоциялық ес.

1. 
   Қозғалыс есі деп ойын, еңбек әрекетіне байланысты туып отыратьп қимыл - қимыл козғалыстарды есте қалдыру мен қайта жаңғыртуды айтамыз. Мыс: жазу, оқу, машинкада қағаз басу, коньки тебу, т,б.
   
2. 
   Заттар мен қүбылыстардын қасиеттерінің нақтылы бейнесін ойда- калдыруда , қайта жаңғыртуда көрініп отыруын бейнелік ес дейміз. Суретшілер мен архитекторлардың, музыканттар мен актерлердің көбінесе нақты , көрнекті болып келеді.
   
3. 
   Адам ойының түрлі формаларының ( үғым, пікір, ой қорытындылары) есте калдыра отырып, керекті кезінде қайта жаңғыртылып отыруын айтамыз Мыс: Сөз жүйесін есте сақтау – ойлау жүмысына байланысты. Естің бұл түрі көбінесе философтар мен математиктерде жиі кездеседі. Сөз-логикалық
   естің оқу процесінде маңызы зор . Өткен тақырыптарды есте қалдыру оны қайта жаңғырту есі онша дамымаған адамға қиынға соғады.
   
4. 
   Сезімдерді есте қалдырып керекті кезінде қайта жаңғыртылып отыру эмоциялық ес-деп атаймыз. Мыс: оған шартсыз рефлекстік және саяси моральдық көңіл-күй көріністері жатады . Жас кезімізде түрған бір жерге келсек, сол кезде бізге ерекше эсер қалдырған нәрселердің бәрі есімізге
   оп-оңай түседі . Өткендегі оқиға бір қуанышқа-байланысты болса , ол өмір бойы естен шықпайды . мыс: 9-мамыр , 12- сәуір , Наурыз –тойын
   

1. 
   Психикалық белсенділік сипатына байланысты: қимыл-қозғалыс,
   эмоциялық сезімдік, бейнелі көрнекілік және сөздік-мағыналық
   (логикалык).
   
2. 
   Іс-әрекеттің мақсат сипатына қарай: ерікті, еріксіз ес..
   
3. 
   Адамды материалдарды қанша уақытқа дейін есте сақтай
   алатындығына карай: қысқа және үзақ мерзімді ( түпкілікті), сондай-ақ оперативті ес.
   

Қысқа мерзімдік және үзақ мерзімдік ес.

Материалды сақтау үзақтығы мен іс-әрекеттегі рөліне
психологияда есте үзақ мерзімдік және қысқа мерзімдік немесе;
оперативтік деп бөлінеді . Қысқа мерзімдік ес адамда материалдык.
уакытган соң еске түсіруді мақсат түтып, одан кейін сақтаудың
жок деген жағдайда көрініс береді. Мысалы: Кей оқушы материалды
сабақта немесе емтиханда қайта жаңғырту мақсатында ғана оқиды!
жауап беріп болған соң бірден үмытады. Үзақ мерзімді ес жаңа материалы үзақ уакыт, тіпті мәңгі есте сақталғанда көрініс береді. Жеке адамның бір нәрсені белгілі бір мерзімге сақтауы мақсат түтуы материалдың есте берік сақталуына әсерін тигізеді . Бүл тәжірибе жүзінде дәлелденген.
Есте кысқа мерзімге сақтау бағытын үстанғанда жаттаған нәрсе тез
үмытылады. Кей жағдайларда әрекет сипатымен байланысты, қысқа
мерзімдік ес қана қажет болады . Есеп шығару, дауыстап оқып жаздыруд
процестерінде үзақ мерзімдік есте пайдалану қажет те емес, өйткеқі
материалды тиісті операцияны орындау кезінде ғана есте үстау керек, "
Естің бүл түрін, басқа сөзбен, оперативтік ес-деп атайды.
Есте қысқа мерзімдік және үзақ мерзімдік деп бөлудің дүрыстығы
күнделікті өмірден де байқалады. Бір-ақ рет сөйлесуге қажетті телефон
номерін біз бірнеше минутта ғана есте сақтаймыз да үмытып каламыз.
Тәжірибелер мен клиникалық байқаулар қысқа мерзімдік естің өте
түрақсыз екендігін көрсетеді.Мыс: Адам миы шайқалғанда соққы тиген
сот және соған байланысты жайттарда ғана емес, тіпті сол сәт алдында
болған жойттердің еш кайсысын есіне түсіре алмайды .

Қысқа мерзімдік ес үзақ мерзімдікке ауысуы мүмкін . Мыс: біз ылғи да пайдалана берген телефонның номері есте берік сақталып қалады. Ерікті және еріксіз естер.

Естерді ерікті және еріксіз деп бөлу орындалуға тиісті әрекеттердің маңыздылығы мен қажеттілігіне байланысты . Белгілі мақсат қоймай -ақ , арнайы есте қалдырмай -ақ есте сақтау мен жаңғырту , еске түсіру, еріксіз ес деп аталады . Егер мақсат қоятын болсақ , онда бұл ерікті ес болады . Мұнда есте қалдыру мен жаңғырту , еске түсіру , жаттап Алу үшін мнемоникалық амалдар қолданылады. Естің (сатылары) бұл түрлері бір ізділікпен дамып отыратын естің сатылары болып табылады. Еріксіз естің орасан зор орын алатынын әр адам өз тәжірибесінен жақсы біледі. Дегенмен, адам қажетті деп тапқан нәрселері үшін арнайы амалдар қолданып , ерікті есте қалдыруды да жиі қажет етіп отырады. Естің адам санасында тұрақтанып , же місті болуының өзіндік сипаттары бар.

26-тақырып
Ес процестері. Естің маңызы.
Қарастырылатын мәселелер:

1.Естің типтері.

2.Елес және оның өзгешеліктері .

3.Ұмыту және тану, қайта жаңғырту.

4. Ес саласындағы дара айырмашылықтар.
Елестер дегеніміз- қазіргі сәтте сезім мүшелеріне эсер етпейтін заттар мен құбылыстар бейнесінің мида пайда болуы. Елестердің физиологиялық негізгі үлкен ми сыңарларының қыртысында бұрынғы қозулардан қалған іздер болып табылады . Елестер -бұл бұрынғы қабылдауларды қайта өңдеу мен жалпылаудың нәтижесі. Қабылдаусыз елестер құрастырылмас еді, өйткені соқыр болып туылғандардың түрлі түс пен бояулар жөнінде , ал тумысынан саңыраулардың есту елестері болмайды.

Елестер: 1. Жалпы 2. Дара болып бөлінеді.

1. 
   Арнаулы бір затты қабылдауға негізделген елее дара болады .
   Өйткені ол дара затты бейнелендіреді.
   
2. 
   Бірнеше ұқсас заттарды жалпылап бейнелейтін елес жалпы
   болады . Бұлардан басқа елестерді оларға негід болатын
   қабылдау түрлеріне қарай айырады. Елестерді көру ( адам, зат,
   пейзаж),
   

Ес процестері.

Ее өте күрделі процесс, оның өзі бірнеше жеке процестерден тұрады. Бұлардың негізгілері: есте қалдыру, қайта жаңғырту.ұмыту және тану.

Есте қалдыру.

Есте қалдыру- мағлұматты белсене қайта өңдеу , жүйелеу, жалпылау, оны игеру процесі. Есте қалдыру екіге бөлінеді:

1." Еріксіз есте қалдыру ,

2. Арнайы есте қалдыру.

1. 
   Еріксіз есте қалдыруда адам алдына арнайы мақсат
   қоймайды.есте қалдырудың арнаулы тәсілін қолданбайды.
   Айналадағы өмірдіңтүрлі көріністері (оқиғалар мен адамдардың
   қимыл-әрекеті сөзі т.б.) сол әрекеттің ағымына қарай есте қалып
   отырады.
   
2. 
   Ал арнайы есте қалдыруда арнаулы ( есте қалдыруды)
   тәсілдерді қажет ететін жене алдына мақсат қоюымен
   сипатталатын , жаттау процесі ұйымдастырылып , ерік күші
   жұмсалатын есте қалдыруды атаймыз. Арнайы есте қалдыру
   үшін мына төмендегі шарттарды орындау қажет:
   

1. 
   Есте қалдыруда адам эр кез алдына мақсат қойып отырса, ол
   маңызды болады.
   
2. 
   Есте қалдырудың қоғамдық дәжірибелік мәні адамның қажетіне
   де байланысты .Мыс: Оқушылар қандай шығарманы оқымасын
   бір қажетіме керек болар деп. оқитын болса , оны есте қалдыру
   қиынға соқпайды .
   
3. 
   Оқылатын шығарманы жоспарлай алу-есте қалдыруға көп жеңілдік келтіреді. Жоспар мүмкіндігінше анық, айқын, дәл
   болуы керек.
   
4. 
   Мағыналы есте қалдыру дегеніміз - нәрсенің мәніне түсіну.
   
5. 
   Оқып отырған шығарманың байланысжүйлерін елестетуге,
   еске тірек боларлық ой- желісін табуда схема- чертеж,
   таблицалармен қатар, шартты белгілер қолданылып отырса,
   есте қалдырудың сапасы арта түседі.
   
6. 
   Оқылатын шығарманы жақсылап есте қалдыру адамның өзін-өзі
   тәрбиелей алуына да байланысты.
   
7. 
   Есте қалдырылуға тиісті шығарманы адам үмкіндігінше өз
   сөзімен айтып берсе , есте қалдыруға жеңіл болады.
   
8. 
   Есте қалдырудың сапасы дұрыс қайталай алуға да байланысты .
   Мысалы: оқу материалын бір қайталап жаттаудың да қажеті жоқ
   өлеңді бір ден жаттап алса, ол тез ұмытылады, сондықтан он
   бірнеше уақытқа бөліп жаттау керек. Сондай-ақ жатталған
   нәрсені ұмытып кеткен соң қайталау пайдасыз, он ұмытпай
   тұрып қайталау керек. Жаттаудың мнемоникалық әдісінің бірі
   

Түйе сеніп бойына, Қалған ұмыт жолдардан, Жатпа қарап, мойыма, Тайма именіп, ділмардан.

Мұндағы әрбір сөздің бір інші әріп жылдардың атына (түйе- тышқан, сеніп-сиыр, бойына- барс, қалған-қоян, ұмыт-ұлу, жылдардан-жылан, жатпа- жылқы, арап-қой, мойыма-мешін, тайма-тауық, именіп-ит, ділмардан- доңыз), ал сөйлемдегі сөздердің бір-бірімен рет тіркестері тетелес жыл атауының тізбегіне сай келеді. Бірақ адам осындай құрғақ жаттаумен алысқа бара алмайды.

Қайта жаңғырту.

қайта жаңғырту -бұрын қабылдағандарды қалпына келтіру процесі. қайта жаңғырту еріксіз және арнайы қайта жаңғырту деп. екіге бөлінеді. Еріксіз есте қалдыруда адам алдына мақсат қоймаиды . Мұны іс-әрекеттің барысы туғызып отырады. Арнайы қайта жаңғыртуда мақсат қоюмен , ерік күшін жұмсаумен арнаулы әдіс-тәсілдер қолданумен жүзеге асады. Қайта жаңғырту үшін мына төмендегі шарттарды есте ұстау қажет.

1. 
   Көлемі үлкен шығармаларды қайта жаңғырту үшін жазбаша
   немесе ойша оның жоспарын жасау қажет болады.
   
2. 
   Қайта жаңғыртуда бұрын оқылған, қабылданған обектілерді бір-
   бірімен салыстырып отыруда аса пайдалы.
   
3. 
   Қайта жаңғыртуда ассоциацияларды, бұлардың мағыналы
   байланыстарын пайдаланған жөн.
   
4. 
   Оқыған нәрсеге жауапкершілікпен қарау, мунда табандылық,
   тұрақты қызығудың болуы да қайта жакңғыртудың нәтижелі
   болуының қажетті шарттары болып есептелінеді.
   

Толық таниды, екінші біреу мұны мүлде тани алмайтын болады, үшінші біреу шала таниды, ал төртінші біреу қате таниды. Обектіні дұрыс тану үшін адамның көзі төселіп үйренген болуы, өмір тәжірибесі мол, бақылағыш болуы шарт.

Үмыту процесі - есте қалдыру процесі не қарама-қарсы процесс, өмірге қажет емес нәрселерді үмытып отыру адамның рухани дамуына көп көмегін тигізеді. Егерде адам қабылдаған нәрсенің барлығын есінде сақтай беретін болса, онда кез келген үсақ түйектер мидың бір қалыпты жүмысын қиындатар еді. Ұмыту түрліше жағдайларда көрінуі мүмкін. Бірде ұмыту обектіні әдейілеп еске түсіруге не танула мүмкіншіліктің жоқтығынан пайда болса, енді бірде обектіні қате тану,не әдейілеп еске түсіре алмаудан болады. Материалды оқыған бойда он бір ден жаңғырту кейде қиынға түсіп, мазмүны толық берілмей қалатын кездері болады. Бірақ, бүлар екі үш күннен кейін тым тәуір байта жаңғыртылуы мүмкін. Осындай кеншігіп еске түсіруді психолгияда реминисцанция қүбылысы деп. Атайды. Кешігіп еске түсіру көбінесе мектепке дейінгі балалар мен төменгі класс оқушыларында жиі кездеседі. Өйткені олар көлемі алкен, күрделі материалдарды бір ден толық айтып баруге шамалары келмейді де, ойларына келген жерлерін айта бермейді.

Ес дәрежесі бірдей адамды табу қиын. Біреу өлеңді жылдам жаттаса, екінші біреу санды жақсы жаттайды, үшінші біреу үмытшақ, төртінші біреу көргенін есінде ұстағыш келеді, т.б. адамдар сон дай-ақ есінің дәлдігі жөнінен бір-бірінен ажыратылады. Естің дәлдігі- ешбір жаңылмай, ойдың тәртібін бүзбай, мағыналы түрде айта білу қабілеті.

Есі дәл адамдар материалды игеріп алудың жылдамдығы жөнінде де Алдана қарай салмайды. Жүрт бүларды зейінді, зерек адам дейді. Ал басқа біреулер, керісінше байта - байта оқыса да есіне түсіре алмай әуре болады. Адамдар еске қалдырудың үзақ қысқалығымен де ажыратылады. Мүны кейде естің беріктігі деп. Те атайды. Мысалы: бір нәрсені жаттап алса, оны үзақ бойына үмытпайтын болады. Екінші біреу он тез үмытады. Естің жақсы сапаларының бірі даярлығы. Естің қорынан кез келген уақытта қажет нәрсені миына токи алатын,есінің өресі кең адамдар да болады. Біреулер көзбен көргенді, енді біреулер қүлағымен естігенді жақсы қалдырады.
27-тақырып
Ойлау-таным процесінің жоғарғы сатысы.
Қарастырылатын мәселелер:

1. 
   Ойлау туралы жалпы түсінік.
   
2. 
   Ойлаудың физиологиялық негіздері.
   
3. 
   Ойлау жөніндегі теориялар.
   

Ойлау — деп, сыртқы дуние заттары мен қубылыстарының байланыс-қатынастарының миымызда жалпылай және жанама турде сөз арқылы бейнелейді.

Сыртқы дуниені толық тану ушін туйсікпен қабылдау сезім жеткіліксіз. Біз тікелей біле алмайтын заттар мен қубылыстарды тек ойлау арқылы біле аламыз. Сондықтан туйсік қабылдау, сезім, ойлаумен тыгыз байланыста болады.

Туйсік пен қабылдау дуние танудың 1-ші баспалдагы болгандықтан, олардан тыс ешбір ойлау болмайды.

Ойлау сезім мушелері арқылы алынеан мәліметтерді өңдейді, осы сезімдік маелуматтардыц негізінде белгілі болады.

Ойлау процесініц қамтитын көлемі өте кең. Ойлау-курделі, психикалық процесс

Ойлау-сөйлеу сияқты, тек еңбек әрекетінің негізінде пайда болған. Адамның ойы ылғида сәз арқылы беріледі.

Ойлау мен сәйлеу бір екен деп тагыда ойлауга болмайды.

Ой-сыртқы дуниені бейнелеудің ең жоғарғы формасы, Сөз-ойды басқа адамдарга жеткізетін құрал. Ойдың сөз арқылы бейнелеуінің арқасында адам өзінен бұрынғы ұрпақтар жинаған тәжірибе мен білімді сақтап қала алды. Ойды өмірді онан әрі жақсарту мақсаттарына пайдаланады.

Ойлаудың физиологиялык, негіздері И.П.Павловтың 1 және 2 сигнал жуйесі жөніндегі іліміне байланысты тусіндірілді. Ойлау-ми қабығының күрделі формадағы анализдік, синтездік қызметінің нәтижесі мунда 2-ші сигнал жуйесінің уақытша жүйке байланыстары жетекші роль атқарады.

Ой тәсілдері:

1. 
   Талдау (анализ)
   
2. 
   Tonmay (синтез)
   
3. 
   Абстракция
   
4. 
   Нақтылау
   
5. 
   Жалпылау
   
6. 
   Жүйелеу
   
7. 
   Салыстыру
   

2. 
   Синтез деп — заттардың жеке-жеке элементтерін
   немесе бөліктерін бір бүтін етіп біріктіру әдісін
   айтамыз.
   
3. 
   Салыстыру деп — бұл заттармен олардың жеке
   бөліктерінің арасындағы ұқсастық пен айырмашылықты
   табуды айтамыз.
   
4. 
   Абстракция деп — ойлау процесінде көбінесе заттардың өзіне көңіл аудармай, қандай да бір белгісін бөліп алып
   қарастыруды айтамыз.
   

5. Абстракцияга қарама-қарсы әдісті (процесті) нақтылау

Заттың нақты белгісін көрсетсек бұл нақтылау болады.

6. Жалпылау (арқылы) дегеніміз — бір текті заттардың
ортақ қасиеттерін ойша біріктіру.

7. Жалпылау арқылы заттар мен қубылыстарды белгілі-бір

Жүйелеудің жоғары түрі классификация. Ойлау формалары: 3-ке бөлінеді.

1. 
   Үғым.
   
2. 
   Пікір.
   
3. 
   Ой қорытындылары.
   

Дара және жалпы болып бөлінеді.

2. Пікір — ол бір зат туралы мақұлдау немесе оны бекерге
шыгару.

3. Ой қорытындылары дегеніміз — бірнеше пікірлерден

1. 
   дедукция
   
2. 
   индукция
   
3. 
   аналогия
   

1. 
   Дедукция — Ойлау жуйесі жалпыдан жекеге қарай жүретін ой
   кррытындысы,
   
2. 
   Индукция — Ойлау жуйесі жекеден жалпыға қарай жүретін ой
   қорытындысы.
   
3. 
   Аналогия - уқсастық бойынша ой қорытындысын жасау. Қолданылатын әдебиеттер тізімі
   

Ойлау әрқашан анализ және синтез процестерінен басталады. Анализ дегеніміз- ой арқылы түрлі заттар мен құбылыстардың мәнді жақтарын жеке бөліктерге бөлу. Синтезде ой арқылы заттың құбылыстық барлық элементтері біріктіріледі. Анализ бен синтез бір-бірімен тығыз байланысты, бірінсіз-бірі болмайтын құбылыс. Бұл екеуі- бірінен-бірі ешқашан ажырамайтын ой процесінің негізгі компоненттерінің бірі. Кез-келген сұраққа жауап табу, қандай болмасын бір мәселені шеше алу, анализ бен синтездің түрлі қиысуларын қажет етеді. Мәселен, мылтықты жеке бөліктерге ажырытсақ, бұл – анализ (талдау) болады да, кейіннен осы бөліктерді белгілі тәртіппен құрастырсақ синтез (топтастыру) болады. Балаларда оқу, жазу, есептеу т.б. дағдылардың қалыптасу жолы да осы анализ, синтез операцияларының принциптеріне негізделген. Адам ойлауына анализ бен синтездің дәрежесі түрлі жағдайларға байланысты (жас, білім, тәрбие т.б.) әр қилы көрініп тұрады.

Анализ бен синтездің негізінде салыстыру деп аталатын ой операциясы пайда болады. Салыстыруда заттардың ұқсастық, айырмашылық қасиеттері айқындалады. Бұл операция салыстыратын заттардың бір түрлі белгілерін көрсетумен қабат, басқа белгілеріндегі айырмашылықтарын да айырып көрсетеді. Мәселен, заттарды оның түсіне, түріне, құрылысына, атқаратын қызметіне қарай салыстыруға болады. Ойлау операциясынын, күрделі түрлі – абстракция мен жалпылау.

Шындықтағы заттар мен құбылыстарды жалпылау арқылы оның елеулі қасиеттерін басқа қасиеттерінен ойша бөліп алуды абстракция дейді. Мәселен, квадрат, трапеция, параллелограмма деген сөздерді “төрт бұрыш” деген сөзбен белгілесек, соңғысы абстракция болады. Сондай-ақ бор, қант, қар секілді заттардың ортақ қасиеті ретінде “ақшыл” деген сөзді алсақ, бұл да абстракциялық ұғымға жатады.

Абстаркцияға қарама-қарсы процесті нақтылау деп атайды. Нақтылау – абстаркциялық ұғымды соған сәйкес келетін жеке ұғымдармен түсіндіру, яғни жеке заттар мен нәрселер туралы ой. Мәселен жылқы деген жалпы ұғымды құлын, тай, құнан, дөнен, айғыр, бие деп бөлетін болсақ, мұндағы жылқының жеке түрлері нақтылауға мысал бола алады. Нақтылау абстаркцияға қарағанда, ұғымды көрнекті етіп түсіндіруге мүмкіндік береді. Жеке мысал, көрнекті құрал – нақтылаудың түрлі формалары.

Жалпылау дегеніміз біртекті заттардың, құбылыстардың ортақ қасиеттерін оймен біріктіру. Жалпылау үшін заттардың ерекше маңызды белгілерін таба білу керек. Мәселен, алма, өрік, мейіз, алмұрт т.б. ұқсас белгілері жиналып келіп, “жеміс” деген жалпы ұғымды береді. Жалпылау тәсілі бізге сыртқы дүние заттарының мәнді белгілерін ажырата алуға жәрдем береді.

Жалпылау арқылы шындықтағы заттармен құбылыстарды белгілі принцип бойынша орналастыруды жүйелеу (систематизация) дейді. Жүйелеудің жоғары түрі – классификация. Мәселен, жануарлар – типке, типтен – класқа, кластан – отрядқа, отрядтан-отбасыға, отбасыдан –текке, тектен –түрге т.б. жүйеленеді. Жүйелеу арқылы өсімдіктер дүниесін, химиялық элементтерді белгілі классификацияға келтіруге болады. Осы айтылған ой тәсілі мал шаруашылығының қыры мен олар шөпті ащы (көкпен, изен, жусан т.б. ) тұщы (қияқ, боз т.б.) құрғақ, сулы деп бірнешеге бөледі. Шөптерді қай малдың жейтініне қарай да топтпсытыруға болады. Айталық, түйе үшін: жапырақ, шағыр, изен т.б. қой жейтіндері: жоңышқа, қына десек, жылқы отына –боз, қияқ, беде, ебелек, бидайық т.б. жатқызамыз. Малды сондай-ақ жасына, жынысына, жүрісіне, бөлу де ойдың осы тәсіліне жатады. Мәселен жылқыны жасына орай,: құлын, жабағы, тай, дөнен, бесті, т.б. десек, ал жынысына қарай: байтал, бие, ат деп айтамыз. Сиыр малын: бұзау, баспақ, жынысына қарай тайөгіз (ерекгі), қашар(ұрғашысы) т.б. деп бөледі. Адамның ойлау әрекетінде шындықтағы заттар мен құбылыстардың негізгі қасиеттеріне, ерекше белгілеріне, мәніне түсіне білудің маңызы зор .Түсіну арқылы ғана біз айналамыздағы заттардың себеп- салдарлы байланыстарын, бір- біріне тәуелділігінің шығу тегі мен даму жолын ажыратамыз.

Түсінудің басы — шындықтағы заттар мен құбылыстарға танысудан, көріп білуден басталады өйткені қандай нәрсені болмасын, ұғыну үшін, ұгынуды зерттеуді эмпириялық жолмен бастау қажет.

Түсіну екіге бөлінеді: 1. Тікелей 2. Жанама

Тікелей түсіну — жанама турде ой операцияларын керек етпейтін қабылдауға ұқсас процесс.

Жанама түсіну — бірнеше аралық басқыштардан туратын ой операцияларын керек ететін көмескі нәрсені анық, айқын етіп бейнелеуде ой түйіндерін талап ететін процесс.

Халық ерте замандардың өзінде-ақ ақыл- ойдың кеңдігін ерекше қастерлеген.

Мыс: "Ой ойласаң тек ойла, тең ойласаң кең ойла " деген мақалда қандай нәрсе болмасын мәселені барлық жағынан қамти ойлау керектігін айтқан.

Ойдың ұшқырлығы. Кейбір адамдар мәселенің барлық жағын көре алады, тез шеше алады, сергек белсенді келеді. Мүндай адамдар орынсыз, асып -саспайды, жағдаймен санасады.

Ойдың асығыстық турі — мүндай адамдар онша ой жұмысымен айналыспады, "ауырдың үстімен, жеңілдің астымен " жүреді.

Кейбіреулер өз бетімен ешнәрсе айта алмайды, басқа кісіге сүйеніп, ойсыз өмір кешеді. Үлы ақын Абай мүндай адамның психологиясын тамаша көрсеткен:

"Басында ми жоқ,

Өзінде ой жоқ,

Күлкілшіл кердең наданның

Көп айтса көнді

Жұрт айтса болды

Әдеті надан адамның "

Басқалардан көмек күтпей, мәселені өз бетімен шешу — адамның жақсы қасиеттерінің бірі. Жеке адамның білім көлемі, өмір тәжірибесі, оның айналасындагылар жүйке жуйесінің типтік ерекшеліктері, денсаулық жағдайы, жас ерекшеліктері т.б. ақыл ойдың дара ерекшеліктерінің қалыптасуына себеп болатын факторлардың бір тобы.

29-тақырып

Ойлаудың түрлері мен формалары.

Қарастырылатын мәселелер:

1. 
   Ойлаудың түрлері және оларды топтастыру.
   
2. 
   Ойлау формалары.
   
3. 
   Ойлау мәдениеті.
   

Адам әрекет еткенде мазмұны жағынан да, шешу тәсілі жағынан да алуан түрлі мәселелермен кездеседі.

Практикалық ойлау.

Біріншіден, ойлаудың түрі нақтылы іс-әрекет пен қимыл-қозғалыс жайындағы прпактикалық іспен ұштасқан. Бөбектердің ойы осы іс-әрекеттермен байланысты. Екінші, бейнелі ойлау мектеп жасына дейінгі балаларда қарқынды дамып, олардың заттардыұстап тұтынуы нәтижесінде қалыптасады. Олар сол заттардың бейнесін көрнекті түрдеқабылдап отырады. Үшінші, абстрактылы ой. Ойлаудың бұл түрі бойынша адамның ұғымды меңгеруі нәтижесінде пайымдау әрекеттері дамып, ғылыми түсініктері өрістейді.

1. 
   Көлемдік ауқымына орай ойлау әрекетінің түрлері- дискурсивтік: өз
   

2.Шешулі қажет мәселелердің қайталанбастығы мен жағалығына орай ойлау

шығармашыл және қайта жаңғыртушы болады. Шығармашыл ойлау жаңа идеялары туындатуға бағытталады, оның нәтижесінде қандай да мәселе, проблемаларының соны, қайталанбас шешімі табылып, не бұрыннан бар шешімнің жетілген әдісі жүзеге келеді., Шығармашыл ойлау барысында танымдық іс-әрекеттің төркін, ішкі мән-мағынасына, құнына, мақсатына сай жаңа ой-пікір құрылымдары пайда болды. Бұл арада іске асатын жаңалықтың екі түрін айыра білу қажет: 1) жалпы болмыс заңдылықтарына бейімделген, ғылымда бұрын болмаған объективті жаңалық; 2) нақтытұлға ой-өрісінен бастау алған субъективті жаңалық. Шығармашыл ойдың дамуына кедергі болатын факторлар: 1) шектен тыс сыншылдық; 2) шешім іздеудегі асығыстық; 3) ішкі шек қоюшылық (цензура); 4) регидшілдік (ескі білімдері қлдануға әуесқойлық); 5)конформизм (сырт көзге мазақ болу қаупінен туындаған тар-тыныштық). Қайта жаңғыртушы ой әрекектінің шығармашылдықтагн айырмашылығы - дайн білімдермен ептіліктерді қолданып, ескі сүрлеумен жере білу.

3.Шешілетін мәселелердің сипатына байланысты ой әрекеті теориялық және тәжірибелік болып бөлінеді. Психологияда көп уақыттарға дейін ынсандардың заңдылықтары мен қасиеттерін ашуға арналған ойдың теориялық қырықына ескеріліп, зерттеліп келді. Теориялық ақыл-ой әрекеттері іске асырылуы тиіс. Практикалық іс-әрекеттердің бастауы , негізі деп түсіндірілді. Әр қандай теориялық оймен ұштаспаған әрекет ақылдық емес, тек дағдылық, одан әрі тума біткен деп. сипатталады. Осының нәтижесінде бір -біріне тікелей қарсы екі ой әрекеті жөнінде көзқарас бесіді:

1. 
   Әрқандай ақылдың қатысынсыз орындалатын әрекет;
   
2. 
   Теориялық ойлау негізінде жүзеге келетін әрекет.
   

Көрнекі бейнелі ойлау заттар мен құбылыстардың тікелей өздері емес , ол ардың есте қалған елес, тұрпаттарын пайымдаумен орындалады . Мұндай ойлауда заттың тұтастай сипаты толық әрі Жан – жақты көрініс береді. Бұл тұрғыдан көрнекті –бейнелі ойлау қиялдаумен жанасып кетеді.

Қарапайым формада көрнекі- бейнелі ойлау 4-7 жастағы балаларға тән. Бұл кезеңде таным тікелей әрекетпен емес, дайын нысанды қабылдап, көрнекі- бейнесін еске,көз алдына келтірумен байланысты. Баланың дәлелдеулері тікелей заттың өзіне негізделген қандайда ой жүргізуден бұрын сол заттың бейнесін еске түсіреді, орындайтын ісімен оның нәтижесін суреттеп, болжайды.Көрнекі-бейнелі ойлау арқылы өзі жоқ не көрінбейтін заттың кескін бедері тұрғызылады. Осындай жолмен ғылымда атом ядросының схема сызбасы, жер шарының ішкі құрылымы танылған.

Сөзді-логикалы ойлау қызметі тілдік құралдарға сүйеніп, ойлау процесі өзінің тарихи және онтогенездік дамуының соңғы кезеңдерінде пайда болған. Сөзді- логикалы ойлау тікелей бейнеге ие болмаған түсініктерді, логикалық құрылымдарды пайдаланады.(мыс: құн, адалдық мақтаныш т.с.с.) Осы ойлау түрінің арқасында адам жалпы заңдылықтарды ашып, қоғамның даму желісін алдын- ала болжап, сан алуан көрнекі материалды жалпыланған, қорытынды күйіне келтіреді. Ойлаудың барша түрлері өзара тығыз байланысқан

Ойлау формалары: 3-ке бөлінеді.

4. 
   Үғым.
   
5. 
   Пікір.
   
6. 
   Ой қорытындылары.
   

Дара және жалпы болып бөлінеді.

2. Пікір — ол бір зат туралы мақұлдау немесе оны бекерге
шыгару.

3. Ой қорытындылары дегеніміз — бірнеше пікірлерден

4. 
   дедукция
   
5. 
   индукция
   
6. 
   аналогия
   

4. 
   Дедукция — Ойлау жуйесі жалпыдан жекеге қарай жүретін ой
   кррытындысы,
   
5. 
   Индукция — Ойлау жуйесі жекеден жалпыға қарай жүретін ой
   қорытындысы.
   
6. 
   Аналогия - уқсастық бойынша ой қорытындысын жасау.
   
   
   

1. 
   Қиял туралы түсінік.
   
2. 
   Қиялдың физиологиялық негіздері.
   
3. 
   Қиялдың тарихи даму жолдары.
   

Біз бүрын қабылдаған заттар мен қүбылыстардың образдарына сүйене отырып, бүрын көрмеген жерлерімізді санамызда бейнелей аламыз.

Жалпы қиял деген жаңа бейнені жасау болып келеді. Қиялдың негізінде іс жүзіндегі немесе теориялық түрғыдағы жаңалықтар ашылады.

12. 
    Қ.Жарықбаев. Жантану негіздері. Алматы-2002 ж.
    
13. 
    Ә.Алдамұратов. Жалпы психология. Алматы-1992 ж.
    

Қосымша:

12. 
    Ә.Алдамұратов. Қызықты психология. Алматы-1992 ж.
    
13. 
    Т.Тәжібаев. Жалпы психология. Алматы-1993 ж.
    
14. 
    Ж.Аймауытов. Психология. Алматы-1995 ж.
    
15. 
    В.В. Богословский редакциясымен. Жалпы психология. Алматы-2002 ж.
    
16. 
    С.Елеусізова. Қарым-қатынас психологиясы. Алматы-1995 ж.
    
17. 
    А.Құдиярова. Ортақтасу психологиясы. Алматы-2002 ж.
    
18. 
    Қ.Жарықбаев,О.Озғанбаев. Жантануға кіріспе. Алматы-2000 ж.
    
19. 
    Қ.Жарықбаев. Қазақ психологиясының тарихы. Алматы-1996 ж.
    

12. 
    М.Мұқанов. Ақыл-ой өрісі. Алматы-1980 ж.
    
13. 
    В.Шабельников.Психика функциялық жүйе. Алматы-1998 ж.
    
14. 
    Қ.Жарықбаев. А.Абдрахманов.
    

12. 
    Ұлттық психология. Нәби Елікбаев Алматы 1992ж.
    

1. 
   Электронды оқулық.
   

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

“Сырдария” университеті

“Педагогика және экономика” факультеті

“Педагогика және психология” кафедрасы

“ Жалпы психология” пәні бойынша

050103 “Педагогика және психология ”,

мамандықтарының студенттері үшін

Практикалық (семинар) сабағының жоспары

жүктеу/скачать 1,58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: